mikolajadoswiadczynskiegoprzypadki

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" to pierwsza nowożytna powieść
polska, którą Krasicki napisał na przełomie lat 1774/75. Wydano ją w
Warszawie w 1776 roku nakładem Michała Gr"lla. Wyrosła głównie z
doświadczeń, które zdobył jako współpracownik "Monitora" i autor szkiców
społeczno-obyczajowych.
Powieść łączy elementy różnych typów ówczesnej prozy europejskiej:
powieści satyryczno-obyczajowej, przygodowej i utopijnej. Napisana jest w
formie pamiętnika, którego pisaniem zajął się tytułowy bohater pod koniec
swego burzliwego i pełnego doświadczeń życia.
Za twórców nowej powieści realistycznej uważa się trzech pisarzy
angielskich. Są to: SAMUEL RICHARDSON, autor "Pameli" i "Clarissy", HENRY
FIELDING, który napisał "Historię życia Toma Jonesa, czyli dzieje
podrzutka" i "Amelię", DANIEL DEFOE, autor głośnej powieści pt. "Przypadki
Robinsona Cruzoe". Wymienione utwory można traktować za źródła, z których
korzystał Krasicki jako autor "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków,
przez niegoż napisanych, na trzy księgi rozdzielonych" (tak brzmi pełen
tytuł powieści). Część utopijną utworu poprzedził kontakt Krasickiego z
dziełami PLATONA ("Państwo"), TOMASZA MORE'A ("Utopia"), wspomnianego już
DANIELA DEFOE, oraz JONATHANA SWIFTA ("Podróże Guliwera").
Księga I opisuje młodość Mikołaja przedstawia jego rodziców i środowisko,
w jakim się wychował, edukację domową pod kierunkiem francuskiego
guwernera oraz naukę w szkołach publicznych, pobyt w Warszawie i Paryżu.
Miejscem początkowej akcji jest fikcyjna wieś Szumin, rodowa siedziba
Doświadczyńskich. Rodzice nie wychowywali syna jak należy. Mikołaj
pierwszą wiedzę o świecie zdobywał wśród służby; nasłuchał się
niesamowitych opowieści, które zapełniły jego dziecięcy świat upiorami
i czarownicami i które uczyniły go dzieckiem bojaźliwym i niesamodzielnym.
Za namową wuja, rodzice wysyłają Mikołaja do szkoły. Po śmierci ojca
szesnastoletni Mikołaj powrócił do domu i rozpoczął beztroski i próżniaczy
żywot. Sprowadzony do domu modny kawaler z Francji, miast przekazywać
praktyczną wiedzę młodzieńcowi, podsuwa mu francuskie romanse, które
wprowadziły Mikołaja w nastrój sentymentalny i świat powieściowych
amantów. Po nieprzyjemnych przejściach wyjechał do Warszawy, aby tu oddać
się w ręce jeszcze gorszego łotra niźli jego poprzedni opiekun. Młodego
Doświadczyńskiego ciągnie zagranica. Zastawił więc trzy wioski, zebrał
gotówkę, a chcąc ją jeszcze powiększyć, zorganizował zajazd na sąsiada.
Ratuje skórę, ale traci cały majątek. Nie rezygnuje jednak, zaciąga nowe
pożyczki i wyjeżdża do Paryża. Tam żyjąc równie hulaszczo, znów traci
wszystko i aby uchronić się przed więzieniem, dostaje się na statek do
Indonezji, który w drodze rozbija się o skały, a Mikołaj jako jedyny
przetrwał katastrofę.
Księga II ukazuje Mikołaja na fantastycznej wyspie Nipu. Społeczeństwo
nipuańskie rządzi się swoimi prawami, jest inne i lepsze od znanych
społeczności, odizolowane, jak wyspa morzem, od zła i bezprawia. Panuje
ustrój patriarchalny, żona ma te same prawa co mąż. Panowie pracują tak
jak służba, nawet strojami nie różnią się od niej. Wychowawczą troską
otacza się tu dziecko od najmłodszych lat. Mieszkańcy wyspy są prości
i uczciwi, nie potrzebują więc sądów i prawników. Mikołaj, będąc parobkiem
u mędrca Xaoo, nauczył się pracować, szanować wartość pracy i jako człowiek
odrodzony moralnie powraca do kraju.
Księga III. W swoim majątku wybudował Mikołaj dom na wzór tego, w którym
mieszkał Xaoo i tam szukał natchnienia dla swych pożytecznych działań.
Początkowo jego nowatorskie poczynania budziły zdziwienie i złośliwe żarty
sąsiadów, ale dość szybko ustąpiły miejsca uznaniu, a może i zazdrości.
W księdze tej nie zabrakło też ostrych uwag krytycznych pod adresem
polskiego życia politycznego, na arenie którego wiele inicjatyw
Doświadczyńskiego skończyło się fiaskiem. Nie po raz pierwszy w
literaturze tego okresu pada stwierdzenie, że mądrość i szlachetne dążenia
poprawy ogólnego stanu gospodarki i stosunków społecznych nie mają wzięcia
w naszym kraju i rzadko pomagają w karierze politycznej.
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" są powieścią o wyraźnych celach
dydaktycznych. Krytyczny obraz polskiego społeczeństwa - zepsucie miast,
niski poziom umysłowy przeciętnego szlachcica, prymitywne życie chłopów,
błędy wychowawcze i edukacyjne w wychowaniu młodego pokolenia - miał
zasygnalizować niebezpieczeństwo utraty pozycji Polski na arenie
europejskiej, a wyspa Nipu dostarczyć miała wzorców nowego programu
społecznego. Usiłuje go realizować Mikołaj Doświadczyński, po powrocie do
kraju wzorowy i aktywny obywatel. Bliższą prezentację jego działalności
zamierzał Krasicki przedstawić w następnym dziele pt. "Listy Mikołaja
Doświadczyńskiego do syna". Zamiar ten zrealizował jednak w kolejnej
swojej powieści pt. "Pan Podstoli".
Powieść "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" cieszyła się znaczną
popularnością nie tylko w kraju. Została przetłumaczona na języki
niemiecki i francuski. Polscy pisarze XVIII i pierwszych dziesięcioleci
XIX wieku chętnie nawiązywali do tego utworu, posługując się nazwiskiem
jego bohatera jako pewnego rodzaju symbolem. Sława Doświadczyńskiego żywa
jest do dzisiaj, czego dowodem jest sztuka ERNESTA BRYLLA z 1978 roku pt.
"Doświadczyński, czyli sarmacka śpiewogra o szczęściu Nipuanów".