BOLESŁAW PRUS OPOWIADANIA I NOWELE (1)


BOLESŁAW PRUS OPOWIADANIA I NOWELE

Oprac. Tadeusz Żabski BN I / 291

TRADYCJA NOWELI:

WYRÓŻNIKI GATUNKOWE:

W okresie pozytywizmu nowelistyka stanowiła istotną część dorobku każdego liczącego się pisarza (Sienkiewicz, Orzeszkowa, Prus). Nowele w ich twórczości były polem doświadczalnym - zajmowali się pisaniem nowel przed przystąpieniem do pracy powieściopisarskiej. W pozytywizmie rygory klasycznej nowelistyki zostały rozluźnione.

ALEKSANDER GŁOWACKI (1847-1912): drobnoszlacheckie pochodzenie, sieroca dola, dramat powstańczy, celujące wyniki w gimnazjach, niedokończone studia, ciężkie dorabianie na chleb - wątki autobiograficzne niektórych nowel.

1872 r. - Prus dostał się na łamy czasopism: „Niwa” i „Opiekun Domowy” (pomogli mu w tym współwychowankowie ze Szkoły Głównej, a w szczególności przyjaciel Julian Ochorowicz). Publikuje tam satyryczne, stylizowane i prześmiewcze Listy ze starego obozu.

Redaguje też satyryczne pismo „Mucha” - anonimowa publikacja 45 utworów (opowiadań, wierszy, skeczów dramatyzowanych, krotochwili), zebranych potem w debiutanckim tomiku To i owo, właśnie zaś ani to, ani owo, czyli 48 powiastek dla pełnoletnich dzieci - wyd. w 1874 (pozostałe 3 utwory to Listy ze starego obozu.

1874 r. - przeniesienie z „Muchy” do „Kolców” - drukowanie tam stałego felietonu Na czasie i opublikowanie powiastki Kłopoty babuni. Poza „Kolcami” prowadzi Prus w „Niwie” felieton Z ustronia, a od połowy 1874 Sprawy bieżące (wtedy też „Niwę” objęli: Mścisław Godlewski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz).

Kontakty Prusa z „Kurierem Warszawskim” - publikacja cyklu utworów nowelistycznych Szkice warszawskie.

1875 r. - Prus rozpoczyna drukować w „Kurierze Warszawskim” Kroniki warszawskie (robił to do końca życia, potem jednak w innych czasopismach). Stworzył w ten sposób najdoskonalszy typ polskiego felietonu XIX wieku (felieton Prusowski).

Od 1881 r. regularnie publikuje nowele, przeciętnie co 2 miesiące, na łamach różnych periodyków i kalendarzy. W tym czasie napisał też 3 większe utwory: Pałac i ruderę (1875); Dusze w niewoli (1877); Anielkę (1880).

Dorobek nowelistyczny Prusa przez krytykę niezauważony. Piotr Chmielowski nie docenił nowel Prusa. Sprzeciwił mu się Sienkiewicz, wygłaszając recenzję w 1881 I tomu Pism B. Prusa, który zawierał: Przygody Stasia, Antka, Powracająca falę, Michałka, Sierocą dolę.

W latach 1881-1885 powstają następne opowiadania: Kamizelka, Milknące głosy, Grzechy dzieciństwa, Pleśń świata, Echa muzyczne, Na wakacjach, Omyłka, Cienie. Opowiadania te złożyły się na drugi obszerniejszy zbiór Szkice i obrazki, życzliwie przyjęty przez krytyków. W tym czasie w „Wędrowcu” Prus drukuję też Placówkę.

Lata 1887-1896 to epoka wielkich powieści w twórczości Prusa: Lalka, Emancypantki, Faraon. Powstaje też 6 nowel: Dziwna historia, Pan Wesołowski i jego kij, Z legend dawnego Egiptu, Sen, Z żywotów świętych, Pojednani.

1891 - Drobiazgi - rezultat remanentu twórczości nowelistycznej Prusa.

1895 - Opowiadania wieczorne

1897 - 4-tomowe Pisma. Wydanie jubileuszowe­ - przygotowane i ułożone przez Prusa.

Potem powstało jeszcze 14 utworów nowelistycznych, (np. Opowiadanie lekarza, Ze wspomnień cyklisty, Zemsta, Dziwni ludzie).

Nowele Prusa - utwory o nierównej wartości artystycznej.

HUMORYSTYKA PRUSA: Żywot Jana w Oleju, Pamiętniki św. Jana w Oleju (drukowane w „Kurierze Świątecznym” 1866). W początkowej fazie twórczości przyniosły Prusowi większe uznanie niż publikacje popularnonaukowe, otworzyły też drogę go „Kuriera Warszawskiego”. Pisma humorystyczne, do których Prus pisywał miały niską pozycję. Z bardziej znaczących:

LITERATURA FILANTROPIJNA - pojęcie pochodzi od Wiktora Winogradowa. Jeśli chodzi o tą problematykę, to na patrona Prusa powoływano często Dickensa (np. nowela Sieroca dola opubl. w „Kurierze Warszawskim 1876/77). Sądzi się, że w Sierocej doli jest wiele wątków autobiograficznych (autor jako dziecko stracił rodziców, skazany był na łaskę krewnych i opiekunów). W utworze dominuje melancholijny ton zadumy nad zmiennością szczęścia i nieszczęścia, nad tytułową dola (pradawny topos zmienności losu). Niesprawiedliwość sprowadza się tu do problematyki moralnej.

Inne utwory z cyklu lit. filantropijnej:

SZKICE I OBRAZKI - 4-tomowy zbiór Szkiców i obrazków. Obrazkowość odnosi się tu do techniki pisarskiej (najbardziej typowa technika realizmu polskiego), a nie gatunku sensu stricto.

Tematyka utworów jest nacechowana socjologicznie, ukazanie różnych środowisk społecznych, warstwy najwyższej w szczególności. Postacie - reprezentanci różnych grup zawodowych, ukazani w charakterystycznych dla siebie sytuacjach życiowych. Ukazany ich sposób życia, zachowanie, mentalność, obyczaje, wygląd, język. Miejsca zdarzeń - ulice, podwórka, place jarmarczne, warsztaty rzemieślnicze, karczmy, kościoły. Narrator ukazuje świat bezstronnie, przedstawia tylko „nagie fakty”, dąży do uogólnień wynikających z obserwacji.

Bohaterowie Prusa - reprezentanci określonej warstwy społecznej („teoria środowiskowa” H. Taine'a, określająca zależność między jednostką a społeczeństwem).

Powracająca fala (1880) - pierwszy znaczący utwór, podnoszący kwestie międzyklasowe. Bohaterem jest Niemiec Gotlieb Adler - właściciel fabryki (ale konflikt nie przebiega na płaszczyźnie narodowościowej). Adler wyzyskuje swoich robotników, do sumienia próbuje przemówić mu szlachetny pastor - Marcin Bőhmeg. Jedyną miłością Adlera jest jego syn Ferdynand. Przez niego Adler musi obniżyć pensje robotnikom (syn popada w długi). Nie rozumie, że źle wychował syna, nie słucha przestróg pastora, który mówi mu, iż wszystkie złe uczynki kiedyś powrócą. Adler ocknie się dopiero po śmierci syna, wtedy też podpali fabrykę i zginie pod jej gruzami.

Antek (1880) - powrót do tematyki wiejskiej. Dziecięce lata wiejskiego odmieńca przedstawione na tle socjologicznym. O losie Antka decyduje ciąg zdarzeń, ułożonych w linearny porządek. Antek niezrozumiały przez wiejską wspólnotę musi opuścić wieś, podobnie jak Walek z Grzechów dzieciństwa - dziecko pomywaczki, odepchnięte przez najbliższych.

Tytułowy bohater Michałka również opuścił wieś z konieczności - szukał pracy. Podobnie matka Jasia z Sierocej doli.

Młodociani bohaterowie Prusa są mocno osadzeni w realiach społecznych. Pochodzą ze wsi (którą muszą opuścić) a w mieści nie znajdują swojego miejsca.

Prus często porusza temat młodocianych doznań erotycznych: Michałko (na budowie dano mu do pomocy dziewczynę, narastające uczucie do niej brało się z potrzeby posiadania kogoś bliskiego), Grzechy dzieciństwa (1-os. narracja chłopca - Kazia Leśniewskiego, zakochanego w Loni - kapryśnej dziedziczce). Miłość chłopców zawsze istnieje poza sferą ich świadomości.

Kamizelka (1882) - nieuleczalna choroba drobnego urzędnika ujawnia niezwykły hart ducha małżonków, którzy dodawali sobie odwagi i przez „oszustwa” chronili się wzajemnie przed rozpaczą i utratą nadziei.

W Katarynce (1880) - obraz radości niewidomego dziecka, zasłuchanego w muzykę podwórkowego instrumentu, skruszył serce starego mizantropa i skłonił go do roztoczenia opieki nad chorą dziewczynką.

Jednym z charakterystycznych elementów twórczości Prusa są zdania uogólniające , rozsiane po różnych utworach, wyrażające postawę autora wobec kwestii aktualnie roztrząsanych, ale ujętych w formie myśli uniwersalnych, dotyczących problemów świata, ludzkości, losu, szczęścia, rozpaczy w ogóle. Prawdy ogólne są tu najczęściej stylizowane na „mądrości ludowe”.

Zagadkowość losu ludzkiego - obrazek Cienie (1885), w którym występuje boh. nie dający się zidentyfikować. Powstał więc utwór bez bohatera, bez akcji, zdarzeń. Przedmiotem obserwacji jest egzystencja ludzi-cieni.

W Pleśni świata ziemski glob symbolizowany jest przez kamień, obrośnięty pleśnią i mchami. Jedne żyją kosztem drugich, zgodnie z bezwzględnymi prawami biologicznymi. Świat jawi się niczym dzieło szatana, znaczenia nie mają tu szlachetne uczucia, nauka czy mądrość.

Problematyka uniwersalna - ogólnoludzka, ponadczasowa - wypełnia przede wszystkim utwory o strukturze paraboli (gatunek ma swe źródło w Ewangelii). Zbliżona do przykładu (egzemplum), ale podejmuje problemy o szerszym zasięgu tematycznym, także metafizycznym. Prusowskie nowele z tego gatunku: Sen Jakuba, Wigilia, Nowy Rok, Nawrócony, Dziwna historia, Z legend dawnego Egiptu, Z żywotów świętych, Sen, Widzenie, Zemsta. W większości z nich wykorzystany jest motyw snu.

Najlepszy spośród wymienionych - Z legend dawnego Egiptu (1888). Prus stworzył tu statyczny obraz oczekiwania na śmierć despotycznego faraona Ramzesa. Szlachetny następca wydaje kolejne edykty, zapowiadające sprawiedliwość i szczęście ludu. Edykty nie zostają jednak wprowadzone, bo zamiast starego faraona, śmieć ponosi młody reformator, ukąszony przez jadowitego pająka. Z noweli wynika, że człowiek jest tylko igraszką losu i wszystkie jego wysiłki idą na marne.

Nowela Sen (1890) ukazuje w początkowych partiach realia warszawskiego życia. Ubogi student medycyny zostaje wyrzucony ze stancji, błąka się po mieście, by trafić w końcu do szpitala, gdzie trawiony gorączką, zapada w głęboki sen, pełen niezwykłych widziadeł.

Z żywotów świętych (1891) - stylizowany na średniowieczną legendę hagiograficzną, pełną cudowności i bogatych wizji. Jest to historia pokornego chrześcijanina Miklosa i okrutnego rozbójnika Gejzy, który w końcu zostaje pokutnikiem.

Putrament nowelistykę Prusa klasyfikuje wg struktury utworów:

  1. Reportaże, anegdoty, felietony

  2. nowele-intrygi

  3. nowele-szkice

  4. nowele-szkice powieściowe

  5. nowele fantastyczne

Kulczycka-Saloni zaś wg kompozycji fabularnej:

  1. pogranicze publicystyki - reportaże i felietony

  2. nowele „klasyczne”

  3. nowele zbliżone do „klasycznych”

  4. opowiadania

  5. szkice powieściowe

  6. nowele-pamiętniki

nowele-przypowieści.


POZA TYM...

Bohater dziecięcy w twórczości Bolesława Prusa.

Dzieciństwo w utworach Prusa nie jest sielanką, ani infantylną postacią życia dorosłego. To całkiem wyosobniony etap egzystencji, ciemny, zawikłany, jak dżungla albo matnia. Świat dorosłych pochłonięty własnymi sprawami, nie daje małym bohaterom żadnego oparcia. Są samotni, bezbronni wobec tajemnicy rzeczy ostatecznych (np. śmierci rodziców lub przyjaciół), wobec tajemnicy płci, wobec dręczących pytań o przyszłość.

Cechą dziecięcego wyosobnienia jest to, że nie stanowi ono formy trwałej, że w drodze do dorosłości trzeba je przełamać, pokonać. Prus doskonale pokazuje trudny moment inicjacji w dorosłość. Przejście to nie dokonuje się w sposób świadomy i planowy, lecz po omacku, na ślepo, zanurzając bohatera w bagnie głupstw, rozczarowań i pomyłek. Kazio Leśniewski, główna postać Grzechów dzieciństwa mozolnie wybija się na dorosłość, wywołując towarzyskie nieporozumienia, gniew ojca i śmiech dam.

Narrator dziecięcych opowiadań Prusa dysponuje cząstkową wiedzą o świecie, patrzy na rzeczywistość oczyma swoich bohaterów. Bywa zaskoczony i zdezorientowany. Podobną strategię narracyjną stosuje Prus w Anielce. O istotnych wydarzeniach (śmierć matki, związek ojca z panią Weiss) bohaterka dowiaduje się z opóźnieniem. Również czytelnik zdany jest w wielu wypadkach na domyślność.

Wzruszające postaci dzieci rzuconych na pastwę losu przedstawia Prus w kilku arcydziełach nowelistycznych: Sierocej doli 1876, Przygodzie Stasia 1879, Anielce 1880, Antku 1881, Katarynce 1881, Grzechach dzieciństwa 1883, a także na marginesie innych spraw w Omyłce 1884. W Omyłce dziesięcioletni Antoś poznaje świat dorosłych w sposób właściwy dziecku. Prowadzi to do pewnej deformacji hierarchii zjawisk i wydarzeń. Stąd też obraz rzeczywistości - mimo poważnej problematyki - cechuje rozbrajający komizm. Wiele spraw i kłopotów Antosia wiąże się z zabawą, lekcjami, codziennym domowym życiem. W to beztroskie dzieciństwo wkracza powoli niepokój, pojawiają się problemy i wydarzenia, które dziecku trudno jest zrozumieć. Zdarzenia zostały przepuszczone przez wyobraźnię i mentalność dziecięcą.

Nowelistyka Bolesława Prusa

Od twórczości nowelistycznej zaczyna Bolesław Prus - jego nowelistyka ma ogromne znaczenie w dziejach literatury polskiej, ponieważ w niej właśnie po raz pierwszy wystąpił ujęty realistycznie, na podstawie długiej i umiejętnej obserwacji, nowy bohater: najuboższy mieszkaniec Warszawy i jej przedmieść: bezrobotny murarz (Lokator poddasza 1875) czy biedna, wyzyskiwana szwaczka (Sukienka balowa 1876).

Utwory te stanowiły także rewelację artystyczną: Prus bowiem zaczął od krótkich opowiadań lub szkiców powieściowych, jak np. urocza Przygoda Stasia (1879), które różnią się od właściwej powieści szkicowością opracowania, ale przeszedł wkrótce do znacznie bardziej skomplikowanych struktur fabularnych. Tak np. w Powracającej fali (1880) historia Adlera do momentu powrotu z zagranicy jego rozrzutnego syna ujęta została w ogromnym skrócie i potraktowana jako wstęp do wydarzenia centralnego: wypadku Gosławskiego, śmierć Ferdynanda i szaleńczego czynu Adlera. Prus zbliża się tu więc do klasycznej noweli, ulubionego gatunku tego okresu.

Znakomitemu rozwojowi noweli w okresie popowstaniowym towarzyszyła świadomość teoretyczna i krytyków, i samych twórców, którzy z dużą ścisłością określili specyficzne cechy tego gatunku.

Do reguł ustalonych przez m.in. E. Orzeszkową zbliżał się Prus w swoim Michałku 1880, Antku 1881, a w pełni je zrealizował w późniejszych nowelach: On 1882 (utwór, którego nienazwanym bohaterem jest Bismarck), Milknące głosy 1883, Na wakacjach 1884, Cienie 1885, Z legend dawnego Egiptu 1887.

W nowelach Prus wypracowuje inną technikę narracyjną niż w powieściach: ogranicza do minimum warstwę realiów, zaznaczając kilku tylko rysami kontury sytuacji, komentarz odautorski sprowadzając do pointy, zamykającej utwór, pełna zaś charakterystykę bohaterów, doskonale pogłębioną i wszechstronną, zamyka w precyzyjnie opracowanej sytuacji centralnej. Czasem ucieka się do narratora subiektywnego - tak np. w opowiadaniu Grzechy dzieciństwa 1883, utworze wielowarstwowym, tj. poruszającym różne problemy, o różnym stopniu ważności, kazał małemu Kaziowi opowiadać o swoich przeżyciach i niedolach zarówno tych, które chłopiec rozumiał, jak tez tych, które mógł rozumieć tylko jako dorosły czytelnik.

Analiza Kamizelki Bolesława Prusa.

Kamizelka, nowela Prusa, pierwodruk w „Nowinach” 1882, wydana w Szkicach i obrazkach, t.1, Warszawa 1885. Utwór należy do częstych w okresie pozytywizmu „obrazów miejskich”, tj. szkiców z życia ubogich mieszkańców Warszawy. Fabuła i sceneria noweli są przejawem dążenia do utrzymania utworu w granicach wydarzeń codziennych i zarazem wydobycia utajonych w prozie życia heroicznych wartości bohaterów, ciężko doświadczonych przez los. Właściciel kamizelki (narrator) z jej wyglądu i retrospektywnie ujętych obserwacji życia poprzedniego właściciela i jego żony rekonstruuje ich historię. Narracja retrospektywna dotyczy głownie oglądanych przez okno zachowań pary bohaterów, z wprowadzenie jednak epizodów, których bezpośrednim świadkiem jest narrator nie był.

Kamizelka uznana została za arcydzieło nowelistyki. Istnieją przekłady na: ros., hebr., słowac., czes., niem., wł., ang., francuski.

W Kamizelce widoczne są charakterystyczne cechy nowelistyki Prusa.

Składnikiem łączącym części noweli jest tzw. motyw uboczny o charakterze przedmiotowym i statycznym - kamizelka. Obdarzył ją autor wieloma znaczeniami. W części wprowadzającej pojawia się ona jako eksponat zbioru osobliwości należących do występującego w pierwszej osobie narratora noweli. On właśnie uzasadnia głębszy sens tej części garderoby: „Człowiek miewa w życiu takie chwile, że lubi otaczać się przedmiotami, które przypominają smutek”.

Jeszcze inne znaczenie kamizelki ujawnia scenka (forma obrazka) jej kupna u żydowskiego handlarza starzyzną: teraz nabiera podwójnej wartości - użytkowej i emocjonalnej. Właściwą jednak rolę kamizelki, a właściwie jej wyglądu, wyjaśnia kolejna, a zarazem główna część utworu, przedstawiająca tragiczne i zwyczajne zarazem dzieje miłości dwojga ludzi - urzędnika i nauczycielki. Miłość przedstawiona jest tu w sposób daleki od konwencji, o uczuciu się nie mówi, świadczą o nim czyny, których sens moralny jest jak gdyby odwrócony: wzajemne okłamywanie się małżonków jest tu bowiem wartością pozytywną, rosnącą w obliczu nieuchronnie zbliżającej się śmierci chorego urzędnika.

Konstrukcja noweli jest „ramowa”. Narrator próbuje raz jeszcze uogólnić opowiedziana historię; w końcowej refleksji pesymistyczny obraz świata dopełnia nadzieja:

„Nieba prawie już nie było nad ziemią. Padał tylko śnieg, taki gęsty i zimny, że nawet w grobach marzły ludzkie popioły. Któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?...”

Narracja pełni tu kilka funkcji:

narrator występuje jako postać, której charakter poznajemy podczas zwięzłej autoprezentacji

należy do świata przedstawionego i jest ograniczony tą samą przestrzenia, co reszta bohaterów

odtwarza szare życie i losy ludzi wchodząc w posiadanie kamizelki uzyskuje możliwość literackiego ujęcia zwyczajnego z pozoru wydarzenia.

Konstrukcja noweli oparta jest na inwersji czasowej. Najpierw bowiem dowiadujemy się o tragicznym zamknięciu losów pary bohaterów; później dopiero narrator odtwarza (odgaduje) wypadki, które miały miejsce wcześniej.

W Kamizelce odkryć można jeszcze jedną właściwość nowelistycznego warsztatu Prusa: humor wymieszany z liryzmem. Kamizelkę można nazwać miniaturą psychologiczną, opowiadającą o miłości w sposób dotąd nie spotykany.

Rozpad dworu ziemiańskiego w Anielce B. Prusa

ANIELKA - powieść, pierwodruk pt. Chybiona powieść w „Kurierze Warszawskim” 1880, wydanie w Szkicach i obrazkach, t.3 1885.

Powieść ukazuje dwór ziemiański w okresie pouwłaszczeniowym. Trudności związane z sytuacją ekonomiczną oraz nieudolność właściciela folwarku, typowego przedstawiciela swojej klasy, próżniaka, lekkoducha i utracjusza, doprowadzają do ruiny majątku i rozkładu rodziny. Bohaterka tytułowa, 13-letnia córka dziedzica, przeżywa rozczarowanie, konfrontując oficjalną etykę swego środowiska z jego praktyką życiową. Po katastrofie utraty domu, wyczerpana tułaczką i niedostatkiem, umiera, nie mogąc znieść śmierci matki (w pierwodruku powieść miała zakończenie optymistyczne). W powieści zawierającej znakomity portret psychologiczny dziecka, tam, gdzie narrator przyjmuje punkt widzenia swego dziecięcego bohatera, problematyka społeczna przedstawiona jest w aspekcie moralnym; natomiast partie poświęcone konfliktowi dworu i wsi przedstawiają ekonomiczną i społeczną stronę tych stosunków.

Placówka - pierwsza powieść naturalistyczna.

Placówka 1885-86 to pierwsza polska powieść powstała w kręgu inspiracji naturalistycznych. Zrodziła się z własnych przemyśleń i obserwacji B.Prusa, napisana z logiką studium naukowego, ukazywała człowieka jako wytwór określonego środowiska przyrodniczego i społecznego.

Struktura fabularna

W Placówce wydarzenia i postaci są reprezentatywne dla określonej epoki i warstwy społecznej. Reprezentatywność ta jest wszechstronna i dotyczy: statusu społecznego, światopoglądu, ideologii, obyczajowości, sposobu ubierania się, mówienia, myślenia, form zabawy itd. Ślimak występuje przede wszystkim jako chłop. Jako chłop jest pokorny i przebiegły wobec pana, dobroduszny i opiekuńczy wobec służby, nieśmiały wobec proboszcza; czuje się głową rodziny; jako chłop będzie bronił swej ziemi do upadłego.

Postacie literackie poznajemy w działaniu. Ich czyny są tak samo motywowane socjologicznie i psychologicznie, jak ich osobowość.

Konstruowanie fabuły opiera się na zasadzie selekcji. W ten sposób organizowany jest czas akcji. Składa się on ze stosunkowo krótkich odcinków, przedzielonych paromiesięcznymi przerwami.

Normy determinizmu sprzyjają wiązaniu faktów w jedna całość:

pierwszy rozdział stanowi ekspozycję - opis miejsca akcji, prezentacja bohaterów i ich krótka historia

trzy następne rozdziały II, III i IV ukazują codzienny trud i pracę Ślimaków

V i Vi stworzenie sytuacji konfliktowej. Ślimak sprzedawał swoje i cudze towary mierniczym po zawyżonej cenie, dzięki czemu sam się wzbogacił, lecz jednocześnie skłócił ze wsią. Ponadto dziedzic sprzedał majątek, a Hamer, zainteresowany górką Ślimaka, chce odkupić od niego gospodarstwo.

VII i VII - Niemcy nie przedłużają umowy o łąkę, dlatego musi sprzedać krowę, odsuwają go od handlu z pracownikami kolei. Rozpoczyna się okres niepowodzeń i klęsk.

Do akcji wkracza wątek na wpół kryminalny. W okolicy grasują złodzieje, z którymi Ślimak wpadł w przypadkowy konflikt. W wynikły tego traci konie, a po wypędzeniu Owczarza ze znajdą i po ich śmierci ściąga na siebie zemstę Zośki, która podpala dom. Nieszczęścia sypią się na rodzinę. Jędrek za bójkę z Niemcami trafił do więzienia, żona ciężko zachorowała. Ślimak załamuje się i jest gotów sprzedać ziemię Niemcom, ale w dramatycznej rozmowie z żoną przysięga walczyć do końca i wygrywa (rozdział IX i X).

Powieść jest zatem spójna dramatycznie, ma ekspozycję, zawiązanie akcji, narastanie konfliktu, punkt kulminacyjny i zakończenie. Rytmizacji poddane zostało też następstwo nieszczęść: śmierć Staśka i Owczarza ze znajdą, pożar, więzienie Jędrka, śmierć żony. Wszystkie wydarzenia są zdeterminowane i połączone w spójną całość.

Pozycje narratora:

Na pierwszych stronach Placówki występuje narracja prowadzona w drugiej osobie. Zwroty są skierowane do czytelnika, którego narrator jakby oprowadzał po okolicy i któremu pokazuje co ciekawsze obiekty. Jest to konsekwencja literatury obrazkowej. Polega ona na unaocznieniu opisywanych faktów, na wciągnięciu czytelnika w sferę rzeczywistości przedstawionej. Ten typ zapisu ma świadczyć o autentyczności zdarzeń i wiarygodności relacji narratorskiej. W dalszej części utworu Prus wprowadza narrację trzecioosobową:

Narrator jest ukryty, nie utrzymuje kontaktu z czytelnikiem.

W myśl założeń realizmu narrator nie wypowiada sądów o świecie

Humor nie zawiera się w warstwie narracyjnej. Przejawia się w wypowiedziach bohaterów, w kontrastowaniu ich sądów z rzeczywistością Prus nie eksponuje wszechwiedzy narratora. Prowadzi narrację z perspektywy świadka wydarzeń, obserwatora.

Mamy tu do czynienia z kształtowanie się narracji personalnej, bowiem narrator jako świadek obserwuje rzeczywistość z punktu widzenia bohatera, prezentuje obraz przefiltrowany przez jego świadomość, perspektywa bohatera wyraźnie zniekształca rzeczywistość obiektywną i nadaje jej subiektywny kształt.

Właściwości stylu:

Styl jest przezroczysty, ukryty dla czytelnika. Nie zawiera poetyzmów i figur stylistycznych, lecz potoczne słownictwo i frazeologizmy.

Język narratora jest konkretny, posługuje się nazwami z życia codziennego i pospolitego, dlatego nie lęka się „niepoetyckich słów.

Bohaterowie posługują się językiem swojej warstwy społecznej, ich wypowiedzi stylizowane są na gwarowe.

Perspektywa historyczna Lalki B. Prusa.

B. Prus przedstawionym w Lalce współczesnym wydarzeniom i problemom nadałgłęboką historyczną perspektywę. Przeszłość objęta pamięcią postaci, wpływająca na ich postawy i działania, sięga powstania styczniowego, Wiosny Ludów, a nawet jeszcze dalej - do tradycji napoleońskich. Perspektywiczny plan utworu nakreśla przede wszystkim „Pamiętnik starego subiekta”, w którym fakty historyczne nabierają subiektywnych znaczeń, podlegają indywidualnej ocenie. Pamiętnik Rzeckiego uobecnia w powieści odległy już świat patriarchalnego mieszczaństwa, zamkniętą epokę walk wolnościowych - Wiosny Ludów i powstania 1863 roku. Uczestnictwo Ignacego Rzeckiego w wydarzeniach Wiosny Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym wywiera trwały wpływ na ich życie i wiąże indywidualne losy ze sprawą niepodległości kraju, I chociaż w twórczości pisarza ocena zrywów militarnych, wyrastających z romantycznego podłoża, była zdecydowanie krytyczna, to jednak tym właśnie epizodom w życiu powieściowych bohaterów nadał on istotny, pokoleniowy sens.

Narracja w Lalce B. Prusa.

W Lalce narrator nie jest już niewidzialnym reżyserem-wszechwładcą, który w powieściach realistycznych panował nad myślami, mową i uczynkami postaci, a przez czytelnika bywał nie bez przyczyny utożsamiany z autorem. Jest on tu już wielorako ograniczony, po pierwsze w sensie ilościowym - wypowiedzi postaci (dialogi, monologi, rozmyślania, listy, pamiętnik) zajmują w Lalce proporcjonalnie dużo więcej miejsca niż w innych powieściach. Ograniczenie drugie wszechwładzy narratora polega w powieści Prusa na pozbawieniu go nadludzkiej kompetencji sądzenia i na odebraniu mu nieomylności dydaktycznej. Narrator ma wprawdzie tradycyjną władzę widzenia i słyszenia wszystkiego, co zechce, także i myśli swych bohaterów, ale nie przyznaje sobie kompetencji bezwzględnego, nieodwołalnego sędziego. W narracji nie znajdziemy górnych pochwał Rzeckiego, lecz uśmiechliwe zaciekawienie starokawalerskimi słabostkami i anachronicznymi zwyczajami starego subiekta, a przede wszystkim dbałość o rzeczowe opisanie. Narrator najchętniej przyjmuje postawę obserwacyjną. Są momenty, gdy sekunduje bohaterom do tego stopnia, że ogląda świat ich oczyma: gdy Wokulski odbywa spacer po Powiślu i gdy później w samotności przeżywa swój dramat skierniewicki, narracja przyjmuje chwilami postać mowy pozornie zależnej. Ale są także momenty, gdy narracja pulsuje uczuciami i nie jest beznamiętna. Prusowi w Lalce bliższy jest ideał podmiotu jako przenikliwego obserwatora, człowieka czujnego i uważnego, ale czującego, myślącego i otwartego.

Postacie, w szczególności pierwszoplanowe, przejmują część funkcji, jakie w „normalnych” powieściach pozytywistycznych spełniał wszechwładny narrator odautorski. Im bliżej końca Lalki, tym bardziej rozszerza się autonomia postaci, a one same komplikują się, i tym bardziej szczupleje władza narratora nad światem przedstawionym. Jednym z objawów nasilania się tego zjawiska jest przemiana roli „Pamiętnika starego subiekta”. Początkowo pełni on funkcję przede wszystkim charakteryzacyjną i kreuje wypadki, które zwykliśmy łączyć z pojęciem przedakcji. Forma ta przywodzi na pamięć gatunek romantycznej gawędy, jako mieszaniny materii z życia i fantazji, brawury i rezygnacji, rubaszności i rzewności.

Przypieczętowaniem zredukowania roli narratora odautorskiego jest ukształtowanie powieściowego finału losów Wokulskiego. Istnieją w tej kwestii cztery wersje. Jedna z nich należy do doktora Szumana, druga do Ochockiego, trzecia do Rzeckiego, czwartą zawarł w swym liście Węgiełek. Żadnej z tych wersji nie potwierdza wszechmocny narrator, posiadający moc niechybnego upewniania o faktach. Każdy z wariantów zawiera jakąś dozę prawdy, a przynajmniej wygląda na prawdopodobny, ale zarazem każdy został opatrzony znakiem jakiegoś autorskiego dystansu.

„Lalka” nie jest naturalistycznym studium „menażerii ludzkiej”, stała się natomiast dziełem, któremu naturalistyczne dążenie do rzetelności informacyjnej i naturalistyczna bezpruderyjność pomogły oddalić się bardziej niż jakiejkolwiek innej ówczesnej powieści polskiej od wczesnopozytywistycznych złudzeń utylitarnych i prymitywnych schematów fabularnych. I pomogły jej stać się forpocztą nowej fazy dziejów gatunku: fazy modernistycznej, która miała zaznaczyć się dalszą „destrukcją” kompozycji.

Stawska - Łęcka - Wąsowska - portrety kobiet w „Lalce” B. Prusa.

Izabela Łęcka to młoda dwudziestopięcioletnia kobieta, wywodząca się z bogatej i dobrze skoligaconej rodziny arystokratycznej. Jest osobą przystojną, jej urodę podziwiał nawet król Włoch Wiktor Emanuel, razem z ojcem bywała też na innych dworach europejskich. Pędziła życie wygodne, pozbawione wszelkich trosk, naturalnym było to, że w jej rzeczywistości panuje wieczna wiosna, niewiele wiedziała zaś o świecie. Panna Izabela tkwi w salonowych konwenansach, gdzie dopuszcza się flirt, grę i zabawę, utarczki słowne z przystojnymi mężczyznami. Jest osobą ukształtowaną przez modne lektury i snobistyczną sferę, w której istnieje zapotrzebowanie na mocne wrażenia. „Panna Izabela jest fizjologicznie kobietą zimną, a w wyobraźni Mesaliną, która jeżeli nie fizycznie, to przynajmniej duchowo oddaje się każdemu mężczyźnie, który się jej podoba.”

Izabela okazuje się w rezultacie wyrachowaną a zubożałą panną, która mając wyjść z konieczności za mąż za niekochanego człowieka, nie chce zrezygnować ze swych salonowych gier. Dwulicowość, kokieteria i lekceważący stosunek do Wokulskiego niewątpliwie ukształtowane są przez obyczajowość jej sfery towarzyskiej, przede wszystkim jednak wywodzą się z indywidualnych cech jej charakteru, niezależnych od pozycji społecznej. Jej postać sprawia wrażenie niepełnej. Z jednej strony jest kobietą fatalną, która mężczyzn traktuje jak zabawki i po kolei doprowadza do klęski, z drugiej zaś strony jest zbyt bezwolna, mało aktywna i nie umie, tak jak niewiele od niej starsza wdowa Kazia Wąsowska, być partnerką w rozmowie salonowej i w trakcie jazdy konnej.

Kazia Wąsowska jest młodą wdową, a przy tym piękną kobietą, która podbija serca mężczyzn, zmienia codziennie swoich adoratorów, którzy z pokorą przyjmują takie postępowanie. Potrafi rozmawiać z mężczyznami w sposób otwarty, zachowując jednak pozory salonowej rozgrywki. Sprawia wrażenie kobiety wolnej i niezależnej, choć równocześnie jest mocno związana ze swoją warstwą społeczną. Pani Wąsowska, mimo że należy do tego samego środowiska co Izabela Łęcka, ma zupełnie inny stosunek do Wokulskiego. Jako jedyna dostrzega w nim godnego partnera w rozmowie i rozumie jego niezbyt łatwą naturę.

Pani Stawska to młoda kobieta, której mąż niesłusznie oskarżony o zabójstwo uciekł z kraju przed sądem, a ona z dużym trudem utrzymuje za korepetycje swoją matkę i córkę. Skorzystała także z propozycji baronowej Krzeszowskiej i pracowała u niej za niewielkie pieniądze przy porządkowaniu bielizny. Mieszka w kamienicy czynszowej wykupionej przez Wokulskiego. Jest bardzo dobrą, przemiłą i piękną kobietą, w której kocha się Ignacy Rzecki, a Wokulski darzy ją wielką sympatią. Jest samodzielna i bardzo pracowita, a swymi szlachetnymi cechami charakteru zyskuje sobie życzliwość otoczenia.

Wokulski i Rzecki - opozycyjne konstrukcje charakterologiczne.

W Lalce B. Prus ukazał trzy pokolenia idealistów. Rzecki jest idealistą politycznym, Ochocki naukowym, a Wokulski bardzo złożonym jako człowiek epoki przejściowej. Głównie jednak autor skupia się na opozycji dwóch postaci: Wokulskiego i Rzeckiego. Ich osobiste wartości i przekonania, które mogłyby stać się ważne dla społeczeństwa, nie mają szans realizacji. Jest to wina epoki, w której na czoło wysuwają się bezwzględni ludzie interesu. I Wokulski, i Rzecki są w mniejszym czy większym stopniu niedostosowani do warunków; ślepa miłość Wokulskiego i anachroniczny kult epoki napoleońskiej Rzeckiego pchają obu ku zwątpieniu i klęsce.

Uczestnictwo Ignacego Rzeckiego w wydarzeniach Wiosny Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym wywiera trwały wpływ na ich życie i wiąże indywidualne losy ze sprawą niepodległości kraju. I chociaż w twórczości pisarza ocena zrywów militarnych, wyrastających z romantycznego podłoża, była zdecydowanie krytyczna, to jednak tym właśnie epizodom w życiu powieściowych bohaterów nadał on istotny, pokoleniowy sens. Odrębność pokoleń w „Lalce” nie polega jednak na prostej różnicy wieku; Rzeckiego i Wokulskiego dzieli tylko kilka lat życia, natomiast reprezentują oni różne postawy i różne mentalności. O ile los starego subiekta jest kształtowany niemal bez reszty przez romantyczną koncepcję świata, o tyle wybrana przez Wokulskiego kariera kupca-kapitalisty przybliża go do generacji następnej, popowstaniowej, a tym samym oddala od Rzeckiego.

Wokulski to człowiek pełny, z wszystkimi jego zaletami i wadami, niezwykle ambitny i o silnej woli, kupiec, ale zarazem myśliciel, były powstaniec, a w kilkanaście lat później ten, który próbował żyć jak normalny mieszczanin. Na każdym etapie życia jest inny, umie przystosować się do okoliczności, ale równocześnie nadaje własne piętno zdarzeniom, których sam jest współtwórcą. Praca fizyczna, studia, zesłanie i działalność kupiecka w czasie wojny rosyjsko-tureckiej na Bałkanach uczyniły go człowiekiem zahartowanym. Właściwie osiągnął już wszystko, co zawdzięcza nie tylko własnej wytrwałości, ale i po części splotowi szczęśliwych wypadków. Brakowało mu tylko jednego: wielkiej miłości. Ta spotyka go w momencie, gdy jest już człowiekiem dojrzałym (45-letnim) i może dlatego staje się ona siłą destrukcyjną i prowadzi ku klęsce. Wcześniej nie mogą się także zrealizować jego wielkie pragnienia naukowe. Zakochując się, staje się bezwolnym, gdy do swojego uczucia przykłada miary i formy wyniesione z romantycznej edukacji, wedle której kobieta jest aniołem, wymagającym ciągłego uwielbienia i dostarczania przez mężczyznę dowodów miłości. Zarazem odzywa się w nim ciągle racjonalista, który umie analizować własne stany psychiczne i oceniać postępowanie. W powieści mówi się o Wokulskim, że jest człowiekiem przejściowym, gdyż swoimi korzeniami ideowymi tkwi w romantyzmie, natomiast musi żyć i działać dla dobra ogółu i wykonywać pracę, która ma cele praktyczne i nie dostarcza nadmiaru wzruszeń.

Działalność Wokulskiego, która przynosi społeczeństwu pożytek, przeciwstawiona jest pasożytniczej egzystencji arystokratów: w sklepie i spółce znajduje zajęcie wielu ludzi, sam bohater prowadzi szeroką akcję filantropijną, myśli o reformach społecznych, i to daje mu poczucie własnej wartości, a pracę swą traktuje i jako zasługę, i jako obowiązek społeczny. Ale wszystko to jest jego atutem tylko w porównaniu z arystokracją; w porównaniu z przeszłością bohatera jest to obniżenie lotu, przymusowa kapitulacja i klęska człowieka, którego właściwym powołaniem była praca naukowa. Również kariera majątkowa i jej społeczno-obyczajowe konsekwencje ukazane są jako degradacja ideowa dawnego powstańca i sybiraka, dająca się wyjaśnić tylko wielką namiętnością: majątek jest tu środkiem zbliżenia się do panny z arystokracji.

Rzecki jest w powieści postacią całkowicie osamotnioną. Wszystkie nadzieje i oczekiwania go zawiodły, otoczenie widzi w nim tylko śmiesznego, choć sympatycznego dziwaka. Z tego osamotnienia właśnie wywodzą się - jako reakcja obronna - coraz bardziej fantastyczne pomysły polityczne, w które Rzecki chroni się przed rzeczywistością, bezwzględnie zaprzeczającą wszystkim ideałom jego młodości. W wizerunku pana Ignacego jako człowieka żyjącego na poły w świecie realnym, który go coraz bardziej przygniata, na poły w wyimaginowanym, który go coraz słabiej chroni przed brutalną rzeczywistością, zawarł autor „Lalki” historię nabrzmiewania depresji, nadciągania katastrofy i zapisu procesu pogłębiania się neurozy. Idealizm Rzeckiego to romantyczna wiara w ideały moralne, zdolność do poświęceń w imię przyjaźni, kult wartości niematerialnych, tęsknota do świata sprawiedliwości i jego uparta wiara w niepodległość.

Rzecki jest jednym z bohaterów akcji powieściowej, ale zarazem bystrym obserwatorem tej akcji („Pamiętnik starego subiekta”). Dobroć serca potrafi łączyć z ironią, umie także być ironiczny względem samego siebie. Jest przykładem oddanego firmie pracownika, w pracy nadzwyczaj rzetelnego i nieuznającego usprawiedliwienia dla tych, którzy pracę lekceważą lub jej unikają.

Miłość jako źródło klęski bohaterów Lalki B. Prusa.

Dzieje Wokulskiego to wielka powieść o miłości. Miłość ta staje się jednocześnie powodem tragedii i źródłem klęski głównego bohatera, który kocha Izabelę Łęcką w romantyczno-sentymentalny sposób. Wybuch wielkiej miłości całkowicie zagarniającej psychikę Wokulskiego wydaje się w pełni zgodny z naszymi potocznymi intuicjami o prawdopodobieństwie psychologicznym. Prus przedstawił swego bohatera jako człowieka, który wszedł w schyłek dojrzałości życiowej, nie znając miłości młodzieńczej ani w ogóle wielkiej namiętności miłosnej. Tym gwałtowniejsze musiało być jej spóźnione wyładowanie. Wokulski przed poznaniem Izabeli to człowiek od dawna rozczarowany do działalności politycznej, bo skończyła się klęską, przetrawiający ciągle rozgoryczenie z powodu zmarnowanych zdolności naukowych, przejęty obrzydzeniem do życia, pozbawiony poczucia wartości swej egzystencji - jest więc człowiekiem głęboko sfrustrowanym. Celem, w którym skupia się cały sens jego życia, staje się piękna i niedostępna panna, wokół której wyobraźnia Wokulskiego tworzy całą mitologię. Uczucie to jest próbą ucieczki przed marną i okrutną rzeczywistością. W marzeniach Wokulskiego przyszłe szczęście z Izabelą symbolizuje najczęściej sielankowy krajobraz, w którym znajduje uspokojenie jego zraniona, zmęczona i zawiedziona uczuciowość. Sentymentalno-romantyczny typ przeżyć miłosnych Wokulskiego kształtowany jest przez istniejące wzory literackie: marzy o Izabeli słowami Mickiewicza. Poza tym, mimo różnic klasowych i niesprzyjających układów społecznych, nie może on przestać kochać i nie może żyć kochając pannę Izabelę. Miłość stała się dla niego problemem egzystencjalnym, choć sądził, że chodzi mu o małżeństwo. Jest więc głębokie, silne i trwałe uczucie Wokulskiego zarazem uczuciem ubogim: wobec Izabeli manifestuje się jedynie „psią wiernością”, zrzeczeniem wszelkiej osobistości, bezgraniczną ufnością, poza którą kryje się jednak surowe żądanie, aby Izabela była doskonała, aby potęgę i naturę jego uczucia za wszelką cenę usprawiedliwiła. Tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje popełnić samobójstwo, a w rezultacie rujnuje jego poukładane dotychczas życie.

Recepcja Lalki B. Prusa.

Krytycy pozytywistyczni po ukazaniu się w 1890 roku edycji książkowej pisali o Lalce dużo. W warstwie dzieła związanej z przesłaniem dydaktycznym, pokrewnym przesłaniom felietonistyki tygodniowej, uznawali i pochwalali talent autora, wiedzieli, o co mu chodzi, i sądzili, że nie przekracza swoich kompetencji. Pisali jednak, że Prus wysila się na wielkie kreacje w rodzaju Wokulskiego i panny Izabeli. Przy postaci Wokulskiego pogubił się, tworząc niedorzeczną krzyżówkę Herkulesa z Adonisem (Świętochowski) czy nieprawdopodobny zlepek dojrzałej rozwagi energicznego kupca ze studencką rozlazłością uczuciową, tym bardziej rażącą, że przypisaną mężczyźnie 46-letniemu (Chmielowski). Zarzuty tego rodzaju wraz z koronnym obwinieniem o złą kompozycję zaświadczają po latach niegotowość krytyki pozytywistycznej do przekroczenia progu „małego realizmu” i jej przygłuchnięcie na metaforę, symbol, a przede wszystkim na problematykę tragizmu i zgryzot egzystencjalnych. Ci zaś spośród pierwszych recenzentów, którzy odczytywali Lalkę jako wielką metaforę, obruszali się (Kazimierz Ehrenberg, Antoni Lange) na pesymizm, niewiarę w społeczeństwo i przyszłość oraz dekadencką apatię w literaturze.

Pierwszymi recenzentami Lalki, którzy witali w niej arcydzieło byli pisarze starszego pokolenia, wspomnieniami młodości oparci o romantyzm: T. T. Jeż (pochwała Lalki jako utworu wyraźnie tendencyjnego czyli demokratycznie ideowego) i W. Marrené-Morzkowska (podkreślenie powagi prawdy o współczesności i głębi tragizmu).

Kontrastował też z tonacją krytyki pozytywistycznej artykuł J. L. Popławskiego. Odczytywał on Lalkę jako obrachunek Prusa z filisterstwem, cynizmem i spodleniem współczesności w imię tych ideałów, które zrozpaczonemu Wokulskiemu przywracają równowagę ducha.

Zmiana nastawienia do Lalki nastąpiła w czasach modernizmu. W 1894 r. I. Matuszewski zestawił dzieło Prusa z powieściami Dickensa, Balzaca i Flauberta, podnosząc „społeczne instynkty” naszego pisarza i celowość psychologiczną kreacji Wokulskiego. C. Jellenta w eseju „Dwie epopeje kupieckie” (1897) przeciwstawiał Lalkę - Rodzinie Połanieckich i zwracał uwagę na samowiedzę tragiczną Prusa. Stanisław Brzozowski widział w Prusie przenikliwego znawcę współczesności, celującego w rzeczywiste a dramatyczne problemy cywilizacyjne. W latach międzywojennych Lalka zaczęła urastać do rangi dzieła klasycznego, czego wyrazem było włączenie jej do kanonu lektur gimnazjalnych. To sprawiło, że stała się przedmiotem opracowań metodycznych, a niezależnie od tego badań historycznoliterackich.

Po roku 1930 coraz częściej pisze się o renesansie Prusa; symptomem tego był numer specjalny „Wiadomości Literackich” (1932) z artykułami Nałkowskiej, która podnosiła odkrywczość erotyki w „Miłości w «Lalce»”; Lechonia, który w artykule „Wielki Prus” zestawiał Lalkę z pisarstwem Conrada; Kuncewiczowej, Słonimskiego i innych.

W dyskusjach nad Lalką w pierwszym dziesięcioleciu powojennym funkcję inicjacyjną spełniła „Przedmowa do Lalki” J. Kotta (1947). Zgodnie z wymogami marksistowskiego historyzmu rozpatrywał Kott dzieło Prusa w kategoriach ideologiczno-socjologicznych jako powieść o awansie mieszczaństwa.

Lalka doczekała się jeszcze wielu rzetelnych opracowań w latach późniejszych.

Faraon B. Prusa - nowy model powieści historycznej.

Faraon (1895-1896, wyd. os. 1897) B. Prusa posiada zupełnie odmienny charakter powieści historycznej. Autor w widoczny sposób rezygnuje z dominujących dotąd w powieści historycznej czynników emocjonalnych na rzecz intelektualnych. Metodę twórczą pisarza można częściowo powiązać z powstającymi wówczas w literaturze europejskiej tzw. powieściami archeologicznymi (czy „profesorskimi”), w których wykorzystywano zebraną dokumentację naukową. Obok wstawek zaczerpniętych z piśmiennictwa egipskiego Faraon zawiera sporo fragmentów opisujących obrzędy, uroczystości, obyczajowość codzienną, stroje i architekturę państwa faraonów. Widać niewątpliwą dbałość autora o rekonstrukcję tej kultury w jej znamiennych i egzotycznych rysach, choć erudycja jego jest dość szczupła i zdarzają mu się niezamierzone anachronizmy. Rezultaty artystyczne w tej płaszczyźnie uzyskane rzadko kiedy wznoszą się ponad poziom literackiej poprawności, a czasem obniżają się do tonu popularnonaukowego. Autor Faraona dokonał pewnych zmian w konstrukcji powieści, dramatyzując główny konflikt utworu, stosując technikę właściwą powieści sensacyjnej. Ale równocześnie pisarz kształtuje sytuacje i konflikty jako modele o uniwersalnym zasięgu, odnoszące się także do współczesności: tworzy powieść historiozoficzno-polityczną. Dwoistość ta wyraża się także w sposobie opowiadania: oscyluje ono między pozorami staroegipskiej kroniki a relacją z perspektywy XIX-wiecznej, z użyciem wyraźnie modernizującej terminologii.

Fabułę powieści wywiódł Prus z kilkunastowierszowej, prawdopodobnie zresztą błędniej, wzmianki historycznej o Ramzesie XIII. Akcję zogniskował wokół walki o władzę między faraonem a warstwą kapłańską.

Faraon odbiega więc zdecydowanie nie tylko od schematu walterskotowskiego, ale także od powieści historycznej, w której walka polityczna to tylko starcie się osobistych ambicji, powierzchowna sieć intryg i podstępów. Tu biorą w niej udział wielkie siły klasowe, wśród których znajdują się także nieświadomie współtworzące historię masy ludowe; gdy zaprzestają one walki, porażone zaćmieniem słońca - upadek Ramzesa jest już przesądzony. Zarazem jednak państwo w ujęciu Prusa to instytucja mająca własną logikę działania, zarówno stawia ona opór woluntaryzmowi jednostki, jak i zmusza klasę rządzącą do ograniczeń jej egoistycznych interesów.

Trzeba jednak stwierdzić, że śmiała i nowatorska koncepcja intelektualna Faraona góruje nad artystyczną realizacją, osłabioną po trosze przez wstawki popularnonaukowe, zużyte motywy sensacyjne i jaskrawy komizm niektórych epizodów.

Faraon B. Prusa - historia i współczesność (władza, tłum, jednostka).

Bolesław Prus w Faraonie starał się ukazać te uniwersalne wartości, które łączą dawne cywilizacje ze współczesnością. Prus dostrzegał w historii istnienie praw obiektywnych, sprawdzalnychw każdej epoce (sprawdził to w Egipcie). Prawdopodobnie w zamyśle miał być Faraon książką alegoryczną o Polsce, ale stał się powieścią polityczną i historyczną o Egipcie. Współcześni widzieli w Faraonie tzw. powieść z kluczem i próbowali dostrzec w Ramzesie XIII cechy następcy tronu, późniejszego Mikołaja II, w Herhorze zaś cechy Pobiedonoscewa. Ale tak bezpośrednich i prostych analogii w powieści nie było. Faraon nie jest alegorią XIX-wiecznej Polski, lecz powieścią o upadku XX dynastii egipskiej, opowieścią o władzy i państwie, analizą struktury władzy, praw społecznych i politycznych.

Mimo wszystko pozytywistyczni historycy doszukiwali się w Faraonie analogii do przyczyn upadku Polski w XIX w. Egipt chyli się ku upadkowi - zmniejszenie się liczby ludności chłopów, długotrwałe wojny, ekspansja na Wschód wyniszczająca Egipt, zaniedbanie gospodarcze kraju, przerost machiny administracyjnej, wejście obcego kapitału - tak samo jak Rzeczpospolita.

Prus tworząc powieść historiozoficzno-polityczną kształtuje sytuacje i konflikty jako modele o uniwersalnym zasięgu, odnoszące się także do współczesności. Według Prusa postęp w dziejach ludzkości dokonuje się przede wszystkim dzięki ludziom, którzy nie obawiają się radykalnych posunięć, którzy nie tylko nie szanują ogólnych praw społecznego rozwoju, ale nawet ignorują je. Los jednostki - zgodnie z koncepcją pisarza - jest uzależniony od warunków społecznych, których lekceważenie nieuchronnie prowadzi do klęski. Dowodzi tego los młodego faraona. Zdeterminowany prawami historii przebieg zdarzeń ma jednak dowodzić, iż postęp w dziejach dokonuje się mimo klęsk jednostek. Bohater oparł się w swym działaniu na masach ludowych, ich żądania włączył do swego programu i wreszcie pobudził je do wystąpienia. Nieważne jest, że potomni zapomnieli imienia Ramzesa jako rzeczywistego inicjatora reform, ważne jest, że reformy te faktycznie zostały dokonane.

W walce politycznej biorą udział wielkie siły klasowe, wśród których znajdują się także nieświadomie współtworzące historię masy ludowe; gdy zaprzestają one walki, porażone zaćmieniem słońca - upadek Ramzesa jest już przesądzony. Zarazem jednak państwo w ujęciu Prusa to instytucja mająca własną logikę działania - zarówno stawia ona opór woluntaryzmowi jednostki, jak i zmusza klasę rządzącą ograniczenia jej egoistycznych interesów.

Poglądy Prusa na temat władzy są jednoznaczne: władzę ma ten, kto ma pieniądze i wiedzę. Herhor dzierży władzę, ponieważ ma klucze do skarbca i mądrość doradców - dlatego też zwycięży. Ramzes traci władzę, gdyż jego działania są nierozważne i lekkomyślne, brak mu również doświadczenia. Aby czegokolwiek dokonać (Prus zaznacza przy tym, że jednostka ludzka może dokonać niewiele), Ramzes musiałby działać zgodnie z ogólnie uznanymi w polityce prawami. Ponieważ zaś Ramzes, mimo że dowiedział się o działaniu tych praw, nie próbował ich poznać, i postępował „na oślep” według własnych zachcianek, Prus skazał go na klęskę właściwie już na początku powieści, której ciąg dalszy miał być tylko historią jego błędów. Postępowanie oględne i rozważne Prus zalecał także w swojej publicystyce, która swe odbicie znalazła właśnie w Faraonie.

Portret władcy w Faraonie B. Prusa.

W Faraonie B. Prusa ukazane są dwa odmienne modele władcy. Pierwszy z nich reprezentowany jest przez starego Ramzesa XII, który sprawuje władzę na zasadzie ustępstw w stosunku do warstwy kapłańskiej faktycznie rządzącej Egiptem. Po jego śmierci na tron wstępuje młody Ramzes XIII. Chce on uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej, odsunąć ją od rządów, a oparcie znaleźć w szerszej bazie społecznej: u szlachty, niższych urzędników i kapłanów; powodowany po części odruchami współczucia, po części interesem państwa, zamierza przeprowadzić reformy polepszające dolę ludu; planuje też wojnę z Asyrią. Jest to portret władcy-reformatora, który mimo aprobaty ze strony ludu ponosi klęskę. Przeciwnikiem Ramzesa, głównym jego antagonistą, jest arcykapłan Herhor. Jest on biegłym administratorem, który położenie ludu egipskiego, ogólną słabość państwa zna nieporównywalnie lepiej niż Ramzes. Jednak jego przynależność do klasy rządzącej pozbawiła go wszelkich ludzkich uczuć. O klęsce bohatera decyduje cały splot różnorakich przyczyn - poczynając od autorytetu religii, doświadczenia politycznego i osiągnięć nauki, którymi dysponują kapłani, a kończąc na cechach osobistych Ramzesa XIII, jego porywczości i lekkomyślności; działa tu także interwencja przypadku. Jednak program młodego reformatora triumfuje za rządów jego następcy, Herhora, wypływa bowiem z istotnych potrzeb społeczeństwa, którym nowy władca musi się poddać. Ramzes uświadomił bowiem ludowi jego niedolę i nauczył go upominać się o swoje prawa.

Walka o władzę w Faraonie B. Prusa.

Prus zogniskował akcję powieści wokół walki o władzę między faraonem Ramzesem XIII a warstwą kapłańską. Młody władca chce uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej, odsunąć ją od rządów, a oparcie znaleźć w szerszej bazie społecznej: u szlachty, niższych urzędników i kapłanów; powodowany po części odruchami współczucia, po części interesem państwa, zamierza przeprowadzić reformy polepszające dolę ludu; planuje też wojnę z Asyrią. Ramzes, rozpoczynając swoją walkę, świadomie zyskuje sobie sprzymierzeńców. Tak samo mobilizują się kapłani. Sprzymierzeńcami Ramzesa są reprezentanci interesów ludu, feniccy kupcy i lichwiarze. Przeciwnikiem Ramzesa, głównym jego antagonistą, jest arcykapłan Herhor. Jest on biegłym administratorem, który położenie ludu egipskiego, ogólną słabość państwa zna nieporównywalnie lepiej niż Ramzes. Jednak jego przynależność do klasy rządzącej pozbawiła go wszelkich ludzkich uczuć. O klęsce bohatera decyduje cały splot różnorakich przyczyn - poczynając od autorytetu religii, doświadczenia politycznego i osiągnięć nauki, którymi dysponują kapłani, a kończąc na cechach osobistych Ramzesa XIII, jego porywczości i lekkomyślności; działa tu także interwencja przypadku. Herhor spowodował przyspieszenie ataku ludu na świątynię tak, aby zbiegł się on z początkiem zaćmienia słońca, a następnie zainscenizował gniew bogów i pokonał przeciwnika. Młody Ramzes poniósł klęskę i wkrótce potem zginął z ręki niefortunnego swego rywala, Lykona. Awanturnik polityczny, który chciał zmienić istniejący układ sił przegrał walkę, a w państwie egipskim wszystko wróciło do dawnego trybu. Tym elementem beznadziejności kończy się powieść o nieudanych wysiłkach szlachetnego władcy. Program młodego reformatora triumfuje za rządów jego następcy, Herhora, wypływa bowiem z istotnych potrzeb społeczeństwa, którym nowy władca musi się poddać. Ramzes uświadomił bowiem ludowi jego niedolę i nauczył go upominać się o swoje prawa. Herhor utrzymał się więc przy władzy jako człowiek, przegrał natomiast walkę jako reprezentant pewnej linii politycznej.



Z legend dawnego Egiptu i Faraon - historiozoficzna refleksja Bolesława Prusa.

Z legend dawnego Egiptu i Faraon przedstawiają dwie odrębne refleksje historiozoficzne B. Prusa. Nowela

Z legend dawnego Egiptu (1888), której bohaterami są dwaj władcy starożytnego mocarstwa, ukazuje historię jako splot niezależnych od człowieka przypadków, kierujących losami narodu. Celem, dla którego Prus nakreślił pewien wycinek z dziejów tych władców przedstawił polskiemu czytelnikowi, było zilustrowanie myśli: „Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata: patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisywał na niebie Przedwieczny”. W Faraonie natomiast, poprzez poinformowanie czytelników na samym początku powieści o końcowym wyniku walki o władzę pomiędzy Ramzesem a kapłanami, Prusowi chodzi nie tyle o zainteresowanie abstrakcyjną fabułą i wciągnięcie w perypetie bohaterów, lecz przede wszystkim o uważną i wnikliwą analizę procesu historycznego, którego przebieg i zakończenie jest doskonale znane. Zależy mu więc, aby prześledzić proces historyczny i zanalizować jego mechanizm, wykryć wszystkie siły polityczne i społeczne, które w danym momencie odegrały rolę sprawczą.

Dzieje Madzi Brzeskiej - bohaterki Emancypantek.

Powieść była drukowana w „Kurierze codziennym” w latach 1890-1894, wydana w 1903.

Akcja rozgrywa się w latach osiemdziesiątych. Wyodrębniają się dwie części: główną bohaterką t. I jest przełożona żeńskiej pensji pani Latter, przedstawicielka deklasującego się ziemiaństwa. Pensja pani Latter, z której usiłowała ona wyciągnąć maksimum zysku, aby wychować własne dzieci w zbytku, bankrutuje, ona sama ginie.

Bohaterka t.II-IV to młodziutka Madzia Brzeska - wychowanica pensji p. Latter.

T.I to losy Madzi na pensji pani Latter, która z Madzi czyni swoja powiernicę.

T. II to satyryczny obraz rodzinnego miasteczka M.B. - Iksinowa.

T. III-IV to próby samodzielnego życia M. jako nauczycielki w Warszawie.

Madzia to gotowa do poświęceń altruistka, naiwna jednak i nie rozumiejąca komplikacji otaczającego ją świata, szuka prawdy wśród otaczających ją sprzecznych prądów myślowych epoki.

Bohaterka załamuje się w zetknięciu z obłudą, brutalnością i materializmem otoczenia, odrzuca propozycję małżeństwa z arystokratą Stefanem Sokolskim i chroni się w klasztorze.

Różne przykłady klęski emancypacji w powieści B. Prusa.

W Emancypantkach B.P. zaznaczył swój niechętny stosunek do ruchu emancypacyjnego. Widział w nim konieczność ekonomiczną, uważał jednak za niezgodny z naturą i psychiką kobiety, którą uważał za stworzoną do życia rodzinnego.

Wdział konieczność utrzymywania się wielu kobiet z własnej pracy zawodowej, jeśli warunki zmuszają je do tego, ale uważa, że kobiety „skazane” na samodzielność z przyczyn ekonomicznych nie są nie są w stanie wypełniać swojej właściwej roli „żon, matek, i towarzyszek życia swych mężów”.

Uważał, że jeśli nawet praca kobiet staje się złem koniecznym, to i tak właściwym ich posłannictwem pozostaje macierzyństwo i wychowanie dzieci, dlatego współczuje „emancypantkom z konieczności”, dramatyzuje ich losy i wykazuje spustoszenie moralne, jakie pociąga za sobą ich praca zawodowa, gdyż brak im czasu na właściwe wychowanie dzieci (p.Latter).

Panna Howard - energiczna, próżna, nieszczera, głupia; karykaturalna postać krzykliwej emancypantki, raczej z konieczności niż z wyboru;, posługuje się szumnymi hasłami i frazesami o roli i posłannictwie kobiet - h. wyzwolenia się kobiet spod władzy rodu męskiego, dla którego żywi najgłębszą pogardę i nienawiść, uważając go za sprawcę zła na świecie; piętnuje w swoich artykułach kobiety wychodzące za mąż, w końcu sama wychodzi za mąż, za pierwszego pretendenta do swojej ręki, staje się uległą i nadskakującą żoną (zdejmuje mężowi buty i podaje pantofle) i tak kończy walkę o niezależność kobiet.

Ada Solska - przekonana o swej brzydocie stroni od towarzystwa, twierdząc,że każdy poluje na jej posag, ale tęskni do miłości; poświęca się pracy naukowej, zajmuje się modnymi naukami przyrodniczymi, później porzuca pracę naukowa na rzecz działalności społecznej ma, w końcu wychodzi za mąż; pokochała zepsutego i niegodnego siebie Kazimierza Norskiego; gdy został ranny w pojedynku, pojechała do niego, aby go pielęgnować, przebaczyła mu całą przeszłości wbrew konwenansom pierwsza mu się oświadczyła.

Helena Norska- piękna, próżna, płytka, egoistka, zimna, wyrachowana; robi matce wyrzuty, że ta daje jej bratu więcej pieniędzy, goni za bogatym mężem (w końcu wychodzi za Korkowicza).

Prus podkreśla, że prawdziwa moc kobiet ujawnia się w rodzinie, gdzie mają szerokie pole do działania, w praktyce kierują sprawami rodzinnymi; ukazuje jako przykład matkę Madzi, choć odnosi się do niej krytycznie, ukazując jej despotyzm i ciasnotę umysłu (odmowę córki odnośnie poślubienia zamożnego, ale nie kochanego człowieka uważa za przejaw emancypacji); konflikt z córka nie przynosi jej chluby.

Ideał kobiety Prus ukazał w postaci Madzi, którą nazwał „geniuszem uczucia”; jest to jedyna w powieści postać pełnowartościowa, tylko że naiwna, ale nie ma dla niej miejsca w „normalnym” społeczeństwie.

Kobiety o poważnym stosunku do życia, które chcą pracować i być samodzielne, ponoszą klęskę: pani Latter ginie, Madzia wstępuje do klasztoru.. Inne karykaturują hasła emancypacji stają się śmieszne (panna Howard, Eufemia). Kobiety osiągające sukces, jak następczyni pani Latter - panna Malinowska, bezwzględna i wyrachowana, nie cieszy się sympatią Prusa.

Prus w szkole naturalizmu.

Czołowym pismem, które popularyzowało i kreowało postać polskiego naturalizmu, był „Wędrowiec”.

Ogólnie można stwierdzić, że pojęciem centralnym jego publicystyki jest pojęcie natury jako czegoś pierwotnego, zdrowego, której przeciwstawiana jest konwencja artystyczna pojmowana jako narzucony przez poprzednie pokolenia sposób widzenia i odtwarzania rzeczywistości. Stąd pochodzi koncepcja mimetyzmu jako zasadniczej metody twórczej, negatywny stosunek do fantazji i jej tworów oraz szczególnie zacięte ataki na sztukę i literaturę skomercjalizowaną, idącą utartymi torami, tworzoną pospiesznie.

Sympatykiem „Wędrowca” był także B. Prus, który drukował w nim swoją Placówkę (1885-1886), pierwszą, oryginalną powieść naturalistyczną w Polsce. Prus był gorącym zwolennikiem i obrońcą literatury ukazującej prawdę o życiu, bez względu na konsekwencje tak realizowanego posłannictwa literatury.

Prawdę tę dostrzegł w dwóch elementach utworów fabularnych: w języku i w temacie. Język jest prostą konsekwencją zmiany dotychczasowego bohatera, wprowadzenia na miejsce ludzi dobrze wychowanych postaci z nizin społecznych. W zakresie tematyki Prus dostrzega nowatorstwo naturalizmu, łamiącego konwencje literackie i towarzyskie. Prus, jak wielu zwolenników Zoli, akcentował poznawczą wartość jego literackich studiów nad współczesnym społeczeństwem, słyszał w jego utworach głos mas ludowych dopominających się o swoje prawa, w gwałconym konwenansie obyczajowym i literackim widział zaczyn społecznego buntu przeciwko nieprawości cywilizacji europejskiej. Natomiast cecha, której pisarz nigdy nie zaaprobował, to ekstremizm w ukazywaniu zła i zepsucia. Pod tym względem naturalizm, jego zdaniem, przypomina romantyzm; podobnie jak romantyzm kłamał upiększając świat, tak naturalizm kłamie ukazując jego brzydotę.

Mimo daleko idącej aprobaty twórczości Zoli jako artystycznej rewelacji prawdy o współczesnej cywilizacji europejskiej, Prus nigdy nie wystąpił jako zwolennik naturalizmu. Zawsze zgłaszał przeciwko niemu jakieś zastrzeżenia. Właściwie we wszystkich swoich wypowiedziach wracał uparcie do tego samego zarzutu: przesady w odtwarzaniu szpetoty życia. Powtarzał go często, mimo że stale bronił Zoli i innych pisarzy naturalistów przed zarzutem, że są niemoralni i uprawiają twórczość pornograficzną.

Zaakceptowany z taką siłą i iście dziennikarskim rozmachem nowy nurt literacki zmusił jego zwolenników, a wśród nich i Prusa, do precyzyjniejszego sformułowania własnego stanowiska. Było to tym trudniejsze, ale i potrzebniejsze, że stanowiska generacji postyczniowej i naturalistów były zbliżone, trzeba więc było zarówno zaaprobować pozytywy, jak odrzucić elementy negatywne kierunku. Trudność ukazania jednych i drugich zaczyna się od rzeczy najprymitywniejszej: od nazwy omawianego nurtu. Uważając się za realistów i chcąc nimi pozostać, dostrzegają, że naturalizm nie tylko z realizmu się wywodzi, ale także przejął wiele jego cech charakterystycznych. Próby rozróżnienia tych dwóch kierunków, wskazanie różnic i podobieństw w przypadku Prusa i Sienkiewicza pozostają bezowocne. Mimo jednak takiego stanowiska, które żadnemu z tych pisarzy (Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa) nie pozwoli uznać się za naturalistę, to jednak inspiracje naturalizmu są u nich łatwo uchwytne. U Prusa za powieść naturalistyczną uznaje się Placówkę, jednak ten epizod naturalistyczny był tylko fragmentem jego pisarskiej działalności. Prus - idąc śladami naturalistów - wprowadził do powieści problemy takie, jak walka o byt, przejawy patologii (pijaństwo, kalectwo, nienormalność) czy atawistyczne przywiązanie do ziemi. Działania i los Ślimaka są zdeterminowane przez warunki społeczne i czynniki materialne. Sposób kreowania bohatera uwypukla jego prymitywizm i ciemnotę. Od tej strony Placówka pod wieloma względami przypomina „eksperymentalną” powieść Zoli. Z naturalizmem wiąże ten utwór także technika przedstawiania rzeczywistości. Ma ona tutaj charakter opisowo-reportażowy.

„Mistyk realizmu” (tak nazwał Prusa T. Miciński) - jak można rozumieć to określenie.

W okresie dojrzałego (krytycznego) realizmu, przedmiotem obserwacji i analizy polskich jego twórców staje się wielostronny obraz sytuacji jednostki w społeczeństwie i jej złożona psychika. Pisarze skupiają się zwłaszcza na konflikcie między utrwalonymi tradycyjnymi zasadami postępowania i poglądami a nowoczesnym światem, nowym otoczeniem, zróżnicowanymi ideologiami. Jednostka ta jest zarazem indywidualnością i typowym przedstawicielem określonej warstwy społecznej, zawodu, kręgu towarzyskiego. Nie jest jedynie ilustracją założeń programowych, lecz człowiekiem, którego los i osobowość ukazane są w całej swej złożoności. W ten sposób osobowość bohatera powieści realistycznej uzyskuje cechy ponadczasowe, mimo że jest on mocno związany z epoką. Dlatego tak ważną rolę pełni w powieści środowisko, tło, przedmioty, słowem to wszystko, co nadaje postaciom powieściowym realność i uzasadnia ich postępowanie. Pisarze realiści stosują rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania między rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści z reguły dążą do skomplikowania tych zależności i do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji (tak jest w Lalce).

Dojrzałość Prusa jako realisty uformowały w tym samym stopniu doświadczenia życiowe, co założenia światopoglądowe. Jego twórczość była wyrazem niepokoju, poczucia odpowiedzialności moralnej, humanistycznego stosunku do jednostki i zbiorowości, a także głębokiego patriotyzmu.

Najnowocześniej, a zarazem najwszechstronniej i najwnikliwiej nakreślił obiektywny „obraz życia” Prus w Lalce, dziele o wyjątkowym znaczeniu w historii polskiej literatury. Ta powieść o „trzech pokoleniach polskich idealistów”, zbudowana na kanwie „wielkich pytań epoki”, jest równocześnie tekstem o wybitnych walorach artystycznych. Widać je w sposobach kreowania postaci, w strukturze narracji i kompozycji. W tym też sensie Lalka stała się modelową powieścią realistyczną. Autor wykorzystał w stopniu chyba maksymalnym wszystkie osiągnięcia powieści realistycznej i stworzył bezcenny dokument życia polskiego po powstaniu styczniowym; ze zdumiewającą wiernością, z precyzją we wszystkich najdrobniejszych szczegółach utrwalił w swym dziele dziewiętnastowieczną Warszawę.

Tło powieści, umiejscowione w realiach warszawskich, znakomicie oddające życie obyczajowe, koloryt i atmosferę tego miasta, jest ściśle powiązane z wydarzeniami, które miały miejsce w Warszawie w ciągu dwóch ostatnich lat siódmej dekady XIX w. (1878-1879). Współczesność powieści jest tak uderzająca, że można ją uznać nieomal za dokument epoki. Prus włączył do fabuły zdarzenia znane czytelnikowi z ówczesnej prasy, odwołał się do znanych dat i głośnych wydarzeń. Były one dla odbiorcy cząstką jego własnego codziennego życia. Z gazet mógł się on dowiedzieć tego samego o sytuacji politycznej co Ignacy Rzecki, mógł czytać o koncertach, przyjazdach znanych osób itp. Wrażenie realności przedstawionego świata wzmocnione jest dodatkowo przywołaniem rzeczywistości pozaliterackiej za pomocą nazw geograficznych. Dokładność tych opisów wskazuje na bezpośredni związek miejsca akcji z realną topografią (nazwy ulic, domów, kamienic).

Prus jest uważnym i sumiennym „badaczem”, wnikliwym obserwatorem, ukazującym czytelnikowi skomplikowanie świata. W utworze odzwierciedlony został moment cywilizacyjnego przełomu, w którym zmieniały się struktury społeczne i systemy wartości. Skutki rozpadu wielkich dziewiętnastowiecznych ideologii: romantyzmu i pozytywizmu, rzutują na losy bohaterów powieści, uwikłanych w ówczesną rzeczywistość społeczną. Dla struktury Lalki istotny jest fakt, iż Prus nie gubi się w szczegółach i buduje syntezę epoki, pamiętając o roli i hierarchii różnych jej elementów.

W twórczości Prusa Lalkę przygotowuje zarówno nowelistyka i dziennikarstwo, jak i wcześniejsze powieści: Anielka, Placówka. Jego nowelistyka ma ogromne znaczenie w dziejach literatury polskiej, ponieważ w niej właśnie po raz pierwszy wystąpił ujęty realistycznie, na podstawie długiej i umiejętnej obserwacji, nowy bohater: najuboższy mieszkaniec Warszawy i jej przedmieść. Natomiast na przykładzie jednej chłopskiej rodziny i jej dramatycznych losów ukazał Prus w Placówce centralne problemy społeczne i gospodarcze, które w latach osiemdziesiątych XIX w. przeżywała wieś Królestwa Kongresowego: faktyczne uwłaszczenie chłopa, proces kapitalizacji, którego widomym znakiem jest przeprowadzona linia kolejowa, wreszcie jeden z najistotniejszych problemów, z którymi zmagał się wtedy naród polski: napór Niemców na ziemie słowiańskie.

Problematyka religijna w twórczości B. Prusa.

W twórczości B. Prusa problematyka religijna pojawia się głównie w jego nowelistyce, gdzie dostrzec można postawę „filantropijną”, cechującą się szczególnym sposobem widzenia i prezentowania rzeczywistości. Ujmuje ją Prus w kategoriach etycznych, związanych ze stosowaniem lub ignorowaniem norm moralnych. Zawiera obrazy krzywdy ludzkiej i nieszczęścia, by wzbudzić współczucie czytelnika, odruch protestu i przeciwstawienia się złu. Wprowadza też postacie ludzi autentycznie szlachetnych, budząc nadzieję i wiarę w możliwość cząstkowego chociaż naprawienia krzywd.

W noweli Sieroca dola, prezentując bezmiar nieszczęść, nie zapomniał Prus o pocieszającej iskierce nadziei. Próbuje przekonać czytelników, że musi kiedyś nastąpić „po nocy dzień”, a „po zmartwieniu radość”. Pociechy szukał w ludowym przekonaniu, że „Pan Bóg jest najlepszym dramaturgiem, ponieważ zawsze daje najmniej spodziewane rozwiązanie” i, że roztaczając opiekę nad sierotami, przychodzi im z pomocą w najbardziej dramatycznych chwilach. W historii listu Bóg użył lichwiarza „do spełnienia sierocej woli”, podczas ucieczki Jasia rozciągnięty na krzyżu Chrystus jakby „pochylił się i wyciągnął ku niemu rękę”. Sieroca dola drukowana była w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku (20.XII.1876-12.I.1877), a więc w czasie przeznaczonym na „opowieści wigilijne”.

Idee miłości do człowieka, współczucia, wzruszenia, zrozumienia czyjegoś bólu i nieszczęścia - eksponowane były przez Prusa ze szczególną mocą w kilkunastu nowelach, drukowanych właśnie w okresie świąteczno-noworocznym. Kilka nowel łączy się bezpośrednio z motywem Bożego Narodzenia. Przeważnie obrazują one smutek rozstania i niespełnienia, samotność najbiedniejszych, a przy tym ciepło ogniska rodzinnego.

W utworze humorystycznym Wigilia (1874) czarodziejka oprowadza bohatera w wieczór wigilijny po różnych mieszkaniach, ukazując smutne i wesołe scenki z życia różnych warstw społecznych. Opowiadanie Na gwiazdkę (1877) przynosi obraz tkliwej miłości małżeńskiej, mającej swój początek w niegdysiejszej przygodzie wigilijnej na ulicy Warszawy. Jeden z wielu (1882) ukazuje gorzkie przeżycia dobrego urzędnika, który pozbawiony przez złodziei ostatniego grosza, nie może wyjechać na święta do rodziny i pozostaje w swoim kantorku, słuchając samotnie kolęd dolatujących z oddali. Alegoryczna nowela Sen (1890) wypełniona jest wigilijnymi refleksjami ubogiego, chorego studenta na temat miłości, nienawiści, szczęścia, cierpienia i sensu ludzkiego życia.

W pozostałych nowelach świątecznych (Nowy rok 1880, Nagroda doczesna 1882, Żywy telegraf 1884, W górach 1885, Z żywotów świętych 1891) podnoszone są uniwersalne kwestie dobra i zła - ujęte niekiedy parabolicznie (parabola - przypowieść, gatunek mający swe źródło w Ewangelii), z zaakcentowaniem korzyści, płynących ze szlachetnych uczynków.

Do najlepszych tekstów gatunku paraboli zalicza się przede wszystkim nowela Z legend dawnego Egiptu. Autor stworzył tu statyczny obraz oczekiwania na śmierć despotycznego faraona Ramzesa. Szlachetny następca wydaje kolejne edykty, zapowiadające sprawiedliwość i szczęście ludu. Edykty nie zostały jednak wprowadzone w życie, gdyż śmierć ponosi - zamiast starego satrapy - młody reformator, ukąszony przez jadowitego pająka: „Patrzcie tedy, że marne są ludzkie nadzieje wobec wyroków, które Przedwieczny ognistymi znakami wypisuje na niebie.” - tym sentencjonalnym zdaniem kończy autor swoją „legendę”. Przedwieczny uosabia cały porządek świata, system praw, którego nie może zmienić wola ziemskiego władcy, kierującego się utopijnymi ideami.

Jeszcze bardziej ekstremalne zasady etyczne wprowadził Prus w niezwykłej noweli Z żywotów świętych, stylizowanej na średniowieczną legendę hagiograficzną, pełną cudowności i przebogatych wizji. Historia pokornego chrześcijanina Miklosa i okrutnego rozbójnika Gejzy, który został w końcu pokutnikiem, miała w intencji narratora-zakonnika uzasadnić głęboki sens ewangelicznej maksymy: „miłujcie nieprzyjacioły wasze, czyńcie dobrze tym, którzy was nienawidzą”.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prus B , Opowiadania i nowele (wstep BN) (2)
Bolesław Prus Opowiadanie Lekarza
Prus Bolesław Opowiadania i nowele
Prus Bolesław Opowiadania i nowele
Opowiadania i nowele, B Prus WSTĘP BN
Bolesław Prus Nowele (m76)
Bolesław Prus Nowele
Bolesław Prus Nowele
Bolesław Prus Nowele
Bolesław Prus Nowele
Bolesław Prus Nowele
Bolesław Prus Nowele
Omówienie lektur, Fortepian - Chopina Norwida, Bolesław Prus - „Lalka"
Kamizelka (2) , Kamizelka - Bolesław Prus

więcej podobnych podstron