OŚWIATA W KSIESTWIE WARSZAWSKIM I KRÓLESTWIE POLSKIM
Księstwo warszawskie utworzone przez Napoleona składało się z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego i austriackiego z 1795 r. wraz z obwodem zamojskim. Władze oświatowe Księstwa Warszawskiego powstało w 1807 r. powstała wówczas wtedy Izba Edukacyjna, która pracowała do stycznia 1812 r. po czym jej miejsce zajęła Dyrekcja Edukacji Publicznej.
Najważniejszymi osobistościami Izby Edukacyjnej byli: Stanisław Kostka Potocki oraz Stanisław Staszic.
Ideologia oświatowa Stanisława Kostki Potockiego
Potocki był prezesem Izby Edukacyjnej, kierownikiem Dyrekcji Edukacji oraz prezesem rady ministrów i prezesem Rady Stanu. W dziedzinie oświaty był on zwolennikiem kontynuowania wzorów Komisji Edukacji Narodowej, szczególnie zaś reprezentowanej przez nią zasady podporządkowania całego wychowania młodzieży kontroli władz państwowych. Jego największym przeciwnikiem był kler katolicki, który chciał przejąć zwierzchnictwo szczególnie nad szkołami elementarnymi. Potocki zawsze podkreślał role Religi w wychowaniu młodzieży, jednak uważał , iż kler należy do największych przeciwników postępu naukowego i społecznego.
Stanisław Potocki głosił zasadę powszechności oświaty czyli uważał, że każde dziecko bez względu na pochodzenie społeczne i wyznanie religijne uwzględniając w tym także dzieci żydowskie , które kształciły się dotychczas w chederach powinny mieć dostęp do oświaty publicznej. W celu zrealizowania tej zasady wprowadził obowiązek szkolny lecz nie zabezpieczył jego wykonania karami. Wartość tej zasady zmniejszał znacznie przepis przerzucający cały ciężar utrzymania szkoły elementarnej na mieszkańców miast i wsi, wśród których najliczniejszą warstwę stanowiły najbiedniejsze masy chłopów i robotników.
Potocki ustanowił dla każdego stanu inny zakres wiedzy:
-w wiejskiej szkole elementarnej wyznaczono program nauk, który był niezbędny do należytego wypełnienia obowiązków chłopa
-szkoły elementarne miejskie czyli podwydziałowe miały przygotowywać do zawodów rzemieślniczych, handlu i sprawowania niższych funkcji administracyjnych
-szkoły średnie czyli departamentowe przeznaczone głównie dla szlachty i bogatego mieszczaństwa miały przygotowywać uczniów do studiów wyższych
Poglądy pedagogiczne Stanisława Staszica
Staszic był synem mieszczanina, członkiem Izby edukacyjnej i jednym z najbliższych współpracowników Stanisława Potockiego.
Wyobrażał sobie, iż wychowanie potrafi stworzyć z młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej jeden naród. Dostrzega dość ścisłe związki kierunków wychowawczych z ustrojem, potrzebami życia gospodarczego i zadaniami politycznymi społeczeństw.
Twierdził, że człowiek nie ma żadnej wiadomości wrodzonej a źródłem jego poznania jest wyłącznie doświadczenie zmysłowe. Sądził, iż obowiązkiem czasów nowożytnych powinno być przyzwyczajenie dzieci do myślenia racjonalistycznego, opartego na doświadczeniu. Staszic uważał, że celem dobrego wychowania powinno być zapewnienie człowiekowi szczęścia.
Program pedagogiczny Staszica:
Zarówno w szkołach parafialnych i średnich włączył do zajęć szkolnych przysposobienie wojskowe i ćwiczenia fizyczne . W szkołach parafialnych miano uczyć musztry i marszów a w szkołach średnich jazdy konnej, taktyki oraz budowy, obrony i szturmowania fortec.
Głosił zasadę użyteczności wiedzy, która znalazła wyraz w doborze przedmiotów
-w szkole elementarnej zalecał uczyć: krajowej geografii, krajowego dziejopisa, historii naturalnej swego powiatu, arytmetyki
-w szkołach drugiego stopnia nauczanie historii naturalnej miało być rozszerzone na cały kraj, a historii na państwa sąsiadujące z Polską. Z nowych przedmiotów wprowadził: prawo, fizykę, chemię, chirurgię i matematykę stosowaną
- na średnim szczeblu organizacyjnym proponował powołać do życia szkoły „rękodzieł i rzemiosł”
-na szczeblu najwyższym miały znaleźć się szkoły główne, a nauki w nich wykładane tylko dostępne dla najzdolniejszej młodzieży.
Twierdził, że szkoły elementarne powinny znajdować się w każdej gminie, przekazując dzieciom wiejskim umiejętność czytania i pasania, początki geometrii, znajomość prawa i obowiązków członka gminy.
Domagał się utworzenia w miastach szkół elementarnych drugiego stopnia o charakterze przygotowawczym ale z większym naciskiem na praktyczne stosowanie elementów poznanej wiedzy.
Trzeci stopień szkół miały stanowić szkoły praktyczne rozmaitych rzemiosł, fabryk i rękodzielni
Czwarty stopień obejmowały szkoły wojewódzkie, ze wstępem do szkół wyższych z nauczaniem fizyki, chemii, języków, literatury, historii powszechnej i prawa oraz różnymi działami matematyki
Na szczycie struktury organizacyjnej według Staszica powinna być szkoła Głowna z czterema wydziałami i przyłączonymi do nich instytutami aplikacyjnymi, czyli praktycznymi
Działalność Izby Edukacyjnej Na Polu Oświaty Ludu
Głowni inicjatorzy Izby Edukacyjnej przyczynili się w dużym stopniu do rozbudowy w Księstwie Warszawskim polskiej szkoły ludowej. Podstawę prawną organizacji publicznego szkolnictwa elementarnego stanowiło Urządzenie szkół miejskich i wiejskich elementarnych z 12 stycznia 1808 r. Ustawa ta stwierdzała, że każde miasto i każda wieś powinny mieć własne szkoły oraz nakładała na wszystkich rodziców obowiązek posyłania dzieci do najbliższej szkoły elementarnej, a czuwanie nad jego wykonaniem zlecała dozorom szkolnym. Ustawa przewidywała tworzenie w każdej miejscowości towarzystw szkolnych, do których mieli należeć wszyscy mieszkańcy danego miasta lub wsi. Każdy członek towarzystwa zobowiązany był wpłacać co roku składkę szkolną w wysokości odpowiedniej do swoich dochodów.
Izba Edukacji powołała do życia dozory szkolne, które były trójstopniowe: miejscowe ,które działały przy każdej szkole oraz powiatowe i departamentowe, które obejmowały swoim zasięgiem odpowiadające im jednostki administracyjne
Dozór szkoły elementarnej:
Funkcję przewodniczącą pełnił dziedzic lub w jego zastępstwie proboszcz. Obowiązki: zaspokojenie potrzeb materialnych szkoły i nauczyciel, troska o normalne odbywanie się zajęć szkolnych i regularną frekwencję dzieci oraz sumienną prace nauczyciela
Dozór szkoły wyższego stopnia:
Obowiązki: przeprowadzenie w ciągu roku czterech wizytacji szkoły i odbycia po każdej z nich narady w sprawie stanu zakładu a w razie dostrzeżonych uchybień podjęcia środków zaradczych. Członkowie dozoru byli tez zobowiązani w uczestniczeniu w egzaminach półrocznych i rocznych, w sesjach poegzaminacyjnych, a po zakończeniu roku szkolnego musieli składać raport o stanie szkoły władzą wyższym.
Dozór powiatowy:
W skład jego wchodzili prefekt powiatu, miejscowy dziekan, wyższy duchowny protestancki, sędzia pokoju oraz trzech/czterech obywateli. Zadaniem jego było nadzorowanie i opiekowanie się oraz rozbudowa wszystkich szkół na jego terenie, miał też wpływ na obsadę stanowisk nauczycielskich w szkołach elementarnych.
Dozór departamentowy:
W skład jego wchodzili biskup lub jego zastępca, prefekt departamentu, prezydent miasta departamentowego, generalny superintendent. Do jego zadań należało sprawowanie władzy nad wszystkimi szkołami na jego terenie oraz miał też prawo roztaczać opiekę nad pensjami żeńskimi.
Nauczyciele szkoły elementarnej
Ponieważ było mało odpowiednio przygotowanych nauczycieli przyjmowano więc do pracy często kandydatów bez ukończenia seminarium. W księstwie Warszawskim były dwa seminaria nauczycielskie. Pierwsze było w Poznaniu, jego założycielem i rektorem był Jeziorowski. Drugie seminarium powstało na wzór pierwszego w 1806 r. w Łowiczu, jego rektorem został Burgund. W tych seminariach nie tylko kształcono nowych nauczycieli ale także podnoszono kwalifikacje nauczycieli już pracujących w szkolnictwie. Program nauki w seminarium był trzy letni, w pierwszych dwu latach uczono przedmiotów ogólnych, w trzecim roku uczono przygotowania pedagogicznego. Przy seminariach istniały szkoły ćwiczeń , w których kandydaci wprawiali się praktycznie do zawodu pod okiem doświadczonych nauczycieli. W 1814 Dyrekcja Edukacji wprowadziła do programów seminariów muzykę oraz śpiew kościelny, aby ułatwi nauczycielom obejmowanie stanowisk organistów. Oprócz obowiązków organisty nauczyciel mógł uprawiać jakieś rzemiosło, które nie przynosiłoby ujmy jego stanowi np. tkactwo, ogrodnictwo, introligatorstwo itp.. Przepisy Izby Edukacyjnej stwierdzały, że zarobki nauczycieli powinny wynosić od 6oo do 800 złotych polskich rocznie w szkołach miejskich, a na wsi od 500 do 600 złotych polskich rocznie. Ponadto każdy nauczyciel powinien mieć jednomorgowy ogród.
Szkolnictwo elementarne w księstwie Warszawskim
Szlachta niechętnie zgadzała się z rozbudowa szkoły elementarnej, także wyższe duchowieństwo występowało przeciwko świeckości oświaty ludowej. Biskupi domagali się powierzenia proboszczom nadzoru nad szkołami elementarnymi, udziału swoich przedstawicieli w egzaminach dla kandydatów na nauczycieli. Jednak Izba Edukacyjna zdołała utrzyma obrany przez siebie kierunek rozwoju szkoły i ustępowała z konieczności tylko w mniej ważnych sprawach.
Po rządach pruskich Izba Edukacyjna przejęła 147 publicznych szkół elementarnych, już w 1813 r. było w Księstwie Warszawskim 1289 szkół elementarnych, w tym 486 w miastach i 803 na wsiach. Uczęszczało do nich 44 670 uczniów..
Wraz z rozbudowa szkolnictwa udoskonalały się też metody nauczania. Konstanty Wolski nauczyciel Liceum Warszawskiego opracował nowy elementarz Pt. „ nauka początkowego czytania, pisania i rachowania”, ukazał się on w 1811 r. Wprowadzał on metodę wybrzmiewania spółgłosek bez samogłosek, zwaną metodą dźwiękowo-analityczną oraz tzw. naukę o rzeczach. Także były w nim przepisy dla nauczycieli dających naukę początkowego czytania.
Szkolnictwo średnie w Księstwie Warszawskim
Ponieważ przejęte przez Izbę Edukacyjną szkoły średnie były zacofane pod względem organizacyjnym jaki i dydaktyczno-naukowym oraz działalność była ich nastawiona na germanizację. Dlatego też Izba Edukacyjna zajęła się przede wszystkim odgermanizowaniem szkół, zasadniczą zaś ich reformę zleciła powstałemu w 1810 r. Towarzystwu Do Ksiąg Elementarnych, którego dyrektorem został Bogumił Lind. Towarzystwo uznało za konieczne zakładanie szkół pośrednich między elementarnymi a wydziałowymi i tak od 1810 r. zaczęły powstawać szkoły podwydziałowe. Zadaniem szkół podwydziałowych i wydziałowych było przyswoić uczniom gruntowne zasady wszystkich wiadomości, umiejętności i talentów. Różnice między tymi szkołami polegały na liczbie klas i zakresie programu nauczania.
W trzyletnich szkołach podwydziałowych uczono czytania, pisania, łaciny, języka niemieckiego, nauk przyrodniczych, technologii, kaligrafii i rysunków. Program ten przygotowywał do życia obywatelskiego i pracy zawodowej.
W czteroklasowej szkole wydziałowej program obejmował te same przedmioty tylko w szerszym zakresie i z uwzględnieniem języka francuskiego.
W księstwie Warszawskim były także szkoły departamentowe przeznaczone głownie dla bogatej szlachty, maiły one przygotowywać uczniów do życia obywatelskiego oraz do studiów wyższych. Uczono tam języka polskiego, łaciny, dwóch języków nowożytnych, historię polski i powszechną, a szczególnie przedmiotów matematyczno-przyrodniczych.
W 1814 r. było 11 szkół departamentowych, 23 szkoły wydziałowe i 14 podwydziałowych.
Szkolnictwo Elementarne w Królestwie Polskim
Oświata w pierwszych latach Królestwa Polskiego rozwijała się zgodnie z planami i założeniami Dyrekcji Edukacji. W 1819 r. otworzono w Puławach drugie seminarium nauczycielskie, które kształciło w niektórych latach do 30 kandydatów. Również w 1819 r. zaczęto zakładać bezpłatne szkoły elementarne zwane cyrkułowymi, w 1830 r. było tych szkół 10. W związku z nową organizacją rzemiosła powstały szkoły rzemieślniczo-niedzielne, ich program obejmował naukę czytania i pisania oraz cztery działania arytmetyczne oraz naukę rysunku technicznego. Pierwsza taka szkołę otwarto w stolicy w 1817 r. a w 1830 r. było ich 15 z czego 6 w Warszawie. Władze Królestwa Polskiego zainteresowały się metodą Bella i Lankastra. Cieszyła się ona dużym zainteresowaniem ze względu na możliwość obniżenia kosztów utrzymania szkoły elementarnej. Pierwszym jej propagatorem by Jan Kanty Krzyżanowski a następnie Józef Lipski. Metodę tą stosowano najpierw w Lublinie a następnie w Warszawie przede wszystkim w szkołach cyrkułowych oraz na prowincji.
Aby upowszechnić oświatę władze szkolne Królestwa zwróciły uwagę na młodzież żydowską. W 1820 r. Komisja Oświecenia zorganizowała żydowski dozór szkolny i doprowadziła do utworzenia trzech pierwszych elementarnych szkół dla dzieci żydowskich. Ich program obejmował czytanie, pisanie, naukę moralną, język polski, kaligrafie hebrajską, historie powszechną w języku niemieckim, historie Polski w języku polskim, język francuski, geografię i rysunki. Komisja Oświecenia starała się również o wprowadzenie nauk świeckich do programu kształcenia kandydatów na rabinów. Decyzja o powołaniu do życia szkoły rabinackiej zapadła w listopadzie 1818r., ale jej otwarcie nastąpiło dopiero w 1826r.
Szkolnictwo średnie i wyższe w Królestwie Polskim
Komisja Oświecenia postanowiła przekształcić w 1819r. szkoły podwydziałowe na szkoły wydziałowe, którym w celu podniesienia ich poziomu dodano czwartą dwuletnią klasę. Przedłużono tez o jeden rok okres nauki w szkołach departamentowych, zmieniając ich nazwę na wojewódzkie.
Zmiany organizacyjne w szkolnictwie średni im łączyły się z przebudową jego programu. Komisja Oświecenia zdecydowała się na zwiększenie liczby godzin nauczania łaciny oraz na wprowadzenie w szkołach wojewódzkich obowiązkowego nauczania języka greckiego. Skreśliła również z programu naukę prawa, logiki oraz naukę o konstytucji, której zarzucano, że szerzy poglądy liberalne i rozwija uczucia patriotyczne. W 1816 r. wprowadzono za przykładem pruskim egzamin dojrzałości, bez którego nikt nie mógł być przyjęty na studia wyższe. Władze Oświatowe Królestwa starały się zapewnić szkoła średnim jak najwyższy poziom m. In przez zaopatrywanie ich w księgozbiory, pomoce naukowe, organizowanie gabinetów przyrodniczych, fizycznych i chemicznych, wiele uwagi przywiązywano też do właściwego doboru nauczycieli.
Ponieważ początkowo nie było żadnego uniwersytetu, zaczęto na wzór Francji zakładać szkoły wyższe, kształcące tylko w jednej dyscyplinie. W 1807 r. w Warszawie powstały kursy prawne nazwane później Szkołą Prawa i Administracji, a w 1809 r. zorganizowano głównie dla potrzeb wojska Szkołę Lekarską. W 1809 r. po przyłączeniu do Księstwa Krakowa otrzymało ono własny uniwersytet, jednak władze austriackie doprowadziły uczelnie krakowską do zupełnej ruiny. Po wkroczeniu wojsk polskich do Krakowa Uniwersytet Krakowski zreformował Hugo Kołłątaj. Po odłączeniu Krakowa w 1815 r. od Królestwa Polskiego zostało ono pozbawione wyższej uczelni, dlatego w 1816 roku powołano do życia uniwersytet w Warszawie. Organizacja Uniwersytetu warszawskiego została oparta na uniwersytetach francuskich, który miały za zadanie kształcenie wykwalifikowanych kadr specjalistów dla różnych dziedzin gospodarki kapitalistycznej. Uniwersytet Warszawski miał dostarczać krajowi urzędników, lekarzy i nauczycieli kształconych na wydziałach: prawa i administracji, lekarskim, filozoficznym oraz nauk i sztuk pięknych. Uniwersytet miał być uczelnią świecką, służącą potrzebom nowożytnego państwa, dodany do niego wydział teologiczny nie odgrywał w nim większej roli. Uniwersytet był dobrze wyposażony w księgozbiory, laboratoria, gabinety i kliniki, pierwszym jego rektorem był Wojciech Szweykowski. Uniwersytet wydał na wszystkich wydziałach 1254 dyplomy ukończenia studiów. Przy Uniwersytecie utworzono seminarium nauczycielskie dla stypendystów, którzy oprócz normalnych studiów zobowiązani byli uczęszczać na wykłady literatury i pedagogiki.. Atmosfera życia młodzieży akademickiej nacechowana była patriotyzmem i ideami postępu, znajdowało to wyraz w licznych wystąpieniach publicznych, demonstracjach patriotycznych i organizowaniu tajnych związków politycznych.
Z czasem powstała konieczność otwarcia kilku szkół zawodowych. Na potrzeby górnictwa powołano do życia w 1816 r. w Kielcach Szkołę akademiczno-Górnicza, dla gospodarki leśnej przygotowywała fachowców otwarta w 1818 r. szkoła Leśna. W 1820 r. założono w Marymoncie Instytut Agronomiczny, do którego dodano w 1824 r. Szkołę Weterynaryjną. W 1826 r. otwarto Szkołę Przygotowawcza, którą następnie zaczęto przekształcać w Instytut Politechniczny, jednak wybuch powstania listopadowego nie pozwolił na pełną realizację tych planów.
Zwycięstwo reakcji w dziedzinie oświaty
Pod koniec 1820 r. kierownictwo szkolnictwem i wychowaniem przekazano w ręce kół klerykalno-feudalnych. Głównym ich przedstawicielem był Stanisław Grabowski oraz Józef Kalasanty Szaniawski, oni to skierowali wychowanie na drogę wsteczną, szkodliwa dla państwa i narodu.
Z Komisji WRiOP wyodrębniono Dyrekcję Wychowania Publicznego i powierzono ja Szaniawskiemu. Nowi kierownicy oświaty zaczęli swoją działalności od ataku na szkolnictwu elementarne. W 1821 r. zwolniono chłopów od obowiązku szkolnego, wobec tego liczna szkół na wsi zaczęła gwałtownie spadać, w 1819 r. było ich 851 a w 1822 r.- 491 a w 1829 r.-329.
W 1821 r. powołano Komitet Reformy złożonych z ludzi o przekonaniach reakcyjnych. Dziełem komitetu było ustanowienie Kuratorii Generalnej oraz zorganizowanie systemu kontroli policyjnej nad profesorami, młodzieżą uniwersytecką i szkół średnich .
Znacznie zwiększono wymiar godzin Religi ,a do jej nauczania powołano prefektów wskazywane przez władze kościelne. Poddano cenzurze dotychczasowe podręczniki szkolne. Szczególną uwagę zwrócono na podręczniki nauki moralnej, literatury i historii, usuwając z nich ustępy o treści niezgodnej z wstecznymi celami wychowania. W nauczaniu na pierwsze miejsce wysunięto metodę pamięciową, ponieważ nie rozwijała samodzielności myślenia.
Działalność reakcyjnych sterowników oświaty przecięło powstanie listopadowe.