GOJR - wykład - 16/17 maja 2012
Ze wzlędu na charakterystykę leksykalno-gramatyczną wyróżnia się frazeologizmy:
- imienne (именные)
- adiektywne (адъективные)
- czasownikowe (глагольные)
- prozaimkowe (проместоимённые)
- przysłówkowe (наречные)
- wykrzyknikowe (междометные).
frazeologizmy imienne (именные) - kto? со? лебединая песня (łabędzi śpiew), краеугольный камень (kamień węgielny), детский лепет (dziecinne brednie, powierzchowne sądy), тертый калач (stary wyga) uogólnione znaczenie osoby, przedmiotu lub zjaw iska, kategorie gramatyczne rodzaju, liczby i przypadka;
frazeologizmy adiektywne (адъективные): - jaki? кровь с молокoм, с иголочки (ubrany jak spod igły), лыка не вяжет (zalany w sztok, zalany w trupa), на рыбьем меху (wiatrem podszyty), задним умай крепок (mądry poniewczasie, mający spóźniony zapłon) - uogólnione znaczenie jakościowej charakterystyki osoby, przedmiotu, kategorie gramatyczne rodzaju i liczby;
frazeologizmy czasownikowe (глагольные): - co robi? водить за нос, заморить червячка, держать язык за зубами, строить глазки (robić piękne oczy), окинуть взором (ogarnąć wzrokiem) — uogólnione znaczenie działania, kategorie gramatyczne czasu, aspektu, rodzaju, strony i trybu;
frazeologizmy prozaimkowe (проместоимённые) - kto/co? -pośrednio кому только не лень (kto bądź, byle kto, kto żyw), ни аза в глаза (ani krzty, nic a nic), ни u'ii не видно (ciemno choć oko wykol) - uogólnione znaczenie pośredniego w skazania na osobę grupę osób lub na przedmiot grupę przedmiotów;
frazeologizmy przysłówkowe (наречные) : - jak? не по карману, не по душе, спустя рукава (byle jak, na łapn-capu), с глазу на глаз (sam na sam, w cztery oczy ) - podobnie jak przy słowia, określają jakość działania.
frazeologizmy wykrzyknikowe (междометные) - o! скатертью дорога! (krzyżyk na drogę, wolna droga), ни пуха ни пера! (połamania nóg), в добрый час!
(w dobrą godzinę, pomyślności), черта с два! (za żadne skarby), мать честная! (O Matko Przenajświętsza) - łączy je uogólniona funkcja wyrażania uczuć, emocji.
Wykorzystanie frazeologizmów w mowie (Использование фразеологизмов в речи):
- nadają mowie obrazowość i żywość, podnoszą wyrazistość, plastyczność wypowiedzi: "Волга” вместе с её лихим (zawadiacki) водителем исчезла, словно сквозь землию провалилась; Директор - атеист до мозга костей - не верит ни в домового, ни в лешего. Он утверждает, что квартирная засуха в новом пятиэтажном доте вы звана дракооелалт-строителями. А их и след простыл в совхозе. Ищи ветра в поле! (Из газ.). Niekiedy jest to przyczyna celowego komizmu tekstów, frazeologizmy w tytułach i nagłówkach prasowych zwiększaja ich atrakcyjność i wzmacniają komunikatywność;
- wzmacniają ekspresywność tekstu, nadając mu zabarwienie emocjonalne:
За последнее время значительно возрос коэффициент полезного действия (współczynnik sprawności) кооперативов; Говоря об успехах в этой области, рано подводить черту; Не следует приводить к общему знаменателю достижения отдельных коллективов (Из газ.);
- wprowadzają elementy humoru — są ulubionym środkiem językowym satyryków oraz pisarzy, nieraz są celowo przez nich modyfikowane, przez eo uzy skują nowe znaczenia:
Остап подошел к Воробьянинову вплотную и, оглянувшись по сторонам, дал предводителю короткий, сильный u незаметный для постороннего глаза удар в док.- ...Вот тебе седина в бороду/ Вот тебе бес в ребро!; Правильно,- проговорил Остап,- а теперь по шее. Два раза. Так. Ничего не поделаешь. Иногда яйцам приходится учить зарвавшуюся курицу... Еще разок... Так. Не стесняйтесь. По голове больше не бейте. Это самое слабое его место (И. и П).
- uzupełniają zasób słownikowy języka, kiedy brakuje określeń jednowyrazowyeh, np. выйmu замуж, женщина в расцвете сил :
- nadają wypowiedzi swojską, tradycyjną barwę (przede wszystkim dawne związki frazeologiczne), w utworach literackich są wykorzystywane do stylizacji na mowę potoczną;
- mogą zwiększać sprawność i precyzyjność języka w pismach urzędowych, w których są pewne utarte sformułowania (korespondencja prawnicza).
о Всеми фибрами своего чемодана он стремился за границу. (И. и П.)
о Критика почтила роман молчанием.
о Хорошо смеется тот. кто смеется без последствий. о Пришел? Увидел? Помолчи!
(Из газ.)
- Всеми фибрами души — Całym swoim jestestwem {фиоры дуиш — силы душевные, фибры - жилки, волокна)
- Почтить (память кого-либо) молчанием
- Хорошо смеется тот, кто смеется последним
- Analogia do: Пришёл, увиоел, побесил (Veni! Vidi! Vici! — Przyszedłem, zobaczyłem, zwyciężyłem).
SŁOWOTWÓRSTWO JĘZYKA ROSYJSKIEGO
Słowotwórstwo - dział językoznawstwa, zajmujący się badaniem procesu tworzenia słów.
Słowotwórstwo analizuje budowę wyrazów istniejących i ustala zasady, zgodnie z którymi tworzone są nowe wyrazy, określa sposoby i środki niezbędne do ich tworzenia.
Словообразование - раздел науки о языке, который изучает строение слов и способы их образования.
Najważniejsze pojęcia słowotwórstwa to:
- мотивированное слово (wyraz motywowany, derywat),
- мотивирующее слово (wyraz motywujący),
- словообразовательная/мотивирующая основа (podstawa słowotwórcza),
- мотивация (motywacja),
- словообразовательное/ деривационное значение (znaczenie słowotwórcze),
- словообразовательный формант (formant słowotwórczy).
Motywacja — stosunek (semantyczny i formalny) pomiędzy dwoma wyrazami mającymi ten sam rdzeń - między wyrazem motywowanym a wyrazem motywującym. Znaczenie jednego z wyrazów jest określane przez znaczenie innego.
Мотивация - отношение между двумя однокоренными словами, при котором значение одного из них определяется через значение другого.
о дерево - деревцо 'маленькое дерево'
о дорога - подорожник 'растение у дороги'
о дом - домик `маленький дом\
о сила - силач `человек большой физической силы'
Wszystkie wyrazy dzielą się na słowotwórczo motywowane (pochodne) i niemotywowane (podstawowe).
Все слова делятся на словообразовательно мотивированные (производные) и немотивированные (непРоизводные).
- Wyrazy книжный, книжонка, принести, донести, вынести są motywowane, czyli pochodne, ponieważ mają podstawy słowotwórcze, tj. zarówno w aspekcie semantycznym, jak i formalnym pochodzą od wyrazów книга, нести; mają wspólne składniki formalne (книж-/книг- нести).
- Wyrazy, które je motywują, są wyrazami motywującymi (мотивирующие слова).
- Wyrazy книга, нести są wyrazami niemotywowanymi, ponieważ nie motywują ich inne wyrazy, tj, nie wywodzą się one z innych a wyrazów, zarówno w aspekcie semantycznym, jak i formalnym, nie są wyrazami pochodnymi.
- Składniki budowy słowotwórczej wyrazu to: formant słowotwórczy (словообразовательный формант), tj. prefiks, sufiks, postfiks, i podstawa słowotwórcza (словообразовательная основа).
- Formant słowotwórczy (словообразовательный формант) to morfem kategorialny, którym wyraz pochodny odróżnia się od wyrazu podstawowego: бежать -> вы-бежать, пилот -> пилот-аж.
- Podstawa słowotwórcza (словообразовательная основа) to część wspólna wyrazu motywującego i motywowanego: дом ->
дом-ик, рыба -> рыб-ак.
- Przy ustalaniu struktury słowotwórczej wyrazu dodatkowym czynnikiem, który pomaga wyodrębnić i odróżnić podstawę słowotwórczą od formantu, jest parafraza słowotwórcza (словообразовательная парафраза).
- Jest to przekazanie sensu wyrazu motywowanego w sposób opisowy, parafraza zawiera w sobie podstawę słowotwórczą:
мечтатель - человек, который мечтает,
чайник - сосуд для чая
старик— тот, кто старый.
Znaczenie słowotwórcze (derywacyjne) — rozumiemy je dzięki odniesieniu danego wyrazu do innego.
Словообразовательное значение —отличает все слова определенного типа от слов их мотивирующих; носителем словообразовательного значения является словообразовательный формант.
Nośnikiem znaczenia słowotwórczego są formanty słowotwórcze, różniące wyraz pochodny od wyrazu podstawowego (motywującego):
сапожник; огородник - суффикс указывает на специалиста в какой-то области; чайник, кофейник, молочник— суф. -ник обозначает „сосуд для чего-либо”; в словах брызгалка /rozpylacz/, зажигалка, мигалка /lampa sygnałowa/ - суф. -лка обозначает ''орудие действия''.
Тур słowotwórczy (словообразовательный тип) - wyrazy należące do określonej części mowy, zbudowane wg tego samego schematu słowotwórczego, posiadające wspólne znaczenie słowotwórcze i wspólną strukturę, np. czasowniki толкнуть, стукнуть, крикнуть, щёлкнуть tworzą jeden typ słowotwórczy, ponieważ są motywowane przez czasowniki толкать, стукать, кричать, щёлкать, posiadają wspólny formant -ну- i oznaczają działanie natychmiastowe; natomiast wyrazy книжный, влажный, дружный, полезный, вредный są utworzone wg innego typu słowotwórczego - wszystkie zostały utworzone od rzeczowników, zostały wyposażone w formant -н- i mają uogólnione znaczenie słowotwórcze „cecha wynikająca z rzeczy lub pojęcia".
Pojęciem, różniącym się od typu słowotwórczego jest gniazdo słowotwórcze (словообразовательное гнездо) — zbiór wyrazów posiadających ten sam rdzeń, zbiór uporządkowany zgodnie z motywacją słowotwórczą.
Wyrazem wyjściowym w gnieździe słowotwórczym jest wyraz niemotywowany:
лес -> лесистый
\
лесной -> лесник
Pojęcie morfemu
- Wyrazy dzielą się na cząstki posiadające znaczenie (значимые части). Najmniejsza nierozkładalna cząstka znaczeniowa wyrazu to morfem (морфема).
- Морфема {oт греч. morphe - форма) - наименьшая, неделимая часть слова, обладающая значением.
Morfemy mogą być dwóch rodzajów:
1. morfemy rdzenne lub rdzenie wyrazów (корневые морфемы)
2. morfemy afiksalne (аффиксальные морфемы)
- Morfemy są wyodrębniane w wyrazach na podstawie porównania wyrazów z innymi wyrazami (pokrewnymi), mającymi te same morfemy.
- Morfem rdzenny, czyli rdzeń wyrazu (корень слова) -to główny morfem wyrazu, zawierający jego podstawowe znaczenie, właściwy wyrazom pokrewnym i formom fleksyjnym wyrazu: дом-ик, дом-ишко, без-дом-ный, дом-ом.
- Wyrazy, posiadające ten sam rdzeń tworzą gniazdo słowotwórcze wyrazów pokrewnych: юный, юность юноша, юношеский.
Ten sam rdzeń może mieć różne formy w różnych formach wyrazu i w wyrazach pokrewnych.
Takie wymiany głoskowe to alternacja (морфологическое чередование):
- alternacja jakościowa- zamiana jednych głosek na inne: мять (miąć coś, gnieść/ - мнёшь, пить — пью, прошедший/ miniony/ -
шла,
- alternacja ilościowa - zanikanie niektórych samogłosek: сон - сна, день - дня, беру - собираю - сбор - собрать.
Morfemy afiksalne (аффиксальные морфемы) - za ich pomocą tworzy się wyrazy pochodne, czyli derywaty.
Afiks (аффикс) - cząstka słowotwórcza wyrazu, występująca przed rdzeniem (prefiks), po rdzeniu (sufiks) lub między rdzeniami w wyrazach złożonych (interfiks).
Wyraz забег (bieg, przedbieg) dzieli się na 2 morfemy (oraz fleksję zerową - нулевая флексия): за-бег-(), зарубежный - 4 morfemy: за-рубеж-н-ый, сочувствовать - 5 morfemów: co-чувств-ов-а-ть, подводный — 4 morfemy: под-вод-н-ый .
Morfemy -бег-, -рубеж-, -чувств-, -вод- mają podstawowe znaczenie leksykalne, pozostałe pełnią funkcję pomocniczą, tworząc nowe wyrazy i formy wyrazów.
SPOSOBY TWORZENIA WYRAZÓW W JĘZYKU ROSYJSKIM
W języku rosyjskim są 2 główne sposoby tworzenia wyrazów - morfologiczne i niemorfologiczne.
I. Sposób morfologiczny (морфологический способ словообразования):
1. Afiksacja (аффиксация):
- prefiksacja (префиксальный способ);
- sufiksacja (суффиксальный способ);
- sposób prefiksalno-sufiksalny (префиксально-суффиксальный);
- postfiksacja (постфиксальный способ).
2. Sposób bezafiksalny (безафиксный способ).
3. Złożenie lub kompozycja (словосложение).
4. Skrótowce lub skróty (аббревиация).
II. Sposób morfologiczno-syntaktyczny (морфолого- синтаксический).
III. Sposób leksykalno-semantyczny (лексико-семантический
IV. Sposób leksykalno-syntaktyczny (лексико-синтактический)
Sposób morfologiczny (морфологический способ словообразования):
-> Afiksacja (аффиксация) - tworzenie wyrazów pochodnych przez dodawanie afiksów (formantów słowotwórczych) do wyrazów podstawowych, wówczas wyraz pochodny jest dłuższy od wyrazu podstawowego.
> Prefiksacja (префиксальный способ словообразования) - tworzenie nowych wyrazów za pomocą przyłączenia do wyrazu podstawowego prefiksów. Nowe wyrazy zawsze należą do tych samych części mowy, co wyrazy podstawowe.
Prefiks (префикс, приставка) - przedrostek, morfem prefiksalny - cząstka słowotwórcza wyrazu (lub jedna z paru cząstek), występująca przed jego rdzeniem.
Prefiksacja jest wykorzystywana głównie do tworzenia :
- czasowników (ехать -> уехать; читать -> перечитать; писать -> выписать, написать, вписать, переписать, прописать, дописать: нести -> внести, пронести, занести, поднести, снести, пронести)
- przymiotników (общественный - антиобщественный, мощный - сверхмощный, короткий - ультракороткий, добрый - предобрый, военный - антивоенный. скоростной - сверхскоростной (szybkobieżny),
- jeśli chodzi о rzeczowniki i pozostałe części mowy, to ten sposób ich tworzenia jest rzadki (прибыль - сверхприбыль, автор - соавтор, завтра - послезавтра, группа - подгруппа).
> Sufiksacja (суффиксальный способ) - tworzenie nowych wyrazów za pomocą sufiksów.
Sufiks (суффикс) - cząstka słowotwórcza występująca w formacjach słowotwórczych po rdzeniu; przyrostek. Sufiks to w języku rosyjskim najważniejszy afiks słowotwórczy.
Sufiksacja jest charakterystyczna dla wszystkich części mowy, ale bardziej jest rozpowszechniona w procesie tworzenia nowych rzeczowników i przymiotników, mniej - czasowników.
Wyraz, utworzony za pomocą sufiksu może należeć do tej samej części mowy lub nie.
Każdy z sufiksów odnosi się do określonych części mowy:
- rzeczowniki -тель, -ник, -щик, -ище: строитель, работник, трамвайщик, банщик /kąpielowy, łazienny/, городище;
- przymiotniki -н- , -лив- , -ов-: глазной, летний, осенний, счастливый, сосновый',
- czasowniki -нича- ,-и-, -ова-: нервничать. слесарничать, желтить, советовать, бетонировать;
- przysłówki -о-, -жды-: хорошо, дважды.
> Sposób prefiksalno-sufiksalny (префиксально-суффиксальный способ или конфиксация) - tworzenie nowych wyrazów za pomocą prefiksów i sufiksów jednocześnie: под-окон-ник. бес-плат-н-ый. со-курс-ник, па-сын- ок (pasierb), со-труд-ник, без-забот-н-ый, по- прежн-ему.
Ponieważ w tym sposobie jednocześnie jest wykorzystywany przedrostek i przyrostek, istnieje punkt widzenia językoznawców, mówiący o tym, że w danym przypadku te dwa formanty tworzą swoisty morfem rozszczepiony (formant rozszczepiony), nazywany konfiksem (cyrkumfiksem).
> Postfiksacja (постфиксальный способ) - tworzenie nowych wyrazów za pomocą postfiksów.
Postfiks (постфикс) - morfem, znajdujący się w wyrazie po końcówce fleksyjnej: -ся (-сь), -те, -то, -либо,-нибудь:
отозваться, стучаться, учиться, кто-то, что-либо, какой-нибудь, где-либо, куда-то, как-нибудь.
> Sposób bezafiksalny (безафиксный способ)
Nowe wyrazy są tworzone drogą sufiksacji zerowej (нулевая суффиксация).
Jest to derywacja wsteczna - wyraz pochodny jest krótszy od wyrazu podstawowego.
W ten sposób tworzone są przede wszystkim rzeczowniki.
Wyrazami motywującymi są:
- czasowniki: вывихнуть - вывих, записать — запись. заливать - залив, взрывать - взрыв, прогулять - прогул (nieobecność w pracy) ;
- a także przymiotniki: гнилый - гниль, зелёный - зелень, глубокий — глубь, сухой — сушь.
> Złożenie lub kompozycja (словосложение)
Sposób budowania nowych wyrazów w oparciu o dwie lub więcej podstawy słowotwórcze (мотивирующие / словообразовательные основы).
Wyrazy złożone to takie, które pochodzą od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych.
Podstawowym elementem wyrazu jest jego ostatni składnik, który służy do określenia morfologicznego wyrazu złożonego (wskazuje na jego przynależność do określonej części mowy, a także rodzaj, liczbę, przypadek).
Ten sposób słowotwórstwa jest stosowany przy tworzeniu rzeczowników i przymiotników: хлебозавод, водогрязелечебница /lecznica hydropatyczno-borowinowa/, водонепроницаемый.
Początkowy składnik wyrazu złożonego może być ze składnikiem podstawowym:
- w stosunku równorzędnym - związek zgody (отношение сочинения): сине-зеленый, литературно-музыкальный, диван-кровать /wersalka/, лесостепь) - wówczas między poszczególne składniki można wstawić spójnik „и"
- w stosunku podrzędności (отношение подчинения): засухоустойчивый (odporny na suszę), водонепроницаемый - wtedy jeden wyraz jest uzależniony od drugiego: устойчивый к засухе. непроницаемый для воды.
Poszczególne składniki wyrazu złożonego mogą się łączyć:
- za pomocą interfiksu (interfiks, międzyrostek, интерфикс - samogłoska łącząca umiejscowiona między dwoma rdzeniami wyrazu): перв-о-источник, сух-о-фрукты, син-е-зеленый, мяс-о-молочный, хлеб-о-булочный, язык-о-знание, пят-и-этажный, лар-о-воз, бетон-о-мешалка, пыл-е-сос, корабл-е-строение, овц-е-ферма;
- bez samogłoski łączącej (tylko rzeczowniki): генерал-майор. диван-кровать, Ленинград, Новгород.
W skład wyrazu złożonego mogą wchodzić zazwyczaj 2, ale niekiedy 3 i więcej podstawy słowotwórcze:
электр-о-тепл-о-вентилятор, электр-о-свет-о-вод-о-лечебница.
Należy odróżniać wyrazy utworzone poprzez złożenie od wyrazów utworzonych sposobem sufiksalnym, takich jak np.:
волгоград-ск-ий, паровоз-н-ый.
Аббревиатуры, или сложносокращенные слова (abrewiatura, skrótowiec) - są tworzone od skróconych podstaw słowotwórczych.
Są to wyrazy pochodne, które powstały w wyniku skrócenia kilkuwyrazowej nazwy instytucji, organizacji, urzędu itp., zazwyczaj zapisuje się je wielkimi literami (ale nie zawsze).
W ten sposób powstają tylko rzeczowniki - zazwyczaj bez udziału samogłosek łączących (interfiksów).
Rodzaje skrótowców:
> skróty inicjałowe (инициальные аббревиатуры):
- głoskowce (звуковые),
- literowce (буквенные),
> skróty sylabowe (слоговые аббревиатуры),
> konstrukcje mieszane (смешанное сокращение).
Skróty inicjałowe (инициальные аббревиатуры):
- głoskowce(звуковые)- utworzone z początkowych głosek wyrazów, będących podstawami słowotwórczymi:
БАМ — Байкало-Амурская магистраль,
ЗАГС - запись актов гражданского состояния,
вуз - высшее учебное заведение;
- literowce (буквенные), powstałe z pierwszych liter wyrazów:
BBC (вэ-вэ-эс) - военно-воздушные силы,
ПТУ (пэ-тэ-у) - профессионально-техническое училище, ВДНХ (вэ-дэ-эн-ха) - Выставка достижений народного хозяйства,
СНГ (эс-эн-гэ) - Союз Независимых Государств,
РФ (эр-эф)- Российская Федерация;
Skróty sylabowe (слоговые аббревиатуры), zbudowane z pierwszych sylab wyrazów:
профком - профессиональный комитет, горком - городской комитет, спецкор - специальный корреспондент.
Konstrukcje mieszane, powstałe:
- z pierwszej sylaby pierwszego wyrazu i całego wyrazu następnego: горсовет - городской совет, стенгазета - стенная
газета, медсестра — медицинская сестра;
- przez połączenie skrótu typu inicjałowego i głoskowego: ГОСТ - государственный стандарт, КамАЗ - Камский автомобильный завод;
- przez połączenie początkowej części pierwszego wyrazu oraz formy przypadka zależnego (nie mianownik) drugiego wyrazu: управделами - управляющий делами, замминистра - заместитель министра.
> Sposób morfologiczno-syntaktyczny (морфолого-синтаксический способ) - tworzenie nowych wyrazów poprzez przejście jednych części mowy w inne:
- substantywizacja (субстантивация) — przejście do kategorii gramatycznej rzeczownika wyrazów należących do innych części mowy: мороженое, столовая, служащий, дежурный, учёный, раненый:
- adiektywizacja (адъективация) — przejście do kategorii gramatycznej przymiotników imiesłowów: блестящие способности, организованный человек;
- pronominalizacja (прономинализация) - przejście do kategorii zaimków wyrazów należących do innych części mowy: данное событие, зашёл к одному знакомому, в определенный момент, при следующих обстоятельствах.
- adwerbializacja (адвербиализация) - przejście do kategorii przysłówków wyrazów należących do innych części mowy: идти наудачу /na chybił trafił/ , сделаю по-вашему, бегом, рядом;
- przejście do kategorii wyrazów pomocniczych wyrazów należących do innych części mowy: partykuła пожалуй /owszem. niech będzie/ (czasownik), przyimek благодаря (imiesłów przysłówkowy);
- przejście do kategorii wykrzykników wyrazów należących do innych części mowy: батюшки! (о rety!) (rzeczownik), караул! (ratunku, pomocy!) (rzeczownik).
> Sposób leksykalno-semantyczny (лексико-семантический способ)
Nowe wyrazy pojawiają się w wyniku rozpadu znaczeń wyrazów wieloznacznych na homonimy (2 lub więcej). Przy tym znaczenia wyrazu podstawowego (motywującego) tak bardzo różnią się od siebie, że przekształcają się w różne wyrazy, które zaczynają być utożsamiane jako samodzielne:
долг-, (задолженность - dług) - долг2 (обязанность - zobowiązanie),
мир1 (вселенная - świat) - мир2 (состояние без войны - pokój).
ключ1 (предмет для запирания и отпирания замков - klucz) - ключ2 (источник_ /źródło/.
Proces rozpadu znaczeń wyrazów wieloznacznych i powstawania wskutek tego rozpadu homonimów jest długotrwały, odbywa się początkowo poprzez użycie wyrazu w znaczeniu przenośnym, a później - całkowite oderwanie się tego znaczenia przenośnego.
> Sposób leksykalno-syntaktyczny (лексико-синтаксический способ)
Nowe wyrazy powstają w wyniku zrośnięcia się w jedną jednostkę leksykalną całego zestawienia wyrazowego:
сейчас (из сей час),
сегодня (из сего дня),
сумасшедший (из с ума сшедший).
Wszystkie wyrazy z punktu widzenia struktury morfologicznej dzielą się na 2 grupy:
- wyrazy mające formy odmienne (wyrazy odmienne)
- wyrazy nie mające form odmiennych (nieodmienne).
Wyrazy odmienne (rzeczowniki, przymiotniki.
liczebniki, zaimki i czasowniki) rozpadają się na dwie części: temat i końcówkę.
Wyrazy nieodmienne (przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki) mają tylko sam temat (чистая основа) - там, очень,
всегда, жаль, нельзя, у, от, к, и, но, чтобы. Końcówki nie mają także rzeczowniki nieodmienne, kończące się na samogłoskę: такси, метро, какаду.
Temat fleksyjny (основа слова) — ta część wyrazu, która wyraża jego znaczenie leksykalne, inaczej część wyrazu odmiennego powtarzającą się podczas odmiany.
Końcówka fleksyjna, albo fleksja (окончание или флексия) - środek językowy konieczny do wyrażenia znaczenia gramatycznego rodzaju, liczby, przypadka, osoby, tj. wskaźnik odmiany wyrazu, wskazujący na związek pomiędzy wyrazami (końcowy element wyrazu, wymieniający się w formach odmiany).
Wyodrębnienia tematu i końcówki dokonuje się poprzez porównanie wyrazu z innymi wyrazami, podobnymi semantycznie i fonetycznie do danego wyrazu:
фабрика фабричный сто тебя пишу
фабрики фабричного ста тебе пишешь
фабрике фабричному ста тобой пишет
Z porównania wynika, że wyrazy te mają tematy i końcówki następujące:
фабрика фабричный сто тебя пишу
Tematy fleksyjne, w zależności od struktury dzielą się na pochodne i niepochodne.
- Temat niepochodny lub podstawa niepochodna (непроизводная или немотивированная основа) składa się z samego morfemu rdzennego, tj. podstawa równa się rdzeniowi wyrazu: дом, гора, муж.
- Znaczenie podstaw niepochodnych jest pierwotne i niemotywowane, tj. nie można go wyjaśnić z punktu widzenia współczesnego stanu języka (dlaczego dom nazywamy domem?), znaczenie to jest już umiejscowione w samej podstawie.
- Wyrazy z tematem niepochodnym nazywają przedmioty i zjawiska otaczającej rzeczywistości: дом, комнат-а, бел- ый, кажд-ый,
смотре-ть, прода-ть, завтра.
- Temat pochodny lub podstawa pochodna (производная или мотивированная основа) oprócz rdzenia zawiera w swoim składzie także sufiksy i prefiksy:
дом-ик, при-гор-ок /pagórek/, муж-ест-венн-ость.
Aby podstawa wyrazu była pochodna, w języku muszą istnieć jeszcze inne wyrazy pokrewne (min. jeden) bez tych afiksów, które występują w danym wyrazie.
Znaczenie podstaw pochodnych jest zrozumiałe i motywowane (składa się z morfemów wchodzących w skład podstawy pochodnej:
водяной - состоящий из воды или живущий в воде, водянистый - содержащий излишнее количество воды, водный - связанный с водой, относящийся к воде).
Zarówno temat pochodny, jak i niepochodny mogą odgrywać rolę podstawy słowotwórczej.
Podstawa słowotwórcza (производящая основа) to podstawa, na bazie której za pomocą zabiegu słowotwórczego powstaje nowy wyraz.
Wyraz выпускник /absolwent/ został utworzony od wyrazu выпускн-(ой) za pomocą sufiksu -ик-, wyraz выпускной /końcowy, ostateczny/ powstał z wyrazu выпуск poprzez dodanie sufiksu -н-(ой), zatem podstawą słowotwórczą wyrazu выпускник jest podstawa выпуск. Wyraz выпуск /grupa, rocznik/ został utworzony od czasownika выпускать, zatem podstawą słowotwórczą wyrazu выпуск jest podstawa выпуск-(ать).
Analiza morfologiczna / morfemowa wyrazu (морфемный/морфологический анализ слова)
Cel: pokazanie, z jakich morfemów zbudowany jest wyraz. Taka analiza uwzględnia wszystkie istniejące we współczesnym języku rosyjskim morfemy.
Dzięki analizie morfologicznej (dzieleniu wyrazów na coraz mniejsze segmenty), możliwe jest dotarcie do morfemu podstawowego, czyli rdzenia.
Analiza morfologiczna jest częścią składową i wstępem do analizy słowotwórczej wyrazu.
Analiza morfologiczna wyrazów:
использование. предполагаемый, непринужденно
Основа слова |
|
|
Окончание |
приставка |
корень |
суффикс |
|
ис- |
-польз- |
-ов-, -ани- |
-е |
пред-, ио |
-лаг- |
-а-, -ем- |
-ый |
не-, при- |
-НУЖД- |
-енн-, -о |
- |
Analiza słowotwórcza wyrazu (словообразовательный анализ слова)
Cel: pokazanie, w jaki sposób został utworzony wyraz.
Etapy analizy słowotwórczej:
1. Ustalenie formy początkowej analizowanego wyrazu.
2. Określenie typu podstawy: pochodna czy
niepochodna (производная или непроизводная). Jeśli podstawa jest niepochodna (лес, река, дом), wówczas przeprowadzenie analizy słowotwórczej wyrazu jest niemożliwe. Wskazanie wyrazu podstawowego (lub wyrazów podstawowych) — podstawy słowotwórczej (производящая основа), od którego pochodzi analizowany wyraz pochodny (czyli derywat) - powinien to być wyraz pokrewny wyrazowi analizowanemu, o prostszej budowie, najbliższy mu pod względem struktury i znaczenia leksykalnego. Wyjaśnienie znaczenia wyrazu poprzez znaczenie podstawy słowotwórczej.
3. Określenie, czy dany wyraz jest podzielny słowotwórczo, tj. czy można w nim wyodrębnić podstawę słowotwórczą i formant słowotwórczy (lub formanty).
Wskazanie formantu słowotwórczego.
4. Ustalenie sposobu utworzenia danego wyrazu, ewentualnie ustalenie przynależności danego wyrazu do typu słowotwórczego, wskazanie innych procesów, np. ałternacji (чередование гласных).
Analiza słowotwórcza wyrazu обеденный:
1. обеденный < обед
2. Forma początkowa: обеденный.
3. Podstawa pochodna - wyraz podstawowy (baza słowotwórcza): обед; обеденный - mający związek z obiadem, odnoszący się do obiadu.
4. Wyraz jest podzielny słowotwórczo: podstawa słowotwórcza to обед-, sufiks słowotwórczy -енн-, końcówka fleksyjna -ый.
5. Sposób słowotwórstwa: sufiksacja.