Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Opowiadania i nowele
Wstęp
- utwory nowelistyczne zawsze znajdowały się w cieniu wielkiej epiki, choć nie brakowało wśród nich dzieł wysokiej klasy, sytuowały się na pograniczach literatury ustnej, eksponowały sytuację narracyjną z wyraziście nakreśloną postacią osoby opowiadającej
- autentyczność jako wyróżnik gatunkowy
- rozmiar utworu: taki, który dało się zaprezentować podczas jednego posiedzenia (w starożytności)
- przedmiot opowiadania: jedno, szczególne wydarzenie z puentą
- w okresie pozytywizmu nowelistyka jest istotną częścią dorobku każdego liczącego się pisarza, jest polem doświadczalnym, przed przystąpieniem do pracy powieściopisarskiej
II. Modele rzeczywistości przedstawionej
Podział literatury pozytywizmu ze względu na sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości empirycznej:
1) literatura tendencyjna - we wzorcowym zwierciadle (speculum) ukazane modele postaw i zachowań, kreacja bohatera pozytywnego jako realizatora programu ideowospołecznego
2) literatura satyryczna i humorystyczna - rzeczywistość w "krzywym zwierciadle", od strony zjawisk negatywnych "od dołu" i "od tyłu"
3) literatura realistyczna
a) piśmiennictwo obrazkowe, ukazujące rzeczywistość "taką jaką ona jest", w perspektywie dostrzeganych zewnętrznie wyglądów, zachowań i wypowiedzi postaci ("zwierciadło przechadzające się po gościńcu")
b) realizm "balzakowski" - kreacja typowych postaci i sytuacji zdeterminowanych socjologicznie
i reprezentatywnie dla środowiska ("świat jakby w zwierciadle wklęsłym" skupiający ogólne zjawiska społeczne w jednostkowych ujęciach powieściowych)
c) realizm "flaubertowski" - nacisk położony na zjawiska egzystencjalne, psychologiczne (podświadomościowe) i metafizyczne
4) naturalizm - wprowadzający obok determinizmu socjologicznego występuje także biologiczny (instynkty, popędy, obciążenia dziedziczne)
humorystyka
- Prus wszedł do literatury "z piętnem dowcipnisia"
- już w okresie studenckim w warszawskiej Szkole Głównej napisał dwie humoreski: Żywot św. Jana w Oleju, Pamiętniki św. Jana w Oleju
- rozpoczynając karierę literata - zawodowca pisał równolegle artykuły popularnonaukowe i utwory humorystyczne, ale większą popularnością cieszyły się te drugie
- humor jako nieodłączny i znaczący element kronik Prusa, który otworzył mu drogę do "Kuriera Warszawskiego"
- czasopisma humorystyczne nie cieszyły się szacunkiem krytyków (znane tytuły Chochlik, Diabeł, Kurier Świąteczny, Mucha, Kolce)
- Prus pośrednio przyznawał, że w początkach kariery pisarskiej był silnie poddawany presji rynku czytelniczego [stąd podpisywał się zawsze pseudonimem]
- zbiorek To i owo poprzedza motto: Dobry humor jest jak oset, który chętnie wyrasta na zwaliskach, kaleczy dobrze uformowaną gębę, a cieszy niewymownie osłów -> aluzja do czasopism humorystycznych [np. Osa, Kolce], które wyrastają w świecie pozbawionym ładu, dostrzegają zjawiska negatywne
w kulturze oficjalnie akceptowanej i służą rozbawieniu
- Prus zaliczany jest do humorystów, a nie satyryków, ponieważ dla niego humor jest oglądaniem rzeczy z dwóch stron, dobrej i złej, jasnej i ciemnej
- Prus dostrzega w naturze ludzkiej obok zalet wszelkie przywary i słabostki, które wywołują śmiech
- bohaterowie: koledzy szkolni, kawiarniani towarzysze, redaktorzy pism, literaci, panny na wydaniu, łowcy posagów, skąpcy i lichwiarze
- Z notatek hreczkosieja - parodia zapisków gospodarczych i "rachunkowości" w majątkach ziemskich, sprzeczność pomiędzy szczytnymi zamiarami a ich nieudolną realizacją; główny bohater Fasoliński jako ziemianin "musiał" prowadzić w czasie trwania jarmarku wystawny tryb życia, urządzać bankiety, grać
w karty z hrabiami i zabawiać się z "trzema ubogimi dziewczynami"
- we wczesnych utworach nowelistycznych humor jest wywołany przez częste zabiegi stylistyczne, które są zbędne na płaszczyźnie fabularnej, służą wyeksponowaniu "konceptu" i dowcipu językowego
- nowe, zwielokrotnione pola znaczeniowe, postacie są jakby uprzedmiotowione, orzeczeniowe, sprowadzone do roli marionetek poprzez sięganie do terminów zaczerpniętych z fizyki, chemii, zoologii
i innych nauk ścisłych, nowe użycie skonwencjonalizowanych zwrotów, opaczną etymologię, dosłowność metafory, skłonność do karykatury
w kręgu literatury popularnej
- Prus stwierdza, że na początku pisał przez naśladownictwo (mistrzami byli Kraszewski, Jeż, Łoziński,
a na świecie Hugo i Dickens)
- w Polsce dominowała beletrystyka o tematyce sentymentalno - miłosnej, Prus napisał Pałac i ruderę, gdzie obok wątku filantropijnego pojawia się ponura historia zdziwaczałego wynalazcy perpetuum mobile, ukazana w stylu powieści tajemnic -> Hoffa i jego córkę doprowadza do ruiny okrutny lichwiarz, kierujący się żądzą zemsty wyrządzoną mu przed ponad ćwierć wiekiem oraz wyzbyty ludzkich uczuć przestępca kryminalny; dynamiczna akcja, pełna gwałtownych napięć i budzących grozę scen
- sytuacje melodramatyczne: przeważa tutaj motyw samobójstwa (Walka z życiem, Przeklęte szczęście, Sukienka balowa, Straszna noc, Na pograniczu); w Powiastkach cmentarnych sięgnął do tradycji gotycyzmu (np. sceneria, rekwizyty, motywy) i współczesnej powieści tajemnic (bohaterowie: nałogowy pijak, maltretowana niewinna dziewczyna, cyniczny oszust), w Szkatułce babki - w początkowych partiach utworu subtelny obraz staruszki, przeżywający ostatnie swoje chwile; jej śmierć i złożenie ciała na katafalku nakłoniła służbę do snucia opowieści wierzeniowych o świętokradczym otwieraniu trumien, ożywieniu trupów, zemście duchów; punkt kulminacyjny: podwójna próba kradzieży leżącej w trumnie szkatułki, rzekomo wypełnionej klejnotami, główni winowajcy: syn i synowa
- Przygoda Stasia: zdystansowanie sytuacji humorystycznej i analizy psychologicznej, stosowanie popularnych konwencji z przymrużeniem oka
- ze względu na przedmiot poznania, autorski wybór zdarzeń nadzwyczajnych i niesamowitych, odzwierciedlających wyobrażeniem ludu o jakiejś ukrytej prawdzie o życiu i ukazujących palec boży zawieszony nad grzesznikiem, z drugiej szelmowski uśmiech pisarza
literatura filantropijna
- wszyscy badacze i krytycy dostrzegli charakterystyczną dla Prusa postawę "filantropa" (np. przez głębokie i szczere umiłowanie sprawiedliwości, miłości do kraju i na chęci czynienia dobrze krajowi
i ludziom)
- wiek XIX zdominowany przez kulturę mieszczańską głosił idee humanitaryzmu, demokracji, równości, emancypacji, z dawnego etosu rycerskiego zachowały się tylko cechy negatywne: apologia szlacheckiego urodzenia prowadząca do izolacjonizmu społecznego, pogarda dla pracy oraz rozrzutność
i marnotrawstwo (Łęccy w Lalce); warstwy niższe pozbawione cnót rycerskich były przez szlachtę wzgardzone i ośmieszane jako ludzie słabi, biedni z własnej winy, ci właśnie ludzie w XIX w. znajdowali pełne zrozumienie, akceptację, oparcie duchowe (utwory takie jak: Chata wuja Toma H.B. Stowe, opowieści wigilijne Dickensa, Nędznicy W. Hugo)
- Wiktor Winogradow, twórca pojęcia "literatura filantropijna" - "śmiech przez łzy, mikroskopijne smutki i radości, drobiazgowe cierpienia, doprowadzone do ostatecznych granic
- za patrona Prusa powoływano najczęściej Dickensa na przykładzie zależności utworu Sieroca dola:
* niezwykle lubiane i popularne dzieło, opublikowana na przełomie lat 1876/1877 w "Kurierze Warszawskim";
* sądzi się że w tym opowiadaniu wiele jest wątków autobiograficznych, osobistych doznań sierocych, zachowanych w pamięci autora;
* dominuje w nim melancholijny ton zadumy nad tytułową "dolą", nad zmiennością szczęścia
i nieszczęścia, pesymizm wyraża się w tendencji do "opisywania kłopotów ludzi uczciwych i radości hultajów", do dostrzegania przewagi zjawisk negatywnych nad pozytywnymi;
* niesprawiedliwość sprowadza się do problematyki moralnej (galeria negatywnych osób: kuzyn - obłudnik i egoista, fałszywy filantrop, wiecznie pijany właściciel zakładu krawieckiego, złośliwi
i cyniczni chłopcy; ofiary: "mały urzędnik" (ojciec Jasia), umierająca z przepracowania i głodu wdowa, bezbronny Jaś),
* główny bohater jest doświadczany przez samotność, złośliwość, niechęć ludzką, poniewierkę, głód, zaszczucie, prześladowanie;
* kolejne zdarzenia mają budzić współczucie, litość, żal; posługiwanie
* posługiwanie się wyrażeniami o silnym zabarwieniu emocjonalnym
* często podejmowany motyw łez (Wincentowa płacze całymi dniami po śmierci męża, Anzelm po rozstaniu z ukochanymi, Jaś nad umierającą matką, przy pisaniu rozpaczliwego listu do dawnego opiekuna, po oskarżeniu o kradzież), szukanie ucieczki w marzeniach
* pocieszająca iskierka nadziei w ludowym przekonaniu, że "Pan Bóg jest najlepszym dramaturgiem, Ponikwą zawsze daje najmniej spodziewane rozwiązanie"
* wiele wzorców osobowym i rozwiązań pochodzi z Olivera Twista, Dawida Copperfielda Dickensa, Tajemnic Paryża i Nędzników Hugo oraz utworów krajowych pisarzy: Kraszewskiego, Dzierzkowskiego, Lenartowicza, Orzeszkowej
* bardzo mocno związane z ówczesna literaturą dla ludu [motyw sieroty najbardziej eksploatowany]
* w dużym stopniu odtwarza atmosferę panującą w konsolacyjnych powiastkach ludowych: szczęśliwe zakończenie historii Jasia, choć wypełnione gorzką ironią
* drukowana w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku -> nawiązanie do opowieści wigilijnych Dickensa, stąd utwory mają wywoływać uczucia serdeczności, dobroci, miłości rodzinnej, przełamać odruchy egoizmu, nakłonić do czynów szlachetnych, do życzliwości i pomocy dla chorych, biednych, głodnych
- kilka nowel Prusa bezpośrednio łączy się z motywem Bożego Narodzenia, przeważnie obrazują smutek rozstania i niespełnienia, samotność najbiedniejszych a także drobne radości maluczkich i ciepło ogniska rodzinnego [Wigilia, Na gwiazdkę, Jeden z wielu, Dziwna historia, Sen], w pozostałych utworach wigilijnych podnoszone są uniwersalne kwestie dobra i zła - ujęte niekiedy parabolicznie -
z zaakcentowaniem korzyści, płynących ze szlachetnych uczynków [Nowy Rok, Nagroda doczesna, Żywy telegraf, W górach, Z żywotów świętych]
- ironiczna nowelka On, poświęcona postaci Bismarcka, obserwując w czasie wigilii przedświąteczną krzątaninę mieszkańców miasta, dostrzegł przed sklepem z zabawkami małego chłopca, oglądającego
z zachwytem pajacyka na sznurku, nie zrobił jednak prezentu chłopcu, gdyż najlepszym podarunkiem według kanclerza było niezaspokojenie potrzeb; w Nawróconym - skąpiec przeżywa straszny sen o piekle, ale po przebudzeniu pogrąża się jeszcze mocniej w egoizmie
- przeważają na ogół postacie: jedni - z pozoru gwałtowni, napastliwi, zgryźliwi i samolubni, okazują się ludźmi o gołębim sercu [Katarynka, Sukienka balowa, Poznać siebie trudno], drudzy dobrzy, uczynni, szlachetni [Michałko, Na wakacjach, Nagroda doczesna]
- literatura filantropijna charakteryzuje się szczególnym sposobem widzenia i prezentowania rzeczywistości,
* ujmowana w kategoriach etycznych, związanych ze stosowaniem lub ignorowaniem norm moralnych
* zawiera obrazy krzywdy ludzkiej i nieszczęścia, by wzbudzić współczucie czytelnika, odruch protestu
i przeciwstawienia się złu
* wprowadzenie postaci ludzi autentycznie szlachetnych, budząc nadzieję i wiarę w możliwość cząstkowego chociaż naprawienia krzywd
* nielansowanie haseł uzasadnionych intelektualnie, ale na emocjonalnym oddziaływaniu na czytelniczą wrażliwość
Szkice i obrazki
- sygnalizacja wyraziście żywotności gatunków "malarskich", wywodzących się z doświadczeń pisarskich "szkoły naturalnej" połowy XIX wieku: barwność i plastyczność
- nie są nazwami gatunkowymi sensu stricto, "obrazkowość" traktowana jest jako określona technika pisarska, sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości
- piśmiennictwo obrazkowe powstało w latach 30. XIX w. , różniło się od pozostałych form prozatorskich, wg J. Bachórza nie zrodzilo żadnego arcydzieła, jego podstawowe cechy uzyskały trwałość i powszechne zastosowanie w literaturze następnej generacji
- tematyka: nacechowana socjologicznie, zamiar ukazania różnych środowisk społecznych, szczególnie warstw najniższych, charakteryzujących się atrakcyjnym dla pisarza kolorytem środowiskowym
- postacie: "typy społeczne" reprezentujące różne grupy zawodowe, ukazane w znamiennych dla nich sytuacjach życiowych (typowy urzędnik, dozorca, szewc, dorożkarz, kwiaciarka, żebrak, emeryt, literat), w polu obserwacji znajduje się ich sposób bycia, zachowanie, mentalność, obyczaje, wygląd, język środowiskowy; typowe miejsca zdarzeń (ulica, podwórko, plac jarmarczny, warsztat rzemieślniczy, mieszkanie prywatne, stancja, hotel, karczma, szpital)
- opisywany świat autor zna z autopsji, bezpośredniej obserwacji, "z natury", stara się przedstawić go bezstronnie, prezentować "nagie fakty" wzięte z rzeczywistości empirycznej, dąży do uogólnień dających się wyczytać z obserwacji
- narrator jako świadek zdarzeń , obserwator, mówi tylko to co widzi i słyszy, buduje sceny rodzajowe, które "mówią same za siebie", stosuje słownictwo konkretne i rzeczowe, potoczną frazeologię i metaforykę, gwarę, żargon -> obraz literacki "żywy", "prawdziwy", "barwny"
- afabularny szkic Pod sztychtami -> narrator oprowadza czytelnika po placu nadwiślańskim, na którym obok filtrów wodociągowych mieści się studnia ściekowa, wielkie śmietnisko, cuchnąca sadzawka (to wszystko, co wzmaga śmiertelność mieszkańców Warszawy, ale i daje schronienie łachmaniarkom, ulicznicom, złodziejom), ukazuje plac w kilku ujęciach, stosuje opisy waloryzujące z refleksjami składa się na "fizjologię" Powiśla, na panoramę zdegenerowanych okazów życia biologicznego, ogarniającego także ludzkie istoty
- takie obrazy podobne są do płócien Gierymskiego i Chełmońskiego
- obrazki rodzajowe istniały jako samodzielne utwory lub stanowiły integralną część większych
i mniejszych utworów realistycznych: powieści i opowiadań (np. handlarz starzyzny w Kamizelce: dzięki dialogowi poznajemy kunszt zawodowy targarza, jego pasję targowania się o każdy grosz, umiejętność podnoszenia wartości towaru, podejrzliwość, schlebianie klientowi, natarczywe namawianie do dalszych zakupów; narrator nie komentuje zachowania handlarza, uatrakcyjniona stylizacją na żargon żydowski służy wyłącznie charakterystyce typu społecznego)
- analogiczność prezentowania wszystkich postaci drugoplanowych,
- charakterystyka postaci głównych - obok prezentacji "obrazkowej"- posiada rozbudowaną warstwę psychologiczno - kulturową, w której ukazane są głębokie ich przeżycia, działania i system motywacyjny
- tekst prozy realistycznej to przemienność relacji narratorskich ("streszczenia", uogólnienia) i prezentacji obrazkowej, opartej na scenkach udramatyzowanych (dialogowych); ilościowa przewaga prezentacji nad relacją, dominacja narratora - świadka nad narratorem wszechwiedzącym; selekcja materiału fabularnego zgodnie z intencjami autora, wyeksponowanie z jego punktu widzenia spraw najważniejszych
nowele realistyczne
- nowelistyka umożliwiła twórcom sprawdzenie podstawowych zasad realizmu, wypracowanie metod najlepiej służących wiernemu odtworzeniu rzeczywistości obiektywnej
- realistyczne utwory Prusa: Lokator poddasza, Przygoda Stasia, Powracająca fala, Michałko, Antek, Katarynka, Kamizelka, Grzechy dzieciństwa, Milknące głosy, Omyłka
- nie brakuje w nich humoru i "filantropijnego" sentymentalizmu, ale są one zredukowane, ustępują miejsca ironii i sarkazmowi i głębszej zadumie nad ludzkim losem
- dominacja techniki obrazkowej, wzmacniającej obiektywizm i rzetelność w ukazywaniu świata
- bezpośrednia obserwacja rzeczywistości
- technika pisarska: obiektywność narracji, pośrednia charakterystyka postaci ukazanych w działaniu, stylizacja wypowiedzi dialogowanych -> prawdziwość obrazu
- zgodność prawdy literackiej z nauką (socjologią, psychologią i historią)
- losy bohaterów umożliwiają poznanie warstw społecznych
Nowele:
Powracająca fala - pierwszy znaczący utwór, poruszający kwestie różnic międzyklasowych: * Gotlieb Adler, właściciel fabryki, reprezentuje typowe cechy "niemieckie" potężna wola, niezłomny charakter, pracowitość, wytrwałość, odwaga, odporność na ciosy i trudy, podporządkowanie wszystkiego
i wszystkich swoim własnym celom, kieruje się potężnymi namiętnościami i nie dba
o etyczno - społeczny wymiar swoich postępków,
* ambicje zawodowe związał z heroiczną pracą i mnożeniem kapitału, nie chciał i nie potrafił korzystać
z bogactwa i "używać życia";
* pastor Marcin Bremen usiłuje przemawiać do jego sumienia i hamować go przed nadużyciami;
* bohater chce zapewnić swojemu dziecku wejście do elity społecznej arystokracji,
* krzywda ludzka sprowadziła śmierć na ukochanych potomków oraz szaleństwo na sprawców tej krzywdy;
*najbliższy utwór Prusa spośród tradycji realistycznej pieszej połowy XIX wieku
* podobnie jak u mistrzów francuskich (Stendhal, Balzac) występuje postać parweniusza pragnącego "zdobyć świat", historia wielkiej kariery i jej upadku, siła magiczna i przekleństwo pieniądza, elementy "przestarzałej" poetyki: wszechwładność narratora, bezpośrednia charakterystyka postaci, dyskursywne dialogi, dobrze skonstruowana fabuła
- świat ludzi pozbawionych bohaterskiego patosu, ludzi "spoza głównego nurtu życia społecznego" - dzieci, starców i dziwaków, zwrot do codzienności, w ktorej kryje się niezwykłość postaw, przeżyć, uczuć, zachowań
- Antek (1880 r.)
* powrót do tematyki wiejskiej, zarysowanej w powieści Anielka i do głównego motywu Janka Muzykanta
* dziecięce lata wiejskiego "odmieńca" przedstawione na szerszym tle socjologicznym, rezygnacja
z silnych napięć dramatycznych prowadzących do tragicznego rozwiązania
* losy Antka zdeterminowane przez ciąg naturalnych zdarzeń życiowych, ułożonych w linearny porządek biograficzny, składających się z wyselekcjonowanych epizodów
- lata niemowlęce zawarte w jednym zdaniu (Położyli go w nie malowanej kołysce i sypiał w niej przez dwa lata) - rezygnacja ze studium nad psychicznym rozwojem niemowlęcia, przeniesienie akcentu na uwarunkowania życiowe na opis wsi i zasygnalizowanie ciemnoty (zabobonności) jej mieszkańców
* "motyw zamknięcia i ciasnoty" jako jedna z zasad kompozycji, organizująca swiat przedstawiony -> ciasnota przestrzenna i kulturowa, znamienna dla wsi, odalonej nieskończenie od świata cywilizowanego [znachorka doprowadza chore dziecko do śmierci, nauczyciel wiejski nie potrafi nauczyć niczego, zaprzegając do robót pomocniczych we własnym gospodarstwie, kowal pogrążony w alkoholizmie, klęski żywiołowe spadające na wieś]
* wyprawa Antka w świat, obdarzonego zdolnościami artystycznymi i technicznymi, nie nadający się do pasania świń i robót gospodarskich na skutek konieczności, z powodu biedy i niedostatku, dla niego brak już miejsca we wsi
* nastrojowa, podniosła scena pożegnania: całowanie ziemi, błogosławieństwo i modlitwa (obawy
o przyszłość, prośba o pomoc ludzką i boską, biorąca się z odczucia odmienności przestrzeni "swojej"
i "obcej"; świat obcy pełen zasadzek, zakusów i niebezpieczeństw)
- Michałko (1880)
* bohater również opuszcza wieś z konieczności, zatrudnił się przy kolei, później ruszył do Warszawy, gdyż w mieście żyje się lżej
* nie potępił niewdzięczności dziewczyny, która odeszła do czeladnika i nikogo, kto go krzywdził, gdyż uważał się za okruszynę ludzką, która musi przystosować się do świata takiego jakim jest i chociaż czyni dobro nie powinien od nikogo oczekiwać zapłaty
- podobnie myślała matka Jasia z Sierocej doli
- młodociani bohaterowie Prusa mocno osadzeni w realiach społecznych: pochodzą ze wsi, rzuceni przez cieżką dolę, przywędrują do dużego miasta i nie znajdą tam miejsca, jak go nie mieli u siebie, "bezimienne istoty za życia i po śmierci"
- ukazanie świata z perspektywy prostych bohaterów, prez pryzmat ich doznań, przezyć, wyobrażeń
i wiedzy (np.. pięcioletni Antek zainteresował się "takim czymś czarnym co chodzi za Wisłą")
- motyw młodocianych doznań erotycznych (Michałko pracujący z dziewczyną na budowie, Placówka, Grzechy dzieciństwa, Antek i Wójtowa w kościele) - miłość chłopców istniała poza sferą ich świadomości, niezidentyfikowane uczucie błogości, zauroczenia, rozradowania
- Grzechy dzieciństwa
* dorastający Kazio Leśniewski obserwuje wydarzenia, które zapadly mu w pamięć i są ważne, mimo iż rozpływają się w chaosie różnych przypadków
* nieokreślona pozycja społeczno - towarzyska bohatera jako syna plenipotenta, zabiegi przystosowawcze w środowisku gimnazjalnym i ich wybryki, niezwykła wrażliwość na los krzywdzonego Józia, uczucia do kapryśnej dziedziczki Loni i dramat zaszczutego Walka
* wydarzenia w których uczestniczy bezpośrednio i z którymi nie potrafi sobie poradzić
* miłość lat szczenięcych nie przypomina nabożnej fascynacji bohaterów chłopskich
- "warszawskie nowele"
* Kamizelka: nieuleczalna choroba drobnego urzędnika ujawniła niezwykły hart ducha małżonków, którzy do ostatnich chwil dodawali sobie odwagi i przez "oszustwa" chronili się wzajemnie przed rozpaczą i upadkiem nadziei -> przesuwanie sprzączki od kamizelki
* Katarynka: radość niewidomego dziecka zasłuchanego w skrzękliwą muzykę podwórkowego instrumentu skruszyła ostre serce starego mizantropa i skoniła do roztoczenia opieki nad chorą dziewczynką -> zgoda na grę kataryniarza
ujęcia paraboliczne
- charakterystyczny element twórczośći Prusa to zdania uogólniające, wyrażające poznawczą, moralną lub filozoficzną postawę autora wobec kwestii aktualnie roztrząsanych, ale ujetych w formie myśli
o charakterze uniwersalnym, dotyczącym problemów świata, ludzkości, człowieka, losu, szczęścia, nadziei, rozpaczy, tęsknoty
- ciągła obecność syndromu sierocego: samotność i zagubienie, anonimowość i zepchnięcie na margines bohaterów,
- w zakończeniu utworów zamiast definitywnego rozwiązania problemów pojawiają się znaki zapytania
- Cienie (1885 r.)
* bohater niedający się zidentyfikować, podobnie jak akcja i zdarzenia
* przedniot obserwacji: egzystencja ludzi - cieni, znajdujących się w pomroce życia
- Pleśń świata (1884 r.)
* ziemski glob symbolizowany jest przez kamień, obrośnięty pleśnią i mchami, z których jedne żyją kosztem innych, zgodnie z bezwzględnymi prawami biologicznymi; świat jako dzieło szatana
- problematyka uniwersalna - ogólnoludzka i ponadczasowa - wypełnia utwory o strukturze paraboli
* parabola ma swoje źródło w Ewangelii, wzbogacona przez różne wątki orientalne
* złożona z warstwy fabularnej i egzotycznej, zbliżona do egzemplum (przykładu), ale podejmuje problemy o szerszym zasiegu tematycznym, także metafizyczne i transcendentne
*interpretacja prowadzona przez narratora, wydaje się niepełna i niejednoznaczna
* w prezentowaniu czasu, przestrzeni, postaci i sytuacji autor wychodzi swobodnie poza ujęcia werystyczne, posługuje się fantastyką, obrazami nienaturalnych zjawisk przyrody, postaciami bogów i niezwykłych istot
* należą takie nowele jak: Sen Jakuba, Wigilia, Nowy Rok, Nawrócony, Dziwna historia, Z legend dawnego Egiptu, Z żywotów świętych, Sen, Widzenie, Widziadło, Zemsta -> najczęściej wykorzystywany jest tutaj motyw snu
*Z legend dawnego Egiptu (1888 r.) - statyczny obraz oczekiwania na śmierć despotycznego faraona Ramzesa; szlachetny nastepca wydaje kolejne edykty, zapowiadające sprawiedliwość i szczęście ludu, nie zostały one jednak wprowadzone w życie, gdyż śmierć ponosi - zamiast starego satrapy - młody reformator, ukąszony przez jadowitego pająka; w noweli należy szukać śladów jakiejś mysli teistycznej, uosobionej w Przedwiecznym stały porządek świata, system praw, którego nie może zmienić wola ziemskiego władcy, kierującego się utopijnymi ideami
* Sen (1890 r. ) - w początkowych partiach utworu ukazane są realia współczesnego życia warszawskiego; ubogi student medycyny wyrzucony zostaje ze stancji, błąka się po mieście, by trafić w końcu do szpitala, gdzie, trawiony gorączką zapada w głęboki sen, pełen niezwykłych widziadeł "żywych kamieni", czwarty wymiar: życie pozagrobowe, działanie niebiańskich istot i obszar kształtowania się norm etycznych
* nowe nurty nauki końca XIX w., które rewidując światopogląd pozytywistyczny usiłowały zastosować wiedzę matematyczno - przyrodniczą do wniknięcia w głąb transcendencji (Prus od dawna interesował się takimi kwestiami)
* Z żywotów świętych (1891 r.) - stylizowana na średniowieczną legendę hagiograficzną, pełną cudowności i przebogatych wizji; historia pokornego chrześcijanina Miklosa i okrutnego rozbójnika Gejzy, który został w końcu pokutnikiem
* Widzenie (1900 r. ) - podobnie jak Z żywotów… przestawienie zasady "miłujcie nieprzyjacioły wasze"
Utwory Prusa można potraktować jako rewizję światopoglądu pozytywistycznego, dokonywaną przez całe jego pokolenie u schyłku działalności pisarskiej, ta rewizja polegała na mnożeniu niewyjaśnionych zagadek niż na formułowaniu wniosków i recept.
Każdy temat znajdował u Prusa właściwy sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości, stąd wynikaja pewne charakterystyczne zjawiska dla jego nowelistyki:
- brak utworów tendencyjnych, gdyż sceptycyzm i trzeźwość umysłu nie pozwoliły na tworzenie bohaterów pozytywnych realizujących publicystyczne hasła
- przekładanie humorystyki nad satyrą, tolerancja dla ludzkich ułomności i grzechów
- wprowadzenie - dla zabawienia czytelników - konwencji wszędobylskiej literatury popularnej, lekko zparodiowanych
- wybór form o dużym ładunku emocjonalnym, takie jak melodramat czy sfolkloryzowana literatura grozy
- korzystanie z poetyki realistycznej
- sięgał także do gatunków parabolicznych i legend, by odpowiedzieć na pytanie ludzkości "jak żyć"
- brak utworów naturalistycznych, gdyż w naturze ludzkiej więcej widział pierwiastków ducha niż ciała
stosowanie rozmaitych form pisarskich, takich, które stanowiły podstawę poetyki powieściowej
i formy nadające się przede wszystkim do tekstów o małych rozmiarach
III. Kwestie gatunkowe
Tytuł książki Opowiadania i nowele jest umowny, konwencjonalny, często stosowany przez wydawców, a oznaczający ogólnie zbiór utworów należących do małych form narracyjnych.
Twórcy pozytywistyczni, w tym Prus, różnicę między powieścią a nowelą, widzieli w rozmiarach utworu, zakresie tematycznym i stopniu zwięzłości kompozycyjnej, ale nie przejmowali się brakiem konsekwencji w nazewnictwie.
Tytułem Szkice i obrazki objął Prus utwory bardzo różnorodne genealogicznie, w tym dwie powieści. Najważniejsze nowele zamieścił w tomie Pierwsze opowiadania?! Wcześniejsze utwory to "opowiadania wieczorne" (Szkatułka babki, Straszna noc), a późniejszy zbiór Opowiadania wieczorne zawiera szkic powieściowy Pałac i rudera oraz sześć utworów parabolicznych. Konsekwentne unikanie terminu nowela wyraźnie wskazuje na uchylanie się od odpowiedzialności za brak respektu dla boccacciowskich norm.
Sprawa gatunków nie daje spokoju badaczom nowelistyki Prusa.
W klasyfikacji J. Putramenta nowelistyka Prusa dzieli się na:
a) reportaże, anegdoty, felietony; b) nowele - intrygi; c) nowele - szkice;
d) nowele - szkice powieściowe e) nowele fantastyczne
J. Kulczycka - Saloni wyróżnia:
a) pogranicze publicystyki - reportaże i felietony; b) nowele "klasyczne"
c) nowele zbliżone do "klasycznych" d) opowiadania e) szkice powieściowe
f) nowele - pamiętniki g) nowele - przypowieści
a) * kojarzone z literaturą obrazkową, również powiązaną z publicystyką, gdzie typowymi gatunkami są: obrazek rodzajowy i szkic fizjologiczny, które dominują w pierwszym dziesięcioleciu pisarstwa nowelistycznego Prusa,
* np. To i owo zwane "powiastkami", mają bardzo małą objętość (max do 5 str.), tworzą fizjologie różnych typów (Zaściankowi politycy, Literaci, Filantropowie) lub scenki rodzajowe, ukazujące owe typy w działaniu (Ognisko domowe, Przed Kopernikiem)
* afabularność utworów: całe "działanie" sprowadza się do dialogu, zapisanego na wzór sztuki teatralnej
* bardziej rozbudowany szkic fizjologiczny koncentrował się na obrazowaniu sposobu życia ("fizjologii") jakiejś grupy socjologicznej (np. rodziny ziemiańskiej)
* obrazki z Drobiazgów - wyglądają podobnie jak ww., ale niektóre z nich są obszerniejsze i fabularyzowane
* "obrazek fizjologiczny" (Cienie, Przy księżycu) pozbawionego fabuły, wchodzące w wymiar paraboliczny - dialog/ monolog narratora służy uchwyceniu pewnych zagadek bytu egzystencjalnego, odejście od typizacji socjologicznej
b) * obrazują jedno wydarzenie, poprzedzone lakonicznymi informacjami o bohaterze i o sytuacji, która owo wydarzenie warunkuje
* zwartość akcji i fabuły, ograniczenie wątków drugoplanowych, przewaga motywów dynamicznych, zamknięta budowa, dramatyczna budowa zakończona puentą, poprzedzoną punktem kulminacyjnym
* Lokator poddasza, Nawrócony, On, Na wakacjach, Z legend dawnego Egiptu
c), d) * przekraczanie norm noweli "klasycznej" ze względu na ambicje poznawcze
* konieczność rozwinięcia systemu motywacyjnego, wzmacniającego sens podstawowego wydarzenia, szukający społecznych i psychologicznych jego uzasadnień
* Michałko - kolejne sceny ukazują wyobcowanie bohatera, "kompleks niższości", dobroć, wyrozumiałość, pracowitość, poczucie obowiązku, by na końcu skumulować te cechy w bohaterskim czynie
* Antek - poszczególne epizody z życia chłopca wiejskiego tłumaczą konieczność jego "odejścia" w świat, kompozycyjnie są one odrębnymi jednostkami fabularnymi, utwór wielozdarzeniowy, choć jednowątkowy, składa się z szeregu faktów motywacyjnych, sfunkcjonalizowanych wobec sceny finałowej ->nowela realistyczna
* postać narratora jest ukryta i nieobecna, zgodnie z zasadami realizmu
* Michałko, Antek, Kamizelka, Katarynka,
e) * wydłużony czas akcji, większa ilość postaci drugoplanowych i epizodycznych
* jednowątkowy utwór, w którym rozwija się wątek fabularny
* komplikuje się i dramatyzuje akcja, punkty napięcia rozkładają się na cały utwór
* Szkice węgle, Bartek Zwycięzca, Za chlebem Sienkiewicza, Sieroca dola, Powracająca fala, Grzechy dzieciństwa Prusa
Płynne przejście do powieści - poprzez Kłopoty babuni, Pałac i ruderę i Anielkę - jest problemem ilościowym , a nie jakościowym; powieść różni się od szkiców kilkuwątkowością i szerszym rozbudowaniem tła.
7