HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ

Ekonomia - proces gospodarowania. Z ogromnych zasobów wytwarzać jak najwięcej dóbr zaspokajających potrzeby.

Z historycznego punktu widzenia do rozwiązywania problemu niedoboru stosowano cztery mechanizmy:

1. przemoc, która istniała w niektórych formacjach pierwotnych,

2. tradycja,

3. władza instytucji rządowych i kościelnych,

4. gospodarka rynkowa - rynek, który dokonuje alokacji zgodnie z prawami rynku.

Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii jako samodzielnej nauki.

Przyczyny dzielimy na dwie grupy:

1. przyczyny o charakterze historycznym (czynnik historyczny).

Powstanie ekonomii jest związane z powstaniem formacji kapitalistycznej a dokładnie z powstaniem przedsiębiorstwa kapitalistycznego. Pozwoliło to na dokonywanie pomiaru nakładów i efektów działalności gospodarczej. Pojawiła się konieczność stałego mierzenia nakładów i porównywania ich co pozwoliło na eliminowanie mniej efektywnych metod działalności gospodarczej.

2. przyczyny o charakterze logicznym (czynnik logiczny).

Wraz z rozwojem sił wytwórczych w okresie pierwotnej akumulacji kapitału czyli wraz z merkantylizmem nastąpił przyspieszony rozwój sił wytwórczych i niewystarczające okazały się tzw. zdroworozsądkowe zasady gospodarowania. Dlatego też myślenie typu spekulatywno-normatywnego straciło rację bytu i zostało zastąpione przez tzw. myślenie kategorialne. Myślenie kategorialne polega na rozróżnieniu istoty wartości od form przejawiania się wartości (wartość nie jest równa cenie). Myślenie kategorialne zostało zapoczątkowane w filozofii następnie wykorzystywano je do rozwiązywania problemów ekonomicznych. W fizjokratyzmie myślenie to wykorzystywano w rozważaniach nad sferą produkcji rolniczej; w merkantylizmie wykorzystywano je w sferze wymiany a następnie w ekonomii klasycznej stosowano je w rozważaniach nad sferą produkcji materialnej.

Aby odpowiedzieć na pytanie, który z czynników był ważniejszy należy rozpatrzyć dwie kwestie:

1. czy traktujemy prawa ekonomiczne jako naturalne czy jako historyczne,

2. czy w badaniach naukowych stosujemy indywidualizm poznawczy czy holizm metodologiczny.

Indywidualizm poznawczy jest to metoda badawcza polegająca na tym, że wnioski o życiu gospodarczym wyciąga się na podstawie obserwacji zachowania się jednostki (konsument, producent).

Holizm metodologiczny jest to metoda badawcza, w której wnioski dotyczące przebiegu życia gospodarczego wyciąga się na podstawie obserwacji zachowania społeczeństwa jako całości.

Według ekonomii marksistowskiej prawa ekonomiczne mają charakter historyczny i w badaniach stosuje się holizm metodologiczny czyli według tej ekonomii najważniejszy jest czynnik historyczny. Natomiast według ekonomii zachodniej czyli niemarksistowskiej prawa ekonomiczne mają charakter naturalny i w badaniach stosuje się indywidualizm poznawczy czyli ważniejszy jest czynnik logiczny.

Kryteria periodyzacji (podziału na okresy) historii myśli ekonomicznej

Występują dwa podstawowe kryteria periodyzacji:

1. przyjęta teoria wartości,

2. sposób i zakres czasowy i przedmiotowy sterowania przebiegiem procesów gospodarczych.

Ad. 1

W historii myśli ekonomicznej można wyróżnić następujące teorie wartości:

1. teoria wartości oparta o pracę (TWOP) jest to teoria stosowana przez ekonomię klasyczną i przyjęta przez Marksa. Zgodnie z nią wartość jest tworzona tylko i wyłącznie przez pracę żywą (ludzką),

2. teoria produkcyjności krańcowej czynników wytwórczych jest to teoria dominująca w ekonomii neoklasycznej i zgodnie z nią wartość jest tworzona przez wszystkie czynniki produkcji (praca, kapitał, ziemia). Udział poszczególnych czynników jest określany na podstawie krańcowych wartości. Jest to teoria sprzeczna z TWOP,

3. teoria użyteczności jest to teoria, która została stworzona w nurcie subiektywno-marginalistycznym i zgodnie z tą teorią o wartości dobra decyduje jego użyteczność czyli zdolność do zaspakajania potrzeb,

4. pragmatyczna teoria użyteczności jest to zmodyfikowana teoria użyteczności ponieważ i tutaj o wartości decyduje użyteczność ale ta użyteczność musi być powszechnie akceptowana,

5. żadna teoria wartości poprzednie teoria zakładają, że wartość jest kategorią niemierzalną w związku z czym teoria wartości zostaje wykluczona z rozważań ekonomicznych i zostaje zastąpiona np.: teorią preferencji konsumenta, teorią popytu, teorią podaży, teorią cen czyli kategoriami, które są mierzalne czyli wymienne.

Ad. 2

W ramach tego kryterium wyróżnia się dwa paradygmaty:

Paradygmat jest to zespół twierdzeń powszechnie obowiązujących i uznawanych za prawdziwe w danym miejscu i czasie.

1. paradygmat stary (rynku) polega na tym, że wszelkie decyzje podejmowane są na podstawie analizy danych rynkowych tj.: poziom cen, wielkość popytu, ilość siły roboczej. Przyjmuje się, że ten paradygmat ma charakter krótkookresowy i mikroekonomiczny (dotyczy pojedynczego przedsiębiorstwa),

2. paradygmat nowy (planowania) powstał wraz ze zmianami zachodzącymi w gospodarce socjalistycznej, przeważnie ma charakter długookresowy i makroekonomiczny.

Ze względu na te dwa paradygmaty ekonomię dzielimy na ekonomię polityczną socjalizmu i ekonomię polityczną kapitalizmu.

Myśl ekonomiczna starożytności

MYŚL GRECKA

• Hezjod

• Ksenofont

• Platon

• Arystoteles

MYŚL EKONOMICZNA W STAROŻYTNYM RZYMIE

• Cato

• Varro

• Columella

ŚREDNIOWIECZE

• Tomasz z Akwinu

MYŚL GRECKA - ARYSTOTELES

Rozważania w starożytnej Grecji miały charakter ogólny i filozoficzny.

Poglądy społeczne i poglądy na własność Arystotelesa

POGLĄDY SPOŁECZNE to inaczej stosunek do niewolnictwa. Arystoteles traktował niewolnictwo jako system zgodny z naturą ludzką tzn. uważał, że typowym zjawiskiem jest przyrodzona nierówność ludzi znajdująca odzwierciedlenie w zajmowanej pozycji społecznej, w związku z tym potrzeby ludzi są zróżnicowane czyli i środki służące do zaspokajania tych potrzeb są zróżnicowane.

Arystoteles wyróżnił dwa rodzaje niewolnictwa:

1. niewolnictwo naturalne istnieje i zachodzi wówczas, gdy człowiek nie umie sobie radzić w życiu i dla takiego człowieka to niewolnictwo to konieczność życiowa,

2. niewolnictwo prawne, które powstaje dzięki przypadkowi tzn. stwarza je wojna lub niemożność uregulowania długów, czyli jest to niewolnictwo niezależne od zalet i wad człowieka.

Niewolnictwo naturalne jest uzasadnione natomiast niewolnictwo prawne nie. Arystoteles uważał, że niewolnictwo prawne powinno być instytucją przejściową. Uważał, że stosunki między panem a niewolnikiem powinny mieć stosunek przyjaźni, zrozumienia i wspólnoty interesu.

POGLĄDY NA WŁASNOŚĆ. Arystoteles był zwolennikiem własności prywatnej i wyznawał tu następujące argumenty:

1. własność prywatna jest bardziej produktywna niż własność społeczna,

2. własność społeczna wywołuje w społeczeństwie wiele konfliktów na tle określenia nakładów pracy poszczególnych współtwórców wartości oraz konflikt w przypadku określenia udziałów wytworzonych dochodów,

3. istnienie własności prywatnej prowadzi do zróżnicowania majątkowego tzn., że pojawiają się jednostki, których dochody znacznie przewyższają ich potrzeby. Arystoteles uważał, że ta sytuacja jest korzystna gdyż pozwala na realizację specyficznych potrzeb człowieka np.: potrzeby wyróżniania się oraz taka sytuacja sprzyja rozwojowi działalności charytatywnej tzw. doświadczenie historyczne tzn. skoro przed niewolnictwem formą organizacji społeczeństwa była wspólnota pierwotna oparta na własności społecznej to dowodzi to, że własność społeczna jest wypierana przez własność prywatną.

Ekonomia i chrematystyka według Arystotelesa

U podstaw tego podziału leży przekonanie Arystotelesa, że istnieją dwa rodzaje bogactwa:

1. bogactwo naturalne łączył Arystoteles ze zdolnością dóbr do zaspokajania potrzeb i uważał, że ono powstaje w wyniku działalności gospodarstw domowych bo ich celem jest zaspokajanie potrzeb członków gospodarstwa domowego, oznacza to, że działalność gospodarstw domowych jest naturalna bo zgodna z naturą ludzką,

2. wartości wymienne (wartości pieniężne). Te bogactwa powstają w wyniku działania tzw. gospodarstw zarobkowych. Celem działania tych gospodarstw jest maksymalizacja indywidualnego bogactwa poprzez nieekwiwalentną (niesprawiedliwą) wymianę. Jest to niezgodne z naturą ludzką czyli nienaturalne.

Ekonomia w ujęciu Arystotelesa jest to sztuka kierowania domem i drobnym gospodarstwem rolnym. Ponieważ jej przedmiot jest naturalny to i ekonomia jest naturalna.

Chrematystyka - jest to nauka o funkcjonowaniu gospodarstw zarobkowych czyli o sposobach gromadzenia bogactwa. Jest to sztuka nabywania rzeczy przez wymianę. Uważał, że zasługują na krytykę, gdyż jest nienaturalna. Istota chrematystyki sprowadza się do sztuki zdobywania pieniędzy (procent od pożyczonych pieniędzy).

Koncepcja wymiany Arystotelesa

Wyróżnia się dwa problemy:

1. problem miary - chodzi o udzielenie odpowiedzi na pytanie: dzięki czemu różne dobra mogą być porównywalne?

2. problem sprawiedliwości wymiany - czyli określenie jakie muszą być spełnione warunki aby wymiana była sprawiedliwa?

Arystoteles był przeciwnikiem wymiany.

Arystoteles wyróżniał trzy formy wymiany:

1. wymiana bezpośrednia (barterowa) (towar na towar) - jest to wymiana sprawiedliwa, gdyż jej celem jest tylko zaspokojenie potrzeb stron wymiany. Występuje tu jedność czasu i przestrzeni sprzedaży i kupna. Tę formę wymiany bada ekonomia.

2. wymiana towarowo - pieniężna (towar - pieniądze - towar) - według Arystotelesa jest to wymiana sprawiedliwa. Cel wymiany jest taki sam jak przy wymianie bezpośredniej ale nie musi być zachowana jedność czasu i przestrzeni kupna i sprzedaży. Zajmuje się tym ekonomia.

3. wymiana pieniężno - towarowa (wielki handel) (pieniądze - towar - pieniądze + przyrost pieniędzy, P - T - P + ΔP) - wymieniamy z zyskiem. Jest to wymiana niesprawiedliwa, gdyż celem tej wymiany jest osiąganie zysków. Towar jest tu tylko pośrednikiem wymiany i tę formę wymiany bada chrematystyka.

Pieniądz jest koniecznym następstwem rozwoju form wymiany (nie zależy od ludzi).

Arystoteles uważany jest za prekursora tzw. nominalistycznej koncepcji pieniądza.

Aby rozstrzygnąć problem sprawiedliwej wymiany trzeba zdefiniować wzajemność korzyści z wymiany. Według Arystotelesa nie oznacza to wcale, że uczestnicy wymiany muszą osiągać jednakowe korzyści ale chodzi o to, że uczestnicy wymiany muszą osiągać korzyści jednakowo oceniane. Dwie strony muszą być zadowolone z wymiany.

ŚREDNIOWIECZE - TOMASZ Z AKWINU (1225 - 1274)

Koncepcja ceny sprawiedliwej Tomasza z Akwinu.

Proces wymiany traktuje jako zjawisko konieczne i niezbędne wynikające z życia w zbiorowości ludzkiej. Uważał, że aby społeczeństwo dobrze i prawidłowo funkcjonowało to wymiana musi dokonywać się zgodnie z zasadą sprawiedliwej wymiany czyli opierać się na ekwiwalentności wymiany. Uważał, że każdy akt kupna-sprzedaży musi zapewniać całkowitą równość wymienianych wartości. Warunek ten przestaje istnieć wtedy, gdy cena danego dobra jest wyższa lub niższa od jego wartości. Uważał, że warunek ten jest spełniony wtedy, gdy wymiana dokonuje się po cenie sprawiedliwej.

Cena sprawiedliwa składa się z trzech elementów:

1. nakłady pracy tj. ilość pracy niezbędnej do wykonania danego dobra,

2. nakłady rzeczowe produkcji wraz z kosztami przewozu, magazynowania i wielkości ponoszonego ryzyka,

3. pozycja społeczna producenta.

Obok ceny sprawiedliwej funkcjonowała również cena rynkowa tzw. bieżąca, która kształtowała się w zależności od popytu i podaży. Tomasz z Akwinu twierdził, że cena rynkowa oscyluje wokół ceny sprawiedliwej. Uważał, że wymiana nieekwiwalentna zagrażałaby całemu społeczeństwu tzn. gdyby cena rynkowa była niższa od ceny sprawiedliwej to powodowałoby to porzucanie zawodów przez rzemieślników, z drugiej strony gdyby cena rynkowa była wyższa to prowadziłoby to do ruiny płacących te nadwyżki.

MERKANTYLIZM - doktryna epoki pierwotnej akumulacji kapitału (od początku XVI w. do połowy XVIII w.).

Tło społeczno historyczne:

• najważniejsze odkrycia to m.in. wynalezienie prochu, kompasu, druku,

• odkrycia geograficzne (od końca XV w.),

• powstanie monarchii absolutnych,

• dynamiczny rozwój sił wytwórczych a przede wszystkim manufaktury,

• rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego,

• powstanie nowych prądów - odrodzenie i reformacja.

Przedstawiciele:

• Thomas Mun

• John Lock

• William Petty

• Jean Bodin

• David Hume

mercante - kupiec bogacący się na handlu zwłaszcza na handlu zagranicznym.

Merkantylizmem określa się ok. 250 letni okres w literaturze ekonomicznej.

Kształtowanie się systemu pieniężnego w merkantylizmie.

Merkantylizm dzielimy na dwie części:

1. merkantylizm wczesny (bulionizm),

2. merkantylizm właściwy.

Rozwój systemu pieniężnego w merkantylizmie był konsekwencją sprzeczności między dwiema koncepcjami pieniądza: metalistyczną i nominalistyczną.

1. metalistyczna koncepcja pieniądza akcentuje wartość wewnętrzną pieniądza i głosi, że o wartości pieniądza decyduje ilość zawartego w nim kruszcu szlachetnego, z którego jest wykonany. Teoria ta przeciwstawiała się tzw. „psuciu monety” czyli obniżaniu wartości kruszcu szlachetnego poniżej reprezentowanego nominału,

2. nominalistyczna koncepcja pieniądza akcentuje przede wszystkim wartość zewnętrzną pieniądza czyli nadaną danej monecie przymusową siłę nabywczą stanowioną przez państwo.

W bulionizmie występował postulat maksymalnego zwiększania ilości zasobów szlachetnych w kraju bo właściwie w kruszcach widziano bogactwo kraju. Merkantyliści w cyniczny sposób dowodzili, że źródłem bogactwa zarówno kupca jak i państwa jest nieekwiwalentna wymiana. Szczególnie zajmowali się wymianą międzynarodową gdyż uważali, że łatwiej w niej o nieekwiwalentność. Bulioniści opowiadali się za różnego rodzaju restrykcjami w wywozie kruszców z kraju. Dopiero później w merkantylizmie właściwym zrozumiano, że nie samo gromadzenie pieniędzy lecz nadwyżka eksportu nad importem może zapewnić dobrobyt kraju.

Różnice między bulionizmem a merkantylizmem właściwym.

1. bulionizm to dominacja metalistycznej koncepcji pieniądza a merkantylizm właściwy to dominacja nominalistycznej koncepcji pieniądza,

2. w bulionizmie utożsamiano pieniądz przede wszystkim jako pośrednika wymiany i miernik wartości a w merkantylizmie właściwym jako pośrednika wymiany i kapitał (pieniądz powinien przynosić dochód),

3. w bulionizmie obowiązywał zakaz wywozu kruszców natomiast w merkantylizmie właściwym występowały różne zachęty do inwestowania pieniędzy poza granicami kraju,

4. w bulionizmie miernikiem bogactwa był zgromadzony zasób pieniędzy a w merkantylizmie właściwym dodatnie saldo w bilansie handlowym,

5. różnice w pojmowaniu interwencjonalizmu państwowego w bulionizmie występował interwencjonalizm typu nakazowo-administracyjnego natomiast w merkantylizmie właściwym był to interwencjonalizm ekonomiczny (cła, podatki, ulgi, odpowiednia polityka kredytowa),

6. w bulionizmie prymat nad produkcją miała wymiana i uważano, że wartość powstaje w wymianie przez jej nieekwiwalentność natomiast w merkantylizmie właściwym również istniał prymat wymiany ale zauważono, że produkcja to ta sfera, która wytwarza produkty do wymiany.

Znaczenie merkantylizmu dla rozwoju historii myśli ekonomicznej.

1. bardzo duże znaczenie dlatego, że merkantylizm jako pierwszy system przeanalizował dogłębnie charakter i funkcje pieniądza,

2. był to system dokładny, spójny i logiczny,

3. zajął się handlem zagranicznym,

4. jako system wypracował aparat pojęciowy i metody badawcze stosowane w ekonomii,

5. na szeroką skalę wprowadził interwencjonalizm państwowy,

6. dostrzegł związek między ekonomią a polityką przy czym prymat ma polityka,

7. bez merkantylizmu nie byłoby ekonomii klasycznej gdyż jej rozwój opierał się na krytyce merkantylizmu,

8. był to system, który na dużą skalę rozwinął politykę socjalną.

FIZJOKRATYZM

Cechy:

• spójność poglądów we wszystkich znaczących kwestiach,

• kierunek ten rozwinął się wyłącznie we Francji,

• idee fizjokratów były prezentowane przez stosunkowo krótki okres 1750-1780,

• liderem kierunku był Francois Quesney (1694-1774).

Podstawą systemu ekonomicznego fizjokratów były dwie koncepcje:

1. teoria czystego produktu głosi, że tylko w rolnictwie zachodzi proces otrzymywania nadwyżki ponad wyłożone nakłady. Fizjokraci doszli do wniosku, że jedynym bogactwem kraju jest rolnictwo czyli natura. W związku z pojęciem produktu czystego fizjokraci dzielą społeczeństwo na trzy klasy:

1. klasa produkcyjna - rolnicy,

2. klasa jałowa - rzemieślnicy, kupcy, robotnicy najemni w przemyśle,

3. klasa właścicieli - król, duchowni i świeccy posiadacze gruntów.

2. teoria ekwiwalentności wymiany - to właśnie na niej opierała się fizjokratyczna koncepcja merkantylistów. Fizjokraci uważali, że na rynku przy „naturalnym porządku” dokonuje się wymiana równych wartości. Przez równe wartości rozumieli towary o jednakowych kosztach produkcji. Uważali, że handel międzynarodowy jest wymianą ekwiwalentną czyli wartość za wartość czyli bez strat czy zysków dla jednej czy drugiej strony. Oznacza to, że w procesie wymiany bogactwo nie może się pomnażać. Czyli tym jedynym bogactwem jest rolnictwo i może powiększać bogactwo danego kraju.

wykład 2 11.10.2003

EKONOMIA KLASYCZNA

Adam Smith w 1776 r. opublikował działo pt. „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”

System ekonomiczny Adama Smith'a.

Smith uważał, że przedmiotem ekonomii jest bogactwo narodów a źródłem tego bogactwa jest praca. Uważał, że roczna praca całego narodu jest funduszem zaopatrującym go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu czyli utożsamiał on bogactwo narodu z dochodem narodowym. Według niego na dochód społeczeństwa składają się materialne środki zaspokojenia potrzeb. Podzielił on pracę na produkcyjną i nieprodukcyjną. Uważał, że tylko praca produkcyjna tworzy dochód czyli bogactwo narodu. Smith był rzecznikiem zmiany porządku społeczno-gospodarczego gdyż zakładał, że działalność kapitalistów przynosząca wzrost produkcji dóbr materialnych była z korzyścią dla wzrostu gospodarczego podczas gdy wydatki właścicieli ziemskich na służbę i dobra niematerialne były marnotrawstwem. Smith uważał, że to co jest prawdą w odniesieniu do jednostki jest również prawdą w odniesieniu do całego narodu. Dlatego z punktu widzenia gospodarki jako całości im większy jest udział zatrudnionych w sferze produkcji dóbr materialnych tym większe bogactwo narodu. Smith odrzucił tym samym twierdzenie merkantylistów, że źródłem bogactwa kraju jest ilość posiadanych kruszców szlachetnych. Ostatecznym źródłem bogactwa według Smith'a jest praca ale tylko praca w sferze produkcji materialnej. Podstawowym bogactwem była praca a drugim czynnikiem była ziemia.

Bogactwo według Smith'a zależy od dwóch elementów:

1. od ilości zatrudnionych w sferze produkcji materialnej,

2. od wydajności pracy w tej sferze.

Koncepcja interesu osobistego.

Koncepcja ta zawiera następujące założenia metodologiczne:

1. zasada egoizmu powiązana z zasadą gospodarności. Według Smith'a interes osobisty stanowi zasadniczą przyczynę podejmowania działalności gospodarczej przez człowieka. Uważał, że człowiek podejmujący działalność gospodarczą będzie dążył do osiągania danego celu przy pomocy minimalnych nakładów (zasada minimum środków maksimum celów),

2. zasada indywidualizmu poznawczego nakazuje wyjść w badaniach od analizy działania jednostki. Uważał, że wpływ społeczeństwa na jednostkę można ocenić obserwując tylko jednostkę. Uważał, że skoro jednostka postępuje zgodnie z interesem osobistym i osiąga maksymalne korzyści, to oznacza, że celem społeczeństwa powinno być realizowanie dobrobytu jednostki,

3. zasada zgodności interesu osobistego z interesem społecznym; interes osobisty działając w atmosferze wolności zapewnia samoczynnie najefektywniejszy rozwój gospodarczy. Smith zaczął jednak dostrzegać istnienie pewnych konfliktów tzn. uważał, że o ile interesy rolników i robotników prawie nigdy nie są sprzeczne o tyle interesy kapitalistów i robotników mogą być sprzeczne,

4. założenie wolności. Smith uważał, że pewna doza wolności zawsze musi istnieć a od jej zakresu zależy rozwój gospodarczy. Ideałem dla Smith'a jest pełnia wolności. Stał na stanowisku, że mechanizm rynkowy czyli tzw. niewidzialna ręka rynku zawsze doprowadzi gospodarstwo do stanu równowagi.

Kapitał teorii A. Smith'a.

Smith wniósł bardzo dużo ważnych koncepcji dotyczących roli kapitału w procesie tworzenia bogactwa i w rozwoju gospodarczym:

1. wskazał, że obecne bogactwo narodu zależy od akumulacji kapitału, to wzrost podaży kapitału jest głównym środkiem powiększania dobrobytu,

2. Smith doszedł do wniosku, że akumulacja kapitału prowadzi do rozwoju gospodarczego,

3. według Smith'a interes indywidualny czyli egoistyczny w parze z akumulacją kapitału prowadzi do optymalnej alokacji kapitału pomiędzy poszczególne gałęzie gospodarki. Źródłem kapitału w gospodarce opartej na własności prywatnej są indywidualne oszczędności. Za dobroczyńców w gospodarce uważał kapitalistów bo to oni dążą do osiągania zysków poprzez akumulację kapitału.

Teoria wymiany A. Smith'a.

Za przyczynę wymiany Smith uważał naturalna skłonność ludzi do osiągania korzyści osobistych. Smith dokonał rozróżnienia między ceną naturalną towarów a ceną rynkową towarów. Cenę naturalną według Smith'a tworzy praca czyli im większy wkład pracy tym większa cena naturalna, natomiast cena rynkowa jest tworzona przez pieniądz. Uważał, że w rozwiniętej gospodarce wszystkie towary mają wartość wyrażoną w pieniądzu. Pieniądz może spełniać rolę miernika wartości innych towarów tylko dlatego, że sam jest towarem o określonej wartości. Ceny rynkowe zmieniają się w zależności od relacji między popytem a podażą. Według Smith'a w długim okresie cena rynkowa zmierza do ceny naturalnej. Cena naturalna równa się kosztom produkcji a te koszty produkcji to inaczej suma wynagrodzeń czynników produkcji czyli pracy, kapitału i ziemi. Oznacza to, że cena naturalna równa się sumie rent, płac i procentów. Smith uważał, że ponieważ pieniądz jest pewnego rodzaju towarem (powszechnie akceptowanym) więc jego wartość zmienia się w czasie a jedynym czynnikiem, którego wartość zawsze jest taka sama jest praca. Według Smith'a o wartości danego towaru decyduje praca, która jest uprzedmiotowiona w towarze, na który dany towar jest wymieniany.

Smith wyróżnił dwa rodzaje wartości: wartość użytkową i wartość wymienną. Wartość użytkowa to znaczenie dobra dla zaspokojenia potrzeb ludzkich natomiast wartość wymienna to stosunek wymienny. Wartość użytkowa jest warunkiem wartości wymiennej ale na tę ostatnią nie wpływa. Nie wymienia się rzeczy nieużytecznych a wartość wymienna jako stosunek wymienny kształtuje się niezależnie od wartości użytkowej. Przykładem tego rozumowania mogą być diamenty - mają bardzo małą użyteczność ale ogromną wartość wymienną, natomiast woda - odwrotnie. Jest to tzw. paradoks wartości.

Teoria płacy roboczej A. Smith'a.

Smith uważał, że poziom płac powinien być określony na poziomie minimum egzystencji. To minimum powinny określać koszty utrzymania pracownika. Uważał, że jest to warunek niezbędny do automatycznego dostosowywania się podaży rąk do pracy do popytu na pracę.

Wymiana zagraniczna według A. Smith'a.

Uważał, że wymiana międzynarodowa jest niezwykle pożyteczna dla kraju przy czym był przeciwnikiem założeń merkantylizmu tzn. był przeciwny protekcyjnej polityce i opowiadał się za wolnym handlem zagranicznym. Podkreślał korzyści z międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji, które pozwalają obniżyć koszty produkcji w kraju, upłynnić nadwyżki towarowe jak również uatrakcyjnić podaż krajową. Poza tym Smith uważał, że handel międzynarodowy jest korzystny dla krajów uczestniczących w wymianie a osiągane zyski powiększają bogactwo narodowe tych krajów.

wykład 3 25.10.2003

D. Ricardo - „Zasady polityki ekonomicznej i opodatkowania” - 1817 r.

D. Ricardo rozwinął teorię produktu społecznego. Przedmiotem ekonomii według niego jest analiza współczesnego mu kapitalistycznego sposobu produkcji. Interesowały go prawa wyznaczające podział produktu pomiędzy poszczególne klasy. Podstawą systemu ekonomicznego D. Ricarda jest teoria wartości. W centrum jego zainteresowania jest wartość wymienna, która zależy od ilości pracy niezbędnej do wytworzenia towaru oraz rzadkości towaru. Sformułował on prawo wartości, które głosi: „Jeżeli ilość pracy ucieleśniona w towarach określa ich wartość to każdy wzrost ilości pracy potrzebnej do wytworzenia jakiegoś towaru musi podnieść jego wartość, natomiast każdy spadek obniża tę wartość.” Zgodnie z tym prawem Ricardo odrzucił dogmat Smitha, gdyż z tego prawa wynika, że tylko nakład pracy decyduje o wartości a nie koszty produkcji. Wg Ricardo procesach tworzenia wartości uczestniczy praca żywa i uprzedmiotowiona. Pracę uprzedmiotowioną utożsamiał z kapitałem. Uważał, że praca żywa tworzy nową wartość, a praca uprzedmiotowiona (kapitał) nie tworzy nowej wartości, lecz wartość kapitału jest przenoszona przy pomocy pracy żywej na wartość towarów nowo tworzonych. Według niego o wartości danego towaru decyduje tylko i wyłącznie praca uprzedmiotowiona w tymże towarze. Ricardo uważał, że wartość niektórych towarów nie da się wyjaśnić w oparciu o teorię wartości opartej na pracy. Uważał, że o wartości dzieł sztuki decyduje ich rzadkość występowania a nie ich użyteczność.

Teoria podziału opiera się o jego teorię wartości. Wartość dzieli pomiędzy uczestników tworzących wartość. Uważał, że dzielić można tylko to co zostało pierwotnie wytworzone czyli suma płac, rent i zysków nie może być większa od wartości.

Teorię podziału podzielił na trzy części:

1. Teoria płacy

Uważał, że praca ma dwie duże ceny:

1. cena naturalna pracy - określona jest przez minimalną płacę potrzebną na utrzymanie robotnika i jego rodziny,

2. cena rynkowa pracy - to faktycznie występująca płaca na rynku.

Ricardo uważał, że jeżeli płaca rynkowa wzroście powyżej ceny naturalnej pracy to spowoduje to wzrost liczebności klasy robotniczej i odwrotnie. Doszedł do wniosku, ze odpowiednie manipulowanie płacą wpływa na liczebność klasy robotniczej czyli za pomocą manipulacji można przywracać równowagę na rynku pracy. Był zwolennikiem minimalnej płacy tzn. na poziomie minimum kosztów utrzymania. Uważał, że płace robotników mogą rosnąć tylko wtedy, gdy w gospodarce następuje wzrost dobrobytu ekonomicznego (gdy jest rozwój gospodarczy).

2. Teoria zysku - był zwolennikiem maksymalizacji zysku, gdyż uważał, że jest to warunek wzrostu gospodarczego. Zysk dla niego jest to potrącenie z produktu pracy. Płaca nie może rosnąć kosztem ograniczania zysku.

3. Teoria renty gruntowej - dostrzegł, że poszczególne grunty charakteryzują się różną urodzajnością natomiast cena produktu rolnego na rynku jest jednakowa. Na ziemi urodzajnej osiąga się większą ilość produktu za pomocą tej samej ilości pracy i kapitału, co na ziemiach mniej urodzajnych kosztuje więcej. W miarę wzrostu popytu na produkty rolne wzrasta produkcja na coraz mniej urodzajnych glebach.

Renta gruntowa - jest dochodem, który otrzymuje właściciel ziemski a wynika ona z różnic urodzajności gleby i położenia od rynków zbytu. Oznacza to, ze rentę gruntową uzyskują nie wszyscy właściciele ziemscy. Uzyskują ją ci, którzy posiadają urodzajniejsze ziemie niż przeciętna urodzajność i których odległość od rynków zbytu jest mniejsza niż przeciętna.

Sformułował prawo malejącej wydajności czynników produkcji. Prawo to głosi: jeśli udział jednego z czynników produkcji rośnie podczas gdy pozostałych jest stały to stopa wzrostu produktu globalnego będzie się zmniejszać.

Teoria wzrostu zrównoważonego w krótkim okresie.

Teoria ta jest następstwem współwystępujących dwóch opinii:

1. gospodarka kapitalistyczna rozwija się bezkryzysowo,

2. w gospodarce kapitalistycznej występowanie kryzysów jest rzeczą naturalną.

Ricardo opowiadał się za pierwszą opinią. Uważał, że w kapitalizmie nie może być mowy o kryzysie (w krótkim okresie). Uważał, że wszystkie towary znajdują swoich nabywców gdyż wszystkie dochody są w pełni realizowane (nie są dokonywane oszczędności). Ponieważ robotnicy uzyskują płacę na poziomie minimum egzystencji, dlatego też całe wynagrodzenie przeznaczają na konsumpcję. Zyski również są w pełni realizowane gdyż część jest przeznaczona na konsumpcję a pozostała część na akumulację co wynika z warunków konkurencji.

Renta gruntowa jest w pełni realizowana. Jest ona przez Ricarda uważana za otrzymywanie niezasłużenie (niesprawiedliwie). Twierdził, że jest ona wydawana w sposób hulaszczy.

Teoria wzrostu w długim okresie (teoria sekularna).

Ricardo uważał, że gospodarka w długim okresie dąży do stagnacji sekularnej. Przyczyna tkwi w rencie gruntowej. Uważał, że wzrost cen na produkty rolne powoduje wzrost płac robotników kosztem ograniczania zysków, to z kolei powoduje ograniczanie akumulacji czyli nie ma środków na rozwój.

Cechy okresu stagnacji:

1. wzrostowa tendencja renty gruntowej,

2. spadkowa tendencja stopy zysku aż do jej zaniku,

3. spadkowa tendencja akumulacji aż do jej zaniku,

4. płace ustabilizowane na poziomie minimum kosztów utrzymania,

5. ustabilizowanie ekonomiczne ludności (zwłaszcza klasy robotniczej co oznacza brak rezerw siły roboczej.

Te cechy świadczą o tym, że w gospodarce nie ma warunków do rozwoju.

EKONOMIA POSTKLASYCZNA (1820 - 1870)

Nurty:

1. nurt drobnomieszczański - przedstawicielem był Simonde de Sismondi - teoria pauperyzacji i kryzysów,

2. ekonomia wulgarna - J. B. Say

Nurt drobnomieszczański - skupiał obrońców drobnej wytwórczości. Nurt ten proponował pośrednią drogę rozwoju gospodarki między koncepcją ekonomii klasycznej opartą na zasadach liberalizmu gospodarczego a z drugiej strony koncepcjami socjalistycznymi, które w prostej linii prowadziły do zniesienia własności prywatnej.

Sismondi wydał w 1819 r. dzieł pt. „Nowe zasady ekonomii politycznej”.

Różnice w podejściu do nauki ekonomii Sismondiego i klasyków ekonomii.

1. w ujęciu ekonomii klasycznej - ekonomia była nauką o społecznych czynnikach pomnażania bogactwa i o prawach podziału tego bogactwa, natomiast wg Sismondiego ekonomia powinna zajmować się poszukiwaniem optymalnych zasad organizowania produkcji społecznej. Zasady te miały być wprowadzane przez rząd w celu poprawy położenia ekonomicznego społeczeństwa. Oznacza to, że wg Sismondiego ekonomia ma być nauką o charakterze etyczno - normatywnym, gdyż zajmuje się dobrobytem społecznym,

2. klasycy ekonomii przyznają prymat kategorii wartości wymiennej gdyż uważają, że realizacja wartości wymiennych ma na celu osiąganie zysku. Wg Sismondiego celem gospodarki nie jest osiąganie zysku lecz realizacje produktu społecznego czyli prymat ma wartość użytkowa,

3. Sismondi odrzucał pogląd klasyków, że konkurencja i wolna gra rynkowa doprowadzą każde społeczeństwo do dobrobytu. Sismondi odrzucił liberalizm gospodarczy interwencjonizmem państwowym.

Wartość i nadwartość w koncepcji Sismondiego.

Wg Sismondiego podobnie jak i wg klasyków ostatecznym źródłem bogactwa jest praca. Inaczej jednak niż Ricardo, Sismondi podchodził do czasu społecznie niezbędnego, który wg klasyków miał decydować o wartości. Sismondi uważał, że nie istnieje związek między podażą i popytem tzn., że nie wszystkie produkty są realizowane w gospodarce. Dlatego przez czas społecznie niezbędny, czyli czas określający wartość towaru. Sismondi uważał czas pracy wydatkowanej na tworzenie tylko tych towarów, które zostały zrealizowane na rynku (nabyte). Natomiast praca użyta na wytworzenie towarów niesprzedanych dla Sismondiego była czasem zmarnowanym.

Nadwartość - została wprowadzona przez Sismondiego w kontekście sprawiedliwego podziału. Ta nadwartość ma dla niego nie tyle sens ekonomiczny co moralno - etyczny. Nie jest ona dodatkową wartością będącą potrąceniem z produktu pracy robotnika. U Sismondiego ta nadwartość jest pewną nadwyżką ekonomiczną w sensie ogólnym tzn., że występuje we wszystkich sposobach produkcji nie tylko w kapitalizmie. Sismondi nie postulował zniesienia nadwartości, postulował jedynie wprowadzenie pewnych zmian w zasadach podziału produktu społecznego, które gwarantowały aby zarówno robotnik jak i kapitalista otrzymywali godne wynagrodzenie. Ta nadwartość była produktem uzyskiwanym w wyniku współpracy czynników produkcji (pracy i kapitału) a nie wyzysku.

wykład 4 16.11.2003

Teoria pauperyzacji i kryzysów Sismondiego.

Sismondi uważał, że występowanie kryzysów jest zjawiskiem obiektywnym. Punktem wyjścia jego teorii kryzysów jest teoria pauperyzacji czyli ubożenia społecznego. Uważał, że przejawem rozwoju gospodarczego jest wprowadzenie postępu technicznego. Uważał, że postęp techniczny jest zjawiskiem pozytywnym, ale podkreślał głównie negatywne aspekty wprowadzenia postępu technicznego.

Wyróżniał trzy negatywne aspekty:

1. masowe bezrobocie - nastąpiła pauperyzacja klasy robotniczej, która prowadzi do obniżenia popytu globalnego czyli jest groźna nie tylko dla klasy robotniczej ale dla całego społeczeństwa gdyż wywołuje kryzys nadprodukcji, czyli podaż przewyższa popyt,

2. zanikanie drobnych producentów - w wyniku konkurencji drobni producenci bankrutują gdyż nie są w stanie konkurować z wielkimi. Producenci drobni stają się bezrobotni i podlegają podobnej pauperyzacji jak klasa robotnicza. Przyczynia się to do pogłębienia kryzysu nadprodukcji,

3. zawężenie rynków zbytu - 100 drobnych producentów konsumuje więcej niż 1 kapitalista i 99 robotników, w których przekształcają się ci drobni producenci.

W konsekwencji Sismondi postawił tezę o niemożliwości niezakłóconego i długofalowego wzrostu gospodarczego gospodarki kapitalistycznej. Twierdził, że w kapitalizmie pojawia się nieuchronna dysproporcja pomiędzy poziomem produkcji (podażą) a poziomem konsumpcji (popytem). Ta dysproporcja polega na nienadążaniu konsumpcji za produkcją co prowadzi do kryzysu nadprodukcji.

Koncepcja kryzysów Thomasa Malthusa.

Teoria ta zwraca uwagę na znaczenie czynników popytowych. Malthus twierdził, że kryzysy mają charakter kryzysów nadprodukcji i są związane z funkcjonowaniem tzw. osób trzecich. Twierdził, że aby produkt społeczny mógł być zrealizowany to towary muszą być sprzedawane po cenach zapewniających osiąganie zysków. Uważał, że realizacja tej części produktu społecznego, która odpowiada środkom konsumpcyjnym jest dokonywana poprzez wydatkowanie płac. Natomiast część produktu społecznego, która odpowiada zużyciu kapitału jest realizowana poprzez wydatki na odtworzenie tego kapitału. Malthus postawił pytanie skąd biorą się środki na realizowanie tej części produktu społecznego, która odpowiada zyskom. Według niego jego jedyną możliwością realizacji tej części produktu społecznego, która odpowiada zyskom jest sprzedaż tych produktów tzw. osobom trzecim. Osoby trzecie nabywają te produkty z wcześniej zakumulowanych dochodów. Osoby trzecie to tzw. nieprodukcyjne otoczenie rynku wewnętrznego w gospodarce kapitalistycznej. Zaliczał tu: arystokrację ziemską, kler i urzędników. Koncepcja ta miała za zadanie udowodnić, że osoby trzecie są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej. Błędem Malthusa było to, że nie wyjaśnił skąd osoby trzecie czerpią dochody.

Teoria ludności wg Malthusa.

Teoria ta tłumaczy nędzę i pauperyzm niektórych klas społecznych w kapitalizmie, obiektywną tendencją do zbyt szybkiego rozmnażania się ludzi. Punktem wyjścia tej teorii jest stwierdzenie, że ilość możliwych do wytworzenia w danym czasie przez rolnictwo środków żywnościowych określa liczbę ludności, która w danych warunkach może egzystować. Wzrost liczby ludności następuje w postępie geometrycznym 1, 2, 4, 8, 16, 32, itd. Oznacza to, że średnio co 75 lat liczba ludności się podwaja. Środki żywnościowe mogą zwiększać się w postępie arytmetycznym czyli 1, 2, 3, 4, 5, 6, itd. Na przeszkodzie szybszemu wzrostowi środków żywnościowych stoi działanie prawa malejącej urodzajności gleby. Oznacza to, że dodatkowe nakłady ponoszone w rolnictwie przynoszą mniej niż proporcjonalny przyrost produkcji. Zgodnie z tym prawem w pierwszym okresie produkcja się podwaja (wzrost z 1 do 2), w drugim o 50% (z dwóch do trzech), w trzecim okresie o 33% (z trzech do czterech). Prognozował, że przeludnienie występuje w krajach europejskich i będzie konsekwencją sprzeczności między tendencją wzrostu liczby ludności a możliwościami wzrostu środków żywnościowych. Ukształtowanie się zbyt licznego społeczeństwa wywoła wg Malthusa odruch obronny natury tzn. na skutek nędzy i epidemii zmniejszy się liczba ludności. Natura zlikwiduje przeludnienie, przywróci równowagę. Teoria ludności dowiodła, że kapitalizm jako ustrój społeczno - gospodarczy nie jest winien istnienia nędzy i pauperyzmu. Twierdził, że istnieją one w kapitalizmie ale jako rezultat działania obiektywnych praw natury. Nie można ich zlikwidować poprzez zmianę ustroju.

Ekonomia wulgarna

J. B. Say uważał, że ekonomia musi być nauka obiektywną. Nie może być pod wpływem nacisków określonych grup społecznych.

Say podzielił ekonomię na trzy części:

1. teoria produkcji,

2. teoria dystrybucji (podziału),

3. teoria konsumpcji.

W takim ujęciu ekonomicznym pozbawia procesy ekonomiczne i społeczne treści a przedmiotem ekonomii staje się droga jaka pokonuje dobro - towar od momentu jego wytworzenia do momentu jego skonsumowania. Oznacza to, że ekonomia jest historią naturalną dobra gospodarczego. Say twierdził, że ceny czynników produkcji ustalają się na poszczególnych rynkach, tzn. płaca jako cena pracy ustalana jest na rynku pracy. Renta jako cena ziemi ustalana jest na rynku ziemi. Procent jako cena kapitału ustalany jest na rynku kapitału. W ekonomii klasycznej wynagrodzeniem za kapitał jest zysk a tu jest procent.

Prawo rynków Say'a.

Prawo to głosi, że produkcja sama sobie stwarza rynki zbytu. Oznacza to, że przedsiębiorcy nie mają żadnych problemów ze zbytem wytworzonej produkcji.

Socjalizm utopijny.

1. socjalizm utopijny scentralizowany - przedstawicielem był Saint - Simon (1760 - 1825),

2. socjalizm utopijny zdecentralizowany - furieryzm

• Charles Fourier (1772 - 1837) - Francja,

• Robert Owen (1771 - 1858) - Anglia.

Ad. 1

Saint - Simon stworzył własny model państwa i społeczeństwa. Władzę w tym społeczeństwie miały sprawować dwie grupy społeczne, mianowicie uczeni i przemysłowcy. Zakładał centralne panowanie, przymus pracy i występowanie własności prywatnej. Wytworzony dochód miał być dzielony zgodnie z zasadą każdemu wg jego zdolności i każdemu wg jego pracy. Twierdził, że bogactwo danego kraju tworzą dwie siły w gospodarce (praca i oszczędności). Saint - Simon uważał, że w gospodarce kapitalistycznej było za dużo ludzi leniwych, którzy żyli kosztem innych, ciężko pracujących. W nowym społeczeństwie państwo poprzez interwencjonizm państwowy miało zapobiegać takim nierównościom.

Ad. 2

Fourier głosił potrzebę stworzenia nowego państwa ale odmiennie niż Saint - Simon. Miało to być społeczeństwo bezpaństwowe (zdecentralizowane). Podstawowa jednostką tego społeczeństwa miały być kooperatywne wytwory zwane falangami. Miała ona skupić ok. 2000 osób i miała być zupełnie samowystarczalna. Pracować mieli wszyscy członkowie falangi a praca miała dawać satysfakcję. Chodziło mu o odciążenie kobiet od pracy. W falangach była własność prywatna, ale wszyscy członkowie falangi byli udziałowcami akcyjnymi. System ten miał doprowadzić do przekształcenia świata z konkurujących między sobą narodów we współdziałające ze sobą falangi.

Owen - społeczeństwo jego było zorganizowane w formie kolonii robotniczych zwanych gminami. Podział dochodów w gminach dokonywał się zgodnie z zasadą bezwzględnej równowagi wszystkich czyli nie było podziału na biednych i bogatych, nie było własności prywatnej bo wszyscy żyli w pełnej komunie czyli we wspólnej własności. Socjalizm Owena jest określony jako socjalizm drobnomieszczański, gdyż podobnie jak Sismondi twierdził, że postęp techniczny jest przyczyną pauperyzacji społeczeństwa. Owen zasłynął z generalnej reformy instytucji pieniądza. Uważał, że skoro miernikiem wartości jest praca ludzka zgodnie z teorią wartości opartej o pracę, to w procesie wymiany pieniądz kruszcowy można zastąpić jakimś bardziej naturalnym pieniądzem, wg niego miały to być bony pracy, które otrzymywałoby się po uprzednim zdeponowaniu wytworzonych produktów. Wielkość emisji bonów zależała tylko i wyłącznie od ilości zdeponowanych towarów. Błąd tej teorii polegał na tym, że produkcja dowolnych towarów, na które nie ma popytu mija się z celem. Niemożliwe jest ilościowe ujęcie nakładów pracy potrzebnych do wytworzenia dowolnego produktu gdy nie odpowiada on rzeczywistemu zapotrzebowaniu społecznemu.

MARKSIZM

• 
  K. Marks

• F. Engels “Kapitał” - 3 tomy

Źródła systemu ekonomicznego Marksa.

1. ekonomia klasyczna - przejął teorię wartości opartą o pracę, przejął aparat pojęciowy i niektóre metody badawcze. Metodą Marksa była krytyka założeń ekonomii klasycznej. Szczególnie krytykował D. Ricarda,

2. filozofia - przejął materializm historyczny Fenerbacha i materializm dialektyczny Hegla (Marks podobnie jak Hegel uważał, że rozwój polega na zmianach ilościowych i jakościowych, polega na ścieraniu się sprzeczności).

Różnice - u Hegla rozwój ma pewna granicę - kres i tą granica jest osiąganie stanu ducha doskonałego. U Marksa nie ma takiej granicy, tzn. rozwój jest ciągły.

3. koncepcje socjalistyczne (chodzi o socjalizm utopijny) - przejął przekonanie o tym, że kapitalizm opiera się na ryzyku siły roboczej i taki stan trzeba zmienić na sprawiedliwy z punktu widzenia klas wyzyskiwanych. Wg Marksa poprawa losu klas wyzyskiwanych miała się dokonać droga rewolucyjną, natomiast socjalizm utopijny zakładał, że zmiany mają charakter ewolucyjny tzn. poprzez stopniowe ustępstwa na rzecz klas wyzyskiwanych.

Metoda dialektyczna to metoda polegająca na logice przeciwieństw.

Opiera się na czterech podstawowych prawach dialektyki:

1. stwierdzało współzależność zjawisk w przyrodzie i społeczeństwie. Każde zjawisko jest jednocześnie przyczyną i skutkiem pozostałych. Prawo to przesądzało istnienie wewnętrznej konieczności rozwoju historycznego, które w przyszłości spowoduje zastąpienie kapitalizmu socjalizmem,

2. zakładało, ze wszystkie zjawiska znajdują się w ruchu. Każdy rozwój społeczno - gospodarczy jest tylko stanem przejściowym do doskonałej formy bytu. Nawet ustrój socjalistyczny był stanem przejściowym do doskonałej formy czyli kapitalizmu,

3. przechodzenie ilości w jakość. Każdy ruch oznacza zmianę i ta zmiana może dotyczyć albo strony ilość albo jakość badanego zjawiska. Zawsze jednak ilość przechodzi w jakość. Jest to przejście gwałtowne, skokowe. Jest to jedyny sposób zmiany ustroju społeczno - gospodarczego,

4. zakładało, że przyczyną ruchu jest sprzeczność czyli uzasadniało walkę klas. Było to prawo konieczne, bez którego ustałoby wszelkie życie na ziemi.

Metoda dialektyczna w połączeniu ze światopoglądem materialistycznym nadała teorii marksistowskiej ogólny charakter i określa się ją jako materializm dialektyczny.

Teoria alienacji - to teoria marksistowska, to przede wszystkim kult pracy ludzkiej. Dla Marksa przez pracę i dzięki niej człowiek przełamywał swoją alienację ze świata przyrody. Historia świata to proces tworzenia człowieka przez jego pracę. Teoria alienacji przedstawiała wyobcowanie bezpośrednie wytwórców.

To wyobcowanie było dwuskładnikowe:

1. wyobcowanie z procesu pracy - polega na tym, że robotnicy w procesie produkcji stają się jak gdyby maszynami, tzn. tracą cechy ludzkie, nie myślą emocjonalnie,

2. wyobcowanie od efektów pracy - jest to wyobcowanie od produktów pracy, które są zagarniane przez właścicieli. Robotnicy nie są zaangażowani w większą wydajność pracy, bo nie mają z tego tytułu żadnych korzyści.

Marks twierdził, że ta alienacja występuje tylko w systemie kapitalistycznym.

Alienację można pokonać dwiema metodami:

1. metoda stopniowa - polegająca na stopniowym unowocześnianiu procesu produkcyjnego w celu ulepszenia pracy (zwiększa satysfakcję z pracy). Metoda ta jednak nie likwiduje oderwania od efektu pracy,

2. metoda radykalna - zastąpienie kapitalizmu socjalizmem.

Ustrój społeczno - gospodarczy składa się wg Marksa z dwóch elementów:

1. baza - siły wytwórcze i stosunki produkcji,

2. nadbudowa - inne relacje społeczne takie jak relacje polityczne, prawne, religijne, filozoficzne.

Marks wyróżniał pięć rodzajów ustroju społeczno - gospodarczego:

1. wspólnota pierwotna,

2. niewolnictwo,

3. feudalizm,

4. kapitalizm,

5. socjalizm wraz z jego najważniejszą formą czyli kapitalizmem.

Różniły się one między sobą systemem własności i systemem pracy. We wspólnocie pierwotnej własność i praca miały charakter społeczny. W niewolnictwie występowała własność indywidualna i praca przymusowa przy czym niewolnik stanowił własność pana. W feudalizmie własność indywidualna z pewnymi cechami wspólnoty, praca miała charakter poddańczy czyli niewiele różniący się od niewolnictwa (różnica - niewolnik był wolnym człowiekiem). W kapitalizmie własność była prywatna czyli zindywidualizowana a praca najemna. W socjalizmie - własność i praca uspołecznione. W komunizmie własność miała być społeczna i w takiej ilości, żeby była dostępna dla wszystkich. Natomiast praca miała być wyzwolona z jakichkolwiek form przymusu.

Teoria wartości Marksa.

Wyróżniamy trzy warstwy rozważań:

1. analiza jakościowa - co jest istotą wartości? Punktem wyjścia jest analiza kategorii towaru i produkcji towaru.

Towar - produkt pracy ludzkiej przeznaczonej na sprzedaż.

Produkcja towarowa - system, w którym indywidualni producenci wytwarzają produkty na sprzedaż, na wymianę a nie dla zaspokojenia własnych potrzeb. W takim systemie indywidualni konsumenci nabywają te produkty od indywidualnych producentów. W takim ujęciu system socjalistyczny nie jest gospodarką towarową, gdyż nie dominują w nim indywidualni producenci.

Wg Marksa towar ma dwoisty charakter i praca, która go tworzy też ma dwoisty charakter. Dualność towaru polega na tym, że posiada on dwie cechy:

• wartość użytkową (jak u Arystotelesa) - jest to zdolność dóbr do zaspokajania potrzeb przy czym ma charakter społeczny tzn. poszczególne oceny użyteczności tego samego dobra muszą być społecznie zobiektyzowane. Wartość użytkowa nie jest kategorią jednostkową,

• wartość wymienną - wartość ta jest kategorią jednostki czyli ma charakter indywidualny tzn. dotyczy wyłącznie dwóch wymienianych w danym momencie dóbr. Ponadto wartość dobra jest tworzona przez dwa rodzaje pracy:

• praca konkretna - tworzy wartość użytkową i jest to:

• praca wykonywana w ściśle określonych warunkach technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych;

• praca do wykonania, której potrzebne są ściśle określone kwalifikacje;

• praca przetwarzająca - ściśle określone materiały i usługi,

• praca abstrakcyjna - praca kiedy nie bierzemy pod uwagę punktów 1 - 3 pracy konkretnej, jest to tylko efekt wydatkowania siły roboczej. Praca abstrakcyjna ma zdolność do tworzenia w sensie istoty wartości - wartość.

Marks wyróżniał w procesie tworzenia wartości pracę żywą i uprzedmiotowioną.

Praca żywa - udział osobowego czynnika produkcji w procesie wytwarzania wartości. Praca uprzedmiotowiona - udział bezosobowych czynników produkcji w procesie wytwarzania wartości (maszyny i urządzenia).

Praca żywa w procesie tworzenia wartości tworzy wartość dodaną do wartości przemienionej tworzonej przez pracę uprzedmiotowioną.

Zgodnie z teorią wartości opartej o pracę (TWOP)wynikało, że tylko praca ludzka tworzy wartość. Aby wybrnąć od tego błędu Marks używa pojęcia praca żywa i praca uprzedmiotowiona i twierdzi, że ta druga jest przenoszona. Uważa, że można przeliczyć wartość przeniesioną na wartość dodaną tworzoną przez pracę żywą. Wartość towaru jest sumą pracy żywej przeniesionej w danym okresie i w okresach poprzedzających ten okres przy założeniu, że praca żywa w poprzednich okresach została przeliczona.

Wartość towaru = wartość dodana + wartość przeniesiona.

1. analiza ilościowa - miarą wartości jest czas pracy. Marks wyróżniał dwie miary:

• jednostkowy czas pracy - jest to niedoskonały miernik i stosował społeczni niezbędny czas pracy (kryterium przeciętności),

• społecznie niezbędny czas pracy - przeciętny czas pracy przeciętnego wytwórcy czyli jest to praca wykonywana w przeciętnych warunkach i przy zastosowaniu przeciętnych kwalifikacji. Takie podejście oznacza, że każda jednostka towaru niezależnie od tego, przez którego producenta została wytworzona ma taką samą wartość niezależnie od nakładów pracy poniesionych na wytworzenie tego towaru. W tym miejscu występuje sprzeczność w teorii wartości Marksa tzn. z tego ujęcia wynika, że różnym nakładom pracy odpowiada ta sama wartość,

3. różne formy przejawiania się wartości.

HISTORYZM

1. Starsza szkoła historyczna

• W. Roscher,

• B. Hildebraut,

• K. Knies

1. Młodsza szkoła historyczna

• G. Smochller,

• A. Wagner,

• M. Weber

Kierunek ten zwracał uwagę na zagadnienie ogólnospołeczne. Propagował kult państwa, narodu i społeczeństwa. Podkreślano priorytet państwa nad gospodarującą jednostką. Bogactwo narodu to nie tylko wartości materialne ale i duchowe. Wyróżniano oprócz trzech podstawowych czynników produkcji, czwarty czyli kapitał duchowy - najważniejszy czynnik.

Założenia metodologiczne starszej szkoły historycznej.

1. zastąpienie liberalizmu gospodarczego interwencjonizmem państwowym. Przedstawiciele starszej szkoły historycznej głosili potrzebę wprowadzenia takiej polityki celnej, która zmusi przedstawicielstwo niemieckie do rozwoju ilości i jakości (niskie cła eksportowe i wysokie cła importowe),

2. odrzucano tezę klasyczną o istnieniu naturalnych praw ekonomicznych. Przedstawiciele kierunku stwierdzili, że prawa ekonomiczne nie istnieją w ogóle a rozwojem gospodarczym każdego kraju rządzą inne specyficzne jemu tylko właściwe reguły i prawidłowości. Oznacza to, że można jedynie mówić o pewnych prawidłowościach ale tylko w konkretnej gospodarce,

3. ekonomia klasyczna miała charakter abstrakcyjny czyli jako metoda badawcza dominowała dedukcja. W starszej szkole historycznej nauka ekonomii miała charakter praktyczny czyli dominował indukcja. Miejsce myślenia abstrakcyjnego zajęło zbieranie danych statystycznych.

wykład 5 30.11.2003

HISTORYZM

Młodsza szkoła historyczna a nurt subiektywno-marginalistyczny i koncepcje socjalistyczne.

Młodsza szkoła historyczna a nurt subiektywno-marginalistyczny.

Toczył się spór pomiędzy głównymi przedstawicielami nurtu subiektywno-marginalistycznego czyli Karolem Mengerem a przedstawicielem młodszej szkoły historycznej Gustawem Schmollerem. Spór dotyczył istoty ekonomii i metod badawczych jakie powinna stosować ekonomia. Spór nie zakończył się kompromisem w związku z czym oba kierunki pozostały przy swoich założeniach. Karol Menger bronił teoretycznego, abstrakcyjnego i dedukcyjnego charakteru ekonomii. Uważał, że zadaniem ekonomii jest formułowanie ogólnych praw, które mają zastosowanie do wszelkich systemów gospodarczych. Twierdził również że punktem wyjścia ekonomii są psychiczne właściwości jednostki ludzkiej czyli konsumenta. Natomiast Schmoller wskazywał na słabe punkty teorii Mengera i podkreślał głównie historyczną zmienność życia gospodarczego, zmienność prawidłowości ekonomicznych oraz podkreślał znaczenie ogólno-społecznego punktu widzenia.

Młodsza szkoła historyczna a koncepcje socjalistyczne i marksizm.

Przedstawiciele młodszej szkoły historycznej zdecydowanie krytykowali założenia Marksa gdyż dążyli do dalszego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Tymczasem Marks zakładał, że nastąpi upadek kapitalizmu czyli, że zostanie zastąpiony socjalizmem. Różnice dotyczyły tu metod badawczych tzn. u Marksa równoważna była indukcja i dedukcja natomiast w młodszej szkole historycznej prymat miała indukcja. Jeżeli chodzi o koncepcje socjalistyczne to przedstawiciele młodszej szkoły historycznej twierdzili, że jest ponad koncepcją socjalistyczną a to dlatego, że zawiera w sobie tylko pewne elementy te najbardziej realistyczne elementy koncepcji socjalistycznej.

INSTYTUCJONALIZM

Głównym przedstawicielem instytucjonalizmu był Veblen .

Instytucjonalizm była to kontynuacja neohistoryzmu ale na gruncie amerykańskim. Stanowił on dalsze przetwarzanie ekonomii w socjologię stosunków gospodarczych. Dla Veblena ekonomia była nauką badającą instytucje funkcjonujące w gospodarce. Od historyzmu Veblen przejął zainteresowanie badaniami empirycznymi.

Założenia metodologiczne instytucjonalizmu.

1. instytucjonalizm odrzucił hedonizm jako przesłankę zachowania się człowieka w procesie gospodarczym.

Hedonizm jest to zasada postępowania homoeconomicus (człowiek gospodarujący).

Zgodnie z koncepcją hedonistyczną człowiek dokonuje świadomej kalkulacji przyjemności i przykrości w procesie gospodarowania i dąży do maksymalizacji zadowolenia i szczęścia. Veblen twierdził, że człowiek zachowuje się w procesie gospodarowania zgodnie z instynktami, które w nim tkwią.

Veblen wyróżnił dwa podstawowe instynkty:

1. instynkt dobrej roboty skłaniający człowieka do wysiłku,

2. instynkt dychotomiczny (posiadania, grabieżcy) związany z osiąganiem zysku.

O tym, który z tych instynktów jest silniejszy w procesie gospodarowania decydują wg Veblena uwarunkowania instytucjonalne takie jak własność, prawo, praca czyli te, które tworzą pewien zakres, w ramach którego każdy człowiek działa. Uważał, że w postępowaniu ludzi występują określone reguły, które stają się w danej grupie społecznej pewnym wzorcem czy też modelem i które z czasem gdy zostaną powszechnie zaakceptowane nabierają cech instytucji. Instytucje Veblen definiuje bardzo szeroko, mianowicie jako zespoły zwyczajów i nawyków myślenia oraz sposobów i metod działania, które zostały w społeczeństwie ogólnie zaakceptowane.

2. krytyka ekonomii neoklasycznej.

Teoria Veblena ma charakter dynamiczny natomiast ekonomia neoklasyczna ma charakter statyczny. Ten dynamiczny charakter przejawiał się w tym, że gospodarka kapitalistyczna rozwija się cyklicznie. Ekonomia neoklasyczna zakładała, że gospodarka wykazuje skłonność do przyspieszonego rozwoju. Wg Veblena gospodarka znajduje się w ruchu a więc i warunki funkcjonowania tej gospodarki ulegają zmianie natomiast ekonomia neoklasyczna zakładała, że warunki są niezmienne czyli wystarczała analiza statyczna.

3. u Veblena dominuje podejście instytucjonalne tzn. rozpatruje się wszelkie uwarunkowania instytucjonalnie skłaniające ludzi do określonych zachowań. Natomiast w ekonomii neoklasycznej przy założeniu, że warunki gry są niezmienne zakładano, że i prawa zachowania się ludzi są stałe.

System ekonomiczny Veblena czyli istota sprzeczności między światem przemysłu i światem interesu.

W związku z istnieniem dwóch podstawowych instynktów czyli dobrej roboty i posiadania Veblen podzielił społeczeństwo amerykańskie na dwa światy:

1. świat przemysłu jest następstwem dominacji w zachowaniach pewnej grupy instynktu dobrej roboty i w konsekwencji pojawia się strumień rzeczowy czyli wszelkie dobra wytworzone w danej gospodarce,

2. świat interesu jest następstwem dominacji w zachowaniach pewnej grupy instynktu posiadania i przyczynia się do powstawania strumienia finansowego czyli tworzą go wszystkie środki pieniężne znajdujące się w obiegu wdanej gospodarce.

Podział społeczeństwa na te dwa światy jest następstwem tego, że na kapitał możemy patrzeć w dwojaki sposób:

1. kapitał jako funkcję (funkcjonowanie świata przemysłu),

2. kapitał jako własność (funkcjonowanie świata interesu).

Tym dwóm światom przyświecają dwa przeciwstawne cele i dlatego Veblen przewiduje kryzys gospodarki kapitalistycznej.

Perspektywy rozwojowe gospodarki amerykańskiej:

1. przy założeniu, że zwycięży świat przemysłu nad światem interesu tzn., że ukształtuje się system socjalistyczny (totalitarny reżim pracy). Cechą takiego systemu będzie maksymalizacja strumienia rzeczowego i minimalizacja strumienia finansowego,

2. przy założeniu, że zwycięży świat interesu nad światem przemysłu czyli efektem będzie maksymalizacja strumienia finansowego i minimalizacja strumienia rzeczowego to wg Veblena może to doprowadzić do wprowadzenia doktryny faszystowskiej przy czym to zwycięstwo świata interesu nie byłoby pewne gdyż świat interesu byłby podporządkowany państwu.

Pokazując te dwie możliwości czyli albo socjalizm albo faszyzm Veblen pośrednio udowadnia, że mimo sprzeczności kapitalizmu i tak jest najlepszy. Pozwala on bowiem na równoczesną realizację dwóch przeciwstawnych celów - dwóch światów.

NURT SUBIEKTYWNO-MARGINALISTYCZNY (od początku lat 70. XIX w.)

1. K. Menger - „Zasady ekonomii politycznej” - Austria

Szkoła austriacka (psychologiczna)

2. L. Walras - „Teoria ekonomii politycznej” - Anglia

Szkoła lozańska (matematyczna)

3. W. S. Jevonas - „Podstawy czystej ekonomii politycznej” - Włochy

Szkoła neoklasyczna (anglo - amerykańska)

Trzej niezależni od siebie autorzy z trzech różnych krajów o trzech różnych rodowodach intelektualnych w tym samym czasie wystąpili z sugestią, że wartość a więc cena towaru zależy od jego krańcowej użyteczności dla konsumenta. W tych trzech szkołach przyjęto jako przedmiot badań ekonomicznych zagadnienie racjonalnego gospodarowania dobrami rzadkimi czyli stosunek człowieka do rzeczy.

Podstawy metodologiczne kierunku subiektywno-marginalistycznego.

1. mikroekonomiczny punkt widzenia oznacza on, że podstawą analizy mikroekonomicznej są reguły postępowania homoeconomicus czyli człowieka gospodarującego. W badaniach stosowano indywidualizm poznawczy czyli wychodzono od analizy zachowania się jednostki w procesie gospodarowania a następnie uogólniano wnioski na całą gospodarkę,

2. subiektywizm zasadniczą sferą rozważań jest tu stosunek człowieka do rzeczy. Wyraża się on w silniejszym lub słabszym pożądaniu rzeczy i zadowoleniem odczuwanym z chwilą osiągnięcia tej rzeczy. Są to rozważania indywidualistyczne a ich treścią są zjawiska i procesy ekonomiczne ujmowane w kategoriach subiektywnych. Wartość sprowadza się tutaj do sumy zadowolenia jaką osiąga jednostka z tytułu konsumpcji lub posiadania danej rzeczy natomiast koszty stanowią sumę ofiar lub wyrzeczeń ze strony właścicieli czynników wytwórczych. W ten sposób realne kategorie ekonomiczne straciły swój właściwy sens społeczno - gospodarczy i stały się kategoriami ze sfery psychiki jednostki,

3. uznanie prymatu konsumpcji wynika ono z tego, że skoro zasadnicze znaczenie przypisuje się stosunkowi człowieka do rzeczy to oznacza to, że zasadnicza sferą rozważań musi być konsumpcja. Według tego podejścia dla analizy funkcjonowania mechanizmu rynkowego i cen zasadnicze znaczenie ma popyt. Twierdzono, że produkcja dostosowuje się do popytu. Przyjęto, że centralną postacią procesu gospodarczego jest konsument a jego gusty i upodobania decydują o wielkości i strukturze produkcji,

4. zastosowanie rachunku marginalnego jako głównego narzędzia analitycznego ekonomii. Analiza marginalna polega na stosowaniu rachunku krańcowych przyrostów lub krańcowych ubytków. Analiza ta zastąpiła badanie wielkości globalnych. Początkowo analizę marginalną zastosowano do badania zachowania się jednostki jako konsumenta. Zakładano, że konsument dysponując określonym dochodem pieniężnym dąży do zakupu takiego koszyka dóbr, który pozwoli mu osiągnąć maksimum łącznej użyteczności czyli tzw. stan równowagi. Następnie tę analizę marginalną zastosowano do rozstrzygnięcia problemu równowagi w przedsiębiorstwie,

5. analiza funkcyjna bada ona współzależność zjawisk ekonomicznych i przyjmuje występowanie dat ekonomicznych jako danych. Analiza funkcyjna ma charakter ilościowy a nie przyczynowo - skutkowy.

Teoria użyteczności.

Użyteczność jest to subiektywne zadowolenie, pożytek czy satysfakcja uzyskana z tytułu konsumpcji danego dobra. Użyteczność można rozpatrywać w aspekcie użyteczności łącznej czyli całkowitej użyteczności osiągniętej z tytułu konsumpcji n-jednostek dobra (użyteczność całkowita) lub w aspekcie użyteczności danej jednostki dobra (użyteczność krańcowa).

użyteczność

krańcowa

ilość dobra

użyteczność

krańcowa

ilość dobra

Etapy rozwoju teorii użyteczności.

Wyróżnia się dwa etapy rozwoju teorii użyteczności:

1. kardynalna teoria użyteczności (KTU) - teoria ilościowa. Kardynalna teoria użyteczności zakładała, że istniała możliwość bezpośredniego pomiaru użyteczności w drodze introspekcji psychologicznej jednostki. Twierdzono, że ceny dóbr bezpośrednio wyrażają ich użyteczność,

2. aktualnie dominuje ordynalna teoria użyteczności - porządkowa (OTU). Ordynalna teoria użyteczności odrzuciła możliwość bezpośredniego pomiaru użyteczności. Przedstawiciele tej teorii głosili, że na ogół nie jesteśmy w stanie przypisywać konkretnych wartości użytkowych poszczególnym stanom czy stopniom zaspokojenia danej potrzeby. O kształtowaniu się użyteczności różnych dóbr możemy się jedynie wypowiadać na podstawie analizy rynkowych wyborów konsumentów czyli ex post. Na podstawie obserwacji możemy jedynie porządkować stopnie pożądania czy użyteczności poszczególnych dóbr. Przedmiotem obserwacji może być konsument albo gospodarstwo domowe. Ordynalna teoria użyteczności nie odrzuca podstawowych twierdzeń sformułowanych w początkowym okresie teorii użyteczności. Oznacza ona jedynie wyraźnie odmienny sposób ich dowodzenia i interpretacji. Dotyczy to również dwóch fundamentalnych praw teorii użyteczności czyli I i II prawa Gossena.

Pomimo różnic między ordynalną a kardynalną teorią użyteczności cała teoria użyteczności opiera się na czterech podstawowych założeniach:

1. użyteczność dobra jest utożsamiana z jego wartością i jest traktowana jako kategoria sfery wymiany lub konsumpcji,

2. wszystkie jednostki (konsument i gospodarstwo domowe) posiadają określony i znany im pewien układ preferencji. W danym czasie te preferencje nie zależą od cen nabywanych i konsumowanych dóbr,

3. prawo nasyconości potrzeb czyli prawo malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena),

4. preferencje konsumentów są zgodne (przechodnie, tranzytywne).

Kardynalna teoria użyteczności

x₁, x₂, x₃,...x_n - poszczególne dobra zaspokajające określone potrzeby

U = f(x₁, x₂, x₃,...x_n)

x¹, x², x³,...xⁿ - poszczególne struktury konsumpcji

U(x¹), U(x²), U(x³),...U(xⁿ) - poszczególne poziomy użyteczności różnych struktur konsumpcji

U(x¹) = ...

Ordynalna teoria użyteczności

x¹ > x²

U(x¹) > U(x²)

x¹ >< x²

U(x¹) = U(x²)

x¹ > x²

x² > x3 x¹ > x³

U(x¹) > U(x³)

Zgodność preferencji umożliwia konstrukcję pewnych ciągłych funkcji tzw. krzywych obojętności konsumpcji (KOK) - krzywych preferencji. Odwrotny kierunek wynikania oznaczałby, że jednostka nie jest w stanie logicznie uporządkować swoich preferencji w zakresie konsumpcji czyli wystąpiłaby tzw. sprzeczność preferencji.

I prawo Gossena

użyteczność

ilość dobra

I prawo Gossena czyli prawo malejącej użyteczności krańcowej polega na tym, że w miarę wzrostu konsumpcji danego dobra całkowita użyteczność wzrasta. Wzrost ten jest jednak coraz wolniejszy co oznacza, że użyteczność krańcowa kolejnych jednostek dobra zmniejsza się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra i rosnącym stopniem zaspokojenia danej potrzeby. W obrębie danego dobra użyteczność czyli wartość posiadają te jednostki dobra, które zaspokajają potrzebę w mniejszym stopniu nasyconą czy też zaspokojoną. Zakładając, że możemy mówić o ciągłości procesu konsumpcji można uznać, że użyteczność jednostki dobra jest malejącą funkcją ilości tego dobra teoretycznie malejącą aż do zera. Ilość dobra jest to albo faktyczna wielkość konsumpcji albo też zapas dobra będący do dyspozycji konsumenta. Użyteczność tzw. ostatniej jednostki (dla n-jednostek będzie to użyteczność tej n-jednostki) nazywana użytecznością krańcową określa wartość nie tyle tej n-tej jednostki ale wszystkich n-jednostek. Wynika to z faktu, że wartość jednostki dobra oceniamy z punktu widzenia korzyści czy straty w poziomie użyteczności lub spadkiem ilości konsumowanego dobra o jednostkę.

Paradoks wartości.

Zastanawiano się dlaczego woda tak użyteczna i niezbędna dla życia ma tak niską cenę a diamenty wcale niekonieczne do życia mają tak wysoką cenę. Zależy to oczywiście od krzywych popytu i podaży i od ich punktu przecięcia. Odpowiedź składa się z dwóch części:

1. diamenty są bardzo rzadkie i koszt pozyskania dodatkowej jednostki jest bardzo wysoki natomiast woda jest relatywnie obfita a zatem wymaga niskich kosztów,

2. użyteczność wody i całych jej zasobów nie wpływa na jej cenę czy popyt tylko krańcowa użyteczność ostatniej jednostki (szklanki) określa jej cenę. Nabywcy maja swobodę decyzji o kupnie tej ostatniej jednostki. Gdy cena byłaby wyższa od użyteczności ostatniej jednostki nie zostałby ona sprzedana. Oznacza to, że podstawą ustalenia ceny każdego towaru jest użyteczność krańcowa ostatniej jednostki dobra, która znajdzie nabywcę.

Renta (nadwyżka) konsumenta.

P

poziom cen

C 0P₀AB - wydatki konsumenta

P₀ A

0 B Q ilość dobra

Renta konsumenta CAP₀

Renta konsumenta jest to różnica między całkowitą użytecznością uzyskaną z danej ilości dobra i jego całkowitą ceną. Powstaje ona wskutek tego, że otrzymujemy więcej użyteczności niż nas ona kosztuje. Premia ta wywodzi się z prawa malejącej użyteczności krańcowej i ustalenia ceny na podstawie ostatniej jednostki nabywanej przez konsumenta.

X₂

U(x₁, x₂) = constans

A

x₂

-ΔX₂ B

x₂'

+ΔX₁

x₁ x₁' X₁

X₁, X₂ - dwa dobra, które są względem siebie komplementarne i substytucyjne

Krzywa obojętności konsumpcji jest to zbiór możliwych równorzędnych kombinacji ilościowych dwóch dóbr zaspokajających tą samą użyteczność całkowitą. Krzywa ta posiada tę właściwość, że konsument mając możliwość wyboru pomiędzy dwoma zestawami dóbr (A i B) nie cenił żadnej z tych kombinacji wyżej. Oznacza to, że obie kombinacje A i B mają taką samą użyteczność.

xⁱ >< x^j

U(xⁱ) = U(x^j)

Równoległość krzywych obojętności konsumpcji wynika z założenia, że preferencje konsumentów są zgodne natomiast kształt KOK hiperboli wynika z prawa malejącej użyteczności krańcowej.

wykład 6 13.12.2003

II prawo Gossena.

W II prawie Gossena chodzi o jednoznaczne rozwiązanie problemu optymalnej alokacji gromadzonych zasobów będących do dyspozycji konsumenta. Chodzi więc tu o określenie takiej struktury konsumpcji, w której przy istniejących ograniczeniach wyboru konsument maksymalizuje swoją funkcję uzyteczności.

U = f(x₁, x₂, x₃,...x_n) = max

Ograniczenia konsumenta przy zaspokojeniu potrzeb:

• dochód konsumenta,

• ceny dóbr,

• podaż dóbr,

• czas konsumpcji.

A B

użyteczność

krańcowa A

użyteczność

krańcowa B

0 4 7 ilość dobra

Ujęcie wg J. A. Hicks'a

Hicks przyjął jako ograniczenie wyboru konsumenta dochód konsumenta i ceny dóbr. Zakładamy, że konsument nie oszczędza i nie zaciąga kredytów.

I - dochód konsumenta

p₁, p₂ - ceny dóbr

I = p₁X₁ + p₂X₂

X₂

X₁

W celu jednoznacznego określenia optymalnej struktury konsumpcji należy porównać możliwości konsumenta opisane jego krzywą jednakowego dochodu z preferencjami opisanymi zbiorem krzywych obojętności konsumpcji. Ponieważ krzywych obojętności konsumpcji jest nieskończenie wiele to zawsze zdarzy się, że dana krzywa jednakowego dochodu okaże się styczna do jednej z krzywych obojętności konsumpcji.

R - punkt styczności wyznacza właśnie optymalną strukturę konsumpcji tzn. taką ilość dóbr X₁ i X₂, która przy istniejących ograniczeniach wyboru maksymalizuje łączny poziom użyteczności. Punkt R określa się jako punkt równowagi konsumpcji następuje wyrównywanie się użyteczności krańcowych dóbr w przeliczeniu na jednostkę dochodu wydatkowaną na zakup tych dóbr.

U'X₁ U'X₂

p₁ p₂

Ujęcie wg B. K. Lancaster'a

Lancaster twierdził, że konsumowane dobra na ogół nie są jednorodne czyli posiadają odpowiednie cechy jakościowe, które wpływają na sposób zachowania się konsumentów w procesie zaspokajania potrzeb.

Te cechy jakościowe dóbr to:

• wartości kaloryczne,

• zawartość witamin,

• walory smakowe.

W związku z tym stwierdził, że funkcja użyteczności nie powinna uwzględniać ilości dóbr lecz właśnie te właściwości jakościowe dóbr.

Ujecie wg G. S. Becker'a

Becker twierdził, że drugim obok dochodu ograniczeniem wyboru dla konsumenta jest czas konsumpcji. Postulował aby analogicznie do krzywej jednakowego dochodu skonstruować krzywą ograniczenia czasowego. Jeżeli okazałoby się, że krzywa ograniczenia czasowego leży poniżej krzywej jednakowego dochodu to punkt równowagi konsumpcji nie będzie wyznaczony przez punkt styczności krzywej obojętności konsumpcji z krzywą jednakowego dochodu ale z linią ograniczenia czasowego.

TRZY SZKOŁY W NURCIE SUBIEKTYWNO - MARGINALISTYCZNYM.

Szkoła psychologiczna

• K. Menger

• E. Böhm - Bewerk

Teoria kapitału i procentu Böhm - Bewerka.

Wg Böhm - Bewerka kapitał od strony technicznej jest to ogół produkowanych, rzeczowych środków produkcji czyli dóbr pośrednich. Böhm - Bewerk twierdził, że każdą produkcje można zorganizować w dwojaki sposób:

1. jako produkcję bezpośrednią - jest to produkcja przy zastosowaniu pierwotnych (naturalnych) czynników produkcji tj. pracy i ziemi (np. ręczne łowienie ryb),

2. jako produkcję pośrednią (okrężną, kapitalistyczną) - jest to produkcja z wykorzystaniem kapitału czyli dóbr pośrednich. Cechą tej produkcji jest wydłużenie czasu produkcji i wykorzystanie dóbr kapitałowych (np. zrobienie przez rybaka sieci czy łodzi). Böhm - Bewerk twierdził, że przy tych okrężnych metodach potrzeba więcej czasu, ale są one znacznie produktywniejsze czyli, że w jednostce czasu można wytworzyć więcej dóbr.

Böhm - Bewerk postawił pytanie w jaki sposób tworzy się podaż kapitału. Twierdził, że podaż kapitału tworzy się poprzez oszczędności a dokładnie poprzez produkcyjne wykorzystanie tych oszczędności. Oszczędzanie zawsze dotyczy konsumpcji a więc w skali społecznej oszczędzanie może mieć miejsce jako efekt powstrzymywania się przez społeczeństwo od bieżącej konsumpcji, części wytworzonego dochodu. Aby taka podaż miała miejsce to ci, którzy powstrzymują się od konsumpcji muszą otrzymać jakąś rekompensatę. Wynika to z tego, że w większości z nas wrodzona jest skłonność do wyższego wartościowania dóbr teraźniejszych niż dóbr przyszłych źródłem tej rekompensaty jest owa różnica użyteczności dóbr teraźniejszych i przyszłych. Tę różnicę Böhm - Bewerk nazywa AGIO. To agio jest tym większe im dłuższy okres odroczenia konsumpcji. Na rynku następuje ujednolicenie się tych ocen czyli tych agio w postaci ogólnej rynkowej stopy procentowej.

Böhm - Bewerk wyróżniał dwie grupy przyczyn wartościowania wyżej dóbr teraźniejszych niż przyszłych:

1. przyczyny ekonomiczne - większość z nas na ogół ocenia, że w przyszłości podaż dóbr będzie większa czyli dobra będą łatwiej dostępne czyli będziemy im przypisywać mniejszą wartość czyli mniejszą użyteczność,

2. przyczyny natury psychologicznej - wśród ludzi występuje niedocenianie potrzeb przyszłych okresów a to ze względu na ogólną niepewność warunków życia czy też samego życia.

Przedsiębiorcy kupują dobra dalszych rzędów w celu wytwarzania dóbr konsumpcyjnych czyli dóbr pierwszego rzędu. Aby zakupić te dobra muszą zrezygnować z bieżącej konsumpcji części posiadanego przez siebie dochodu. Dobra teraźniejsze dalszych rzędów czerpią swoją wartość i cenę z przyszłego produktu. Zatem ich łączna wartość jest mniejsza od obecnej wartości uzyskiwanych przy ich pomocy dóbr pierwszego rzędu. Dopiero gdy efekty zastosowania tychże dóbr pośrednich stają się dobrami teraźniejszymi, wzrasta ich wartość. Ten przyrost wartości tj. właśnie zysk od kapitału przedsiębiorcy czyli procent.

Szkoła matematyczna (lozańska).

• L. Walras,

• W. Pareto

Założenia metodologiczne szkoły matematycznej.

1. twórcy tej szkoły stworzyli koncepcję tzw. „czystej” ekonomii. Twierdzili oni, że ekonomia powinna być nauką ścisłą na wzór nauk przyrodniczych. Oznacza to, że z ekonomii należy wykluczyć tzw. ekonomię stosowaną, ekonomię społeczną i rozważania socjologiczne. Przedstawiciele tej szkoły twierdzili, że ekonomia nie powinna rozpatrywać warunków i problemów społeczno - gospodarczych (ekonomia stosowana),

2. przedmiotem ekonomii „czystej” jest mechanizm kształtowania się cen w warunkach doskonałej konkurencji,

3. szkoła ta koncentruje się na problemie funkcjonowania mechanizmu rynkowego i kształtowania się cen,

4. ważną rolę w tej szkole odgrywa idea współzależności jako przeciwieństwo tradycyjnego rozumowania przyczynowo - skutkowego. Uważa się, że wielkości ekonomiczne takie jak popyt, podaż, ceny dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych oraz popyt, podaż i ceny czynników wytwórczych są współzależne czyli funkcyjne. Oznacza to, że nie można wyodrębnić przyczyny i skutku. Obok wielkości ekonomicznych wyróżnia się również tzw. czynniki pozaekonomiczne takie jak poziom techniki w gospodarce, liczba i kwalifikacje siły roboczej, gusty konsumentów i ustrój społeczno - gospodarczy. Te wielkości pozaekonomiczne nie ulegają zmianie czyli są stałe i określa się je datami. Takie podejście pozwalało szkole lozańskiej stosować analizę statyczną,

5. dla szkoły lozańskiej charakterystyczna była tendencja do ujmowania zjawisk rynkowych w całokształcie. Szkoła ta odrzuciła założenie ceteris paribus. Takie podejście powodowało, że uchwycenie procesu zmian i wzajemnych dostosowań wszystkich wielkości ekonomicznych było mało prawdopodobne, dlatego też szkoła lozańska starała się opisać taki układ wielkości ekonomicznych, w którym są one już do siebie dostosowane. Nazywa się to stanem równowagi ogólnej, jest spełniony wtedy kiedy spełnione są trzy warunki:

2. konsument znajdzie się w stanie równowagi wtedy gdy zmaksymalizuje dochód otrzymywany za świadczone usługi tj. pracy, ziemi i kapitału oraz gdy zmaksymalizuje zadowolenie osiągane z tego dochodu,

3. przedsiębiorstwo znajdzie się w stanie równowagi gdy zastosuje taką kombinację czynników wytwórczych, że osiągnie maksymalny efekt produkcyjny przy minimalnym koszcie,

4. na wszystkich rynkach dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych ukształtują się jednolite ceny równowagi.

Taki stan równowagi ogólnej jest uważany za stabilny i będzie trwał tak długo aż wystąpią zmiany w datach czyli np. dokona się postęp techniczny czy zmieni się liczba ludności. Ponieważ daty nigdy nie są stałe dlatego też taki układ równowagi z założenia jest fikcją metodologiczną. Oznacza to, że w szkole lozańskiej stan równowagi ogólnej nie jest stanem realnym czyli, że gospodarka zmierza do tego stanu ale nigdy go nie osiąga.

Szkoła neoklasyczna.

• W. S. Jevons,

• A. Marshall

Prawa W. S. Jevonsa.

Jevons zwykle analizował zależność między dwiema wielkościami ekonomicznymi a w stosunku do pozostałych przyjmował zasadę ceteris paribus. Taka metoda określana jest metodą równowag cząstkowych. Problemem w tej metodzie jest odpowiedni dobór dwóch wielkości do analizy. Jevons twierdził, że działalność gospodarki polega na rachunku przyjemności i przykrości przy czym celem tego działania jest maksymalizacja zadowolenia i minimalizacja przykrości.

Trzy prawa Jevonsa.

1. I prawo głosi, że stopień użyteczności zmienia się wraz z ilością towaru i ostatecznie spada w miarę jak ilość rośnie,


intensywność

użyteczności




















porcje żywności

2. II prawo dotyczy optymalnego rozdziału dóbr między różne zastosowania. Obowiązuje tu kryterium maksymalizacji zadowolenia. Jevons twierdził, że krańcowe użyteczności porcji dobra podzielonego między różne zastosowania muszą być sobie równe,

3. III prawo nazywane prawem obojętności mówi, że w warunkach wolnej konkurencji nie mogą występować dwie ceny na ten sam towar.

J. M. Keynes w 1936 r. opublikował dzieło pt. „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”

Założenia metodologiczne teorii Keynsa.

1. zerwał z mikroekonomicznym traktowaniem procesów gospodarczych, badał tylko wielkości globalne takie jak dochód narodowy, zatrudnienie, konsumpcja, oszczędności i inwestycje. Twierdził, że to co jest dobre dla jednostki wcale nie musi być dobre dla gospodarki jako całości,

2. w modelu Keynsa związek między wielkościami ekonomicznymi ma charakter przyczynowo - skutkowy. Oznacza to, że mamy w modelu zmienne zależne i niezależne przy czym zmienne zależne są określone przez zmienne niezależne. Jeżeli tak jest to gospodarka sama z siebie nie musi dążyć do równowagi czyli jest tu miejsce na interwencjonalizm państwowy,

3. Keynes badał gospodarkę w krótkich okresach. Twierdził, że w krótkim okresie siły dezorganizujące gospodarkę przeważają nad siłami prowadzącymi do równowagi.

Keynesowski model funkcjonowania gospodarki.

W modelu Keynesa jako dane i niezmienne czyli jako daty przyjmuje się ilość i kwalifikacje siły roboczej, wielkość rozporządzalnego wyposażenia kapitałowego, poziom techniki, gusty konsumentów i stopień konkurencji. Mamy tu wyraźne założenie, że zdolności wytwórcze gospodarki w krótkim okresie są stałe czyli nie decydują o rozmiarach dochodu narodowego. Keynes dostrzegł, że naturalnym stanem gospodarki jest stan niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Interesowało go zatem jakie czynniki decydują o stopniu wykorzystania zdolności wytwórczych. Aby rozwiązać ten problem stworzył tzw. popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego. Zgodnie z tą teorią o rozmiarach dochodu narodowego w krótkim okresie decydują rozmiary popytu globalnego społeczeństwa. Popyt globalny wg Keynesa składa się z popytu konsumpcyjnego i popytu inwestycyjnego. W krótkim okresie przy stałych dochodach popyt konsumpcyjny jest stały natomiast zmienia się popyt inwestycyjny. Wynika to z tego, że społeczeństwo może wydać na inwestycje mniej lub więcej niż wynoszą oszczędności. W konsekwencji Keynes stwierdził, że wahania w rozmiarach inwestycji są główną przyczyną zmian w rozmiarach dochodu narodowego. To stwierdzenie pomogło Keynesowi stworzyć teorię mnożnika inwestycyjnego. Teoria mnożnika głosi, że zmiany w rozmiarach inwestycji wywołują o wiele większe czyli zwielokrotnione zmiany w rozmiarach dochodu narodowego.


ΔY = K * ΔI

K = ΔY/ ΔI

Y = C +S

S = I

Y = C + I

ΔY = ΔC + ΔI

ΔI = ΔY - ΔC


K = ΔY/ ΔY - ΔC

K = 1/1 - ΔC/ ΔY

K = 1/1 - KSK

KSK + KSO = 1

Z teorii mnożnika Keynes wyciągną następujące wnioski:

1. mnożnik działa w warunkach niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych,

2. efekty mnożnikowe nie występują jeżeli cały przyrost dochodu zostanie zaoszczędzony,

3. jeżeli dochód narodowy ma stale wzrastać to należy stale podnosić poziom inwestycji,

4. mnożnik działa w dwie strony tzn. wzrost wydatków inwestycyjnych powoduje zwielokrotniony wzrost dochodu narodowego natomiast obniżenie wydatków inwestycyjnych powoduje zwielokrotniony spadek dochodu narodowego.

14

dobra i usługi

wydatki na zakup dóbr i usług

dochody gospodarstw domowych

czynniki produkcji (ziemia, praca, kapitał)

oszczędności

PRZEDSIĘBIORSTWO

GOSPODARSTWO DOMOWE

=

maxX₁=I/p₁

maxX₂=I/p₂

KJD - krzywa jednakowego dochodu (linia ograniczenia budżetowego)

R

KJD

KOK

I - inwestycje

Y - dochód

C - konsumpcja

S - oszczędności

ΔC/ ΔY - krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK)

KSO - krańcowa skłonność do oszczędzania

---