Stefan Żeromski

„Popioły”

BN

Wstęp

1. Geneza Popiołów i praca nad nimi

→ Pierwsze - luźne i nieskrystalizowane jeszcze - myśli o powieści z dziejów walk Polaków o niepodległości przypadają na czas pracy w Muzeum Raperswilu, w którym Żeromski jako bibliotekarz (1892-1896) zetknął się z materiałami dotyczącymi tych walk.

→ Myśl, aby rozpocząć cykl utworów o zrywach niepodległościowych od samego ich początku, tj. od wojen napoleońskich, powstała prawdopodobnie pod wpływem Mickiewicza, który ustalił rangę i znaczenie tych walk w Panu Tadeuszu oraz w wykładach w Collège de France.

→ O tym, że Popioły miały być częścią luźno traktowanego cyklu z dziejów walk narodowowyzwoleńczych, świadczą zarówno utwory tym zrywom poświęcone, jak

i dzieła planowane, choć niezrealizowane. Wśród pierwszych były Rozdziobią nas kruki wrony, O żołnierzu tułaczu oraz napisane już po Popiołach Echa leśne, Sułkowski, Wierna rzeka.

→ Po ukończeniu u schyłku roku 1899 Ludzi bezdomnych Żeromski zabrał się do Popiołów.

→ Dokumentów świadczących o pracy nad ta powieścią nie ma zbyt wiele.

→ W marcu 1902 roku zawarł Żeromski umowę z firmą wydawniczą Gebethnera

i Wolffa na druk powieści w odcinkach w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym”, gdzie tez powieść ukazywała się od 7 czerwca 1902 r. do końca grudnia 1903 r. Z data 31 grudnia 1902 r. firma Gebethner i Wolff wydała pierwszy tom Popiołów dla prenumeratorów „Tygodnika Ilustrowanego”

→ Przez cały rok 1903 trwają dalsze prace nad przepisywaniem, poprawianiem, doskonaleniem i uzupełnianiem utworu. Pisarz po więlokroć kreślił, zmieniał, wprowadzał nowe słowa, zdania, całe rozdziały.

→ W grudniu 1903 r. cała trzytomowa powieść została drukowana w wydawnictwie Gebethnera i Wolffa z datą: 1904 r.

2. Źródła historyczne Popiołów

→ Historycy ustalają i wymieniają z nazwiska i tytułów około 85 pamiętników oraz około 60 źródeł inspiracji literackich, wśród których na pierwszych miejscach sytuują się Pan Tadeusz Mickiewicza i Wojna i pokój Tołstoja. Także wiele słowników i roczników czasopism z lat 1806 - 1809, które służyły pisarzowi przy rekonstrukcji działań wojennych na ziemiach polskich. Pisarz sam musiał gromadzić sobie materiał źródłowy, z którego tworzył obraz epoki i przebieg działań wojennych.

→ Żeromski - jak to dobrze wiadomo z całości jego pisarstwa - wysoko cenił tradycję orężnych walk niepodległościowych, co znalazło wyraz zarówno w samym podjęciu tematu napoleońskiego, jak i w jego przedstawieniu, w eksponowaniu zasług zarówno prostych żołnierzy, jak i przywódców. W Popiołach pokazał, że „Legiony pracowały nie tylko dla teraźniejszości, lecz dla dalekiej przyszłości […] Przez potop trójrozbiorowy przeniosły ocalone hasła niepodległości”.

3. W kleszczach cenzury

→ Przystępując do pracy nad Popiołami musiał się Żeromski liczyć z warunkami cenzury.

→ Powieść Popioły ze względu na cenzurę nie zawiera takich słów jak Polska, ojczyzna, walka o wolność i niepodległość. Nawet przymiotnik „polski” musi być zastępowany określeniem „sarmacki”. Nie ma w niej także słowa o rozbiorach, choć dobitnie nakreślona w osobach Piotra Wolbromskiego, księcia Gintułt i Trepki tradycja wyprowadza polskie boje narodowowyzwoleńcze z tradycji działalności Oświeconych i Insurekcji Kościuszkowskiej. Nie ma w niej także przywołanego nazwania Rosji i rosyjskich wojsk, z którymi przecież walczą zarówno żołnierze Kościuszki, jak Napoleona.

→ Niemożność wprowadzenia do utworu Rosjan sprawia, że w całym utworze udział wojsk rosyjskich, z którymi przecież wojował Napoleon, i z nimi legie polskie, jest zatajony. W powieści w ogóle nie ma Rosjan, nie ma zaboru rosyjskiego. Jest enigmatyczny i nieokreślony „nieprzyjaciel”.

→ Mowy nie ma także, by polskie legie śpiewały pieśń Legionów, tj. Mazurka Dąbrowskiego, który tam i wtedy przecież powstał.

→ „Więziennym językiem” przekazywane fakty historyczne dopełniane były równie ogólnymi i Ezopowymi wywodami o racjach, dla których Polacy szli do armii Napoleona, o ich nadziejach na wolność kraju związanych z epopeją Napoleońską początków wieku XIX.

4. Popioły jako panorama Polski na przełomie XVIII i XIX wieku

→ Popioły opatrzył Żeromski podtytułem Powieść z końca XVIII i początku XIX wieku. Jest on bardzo istotna wskazówką do lektury tekstu. Zwraca wyraźnie uwagę na fakt, że Popioły tylko w części poświęcone są wojnom napoleońskim i udziałowi w nich Polaków. W kompozycji powieści dopiero w drugiej Polowie drugiego tomu rozpoczyna się udział obydwu młodych bohaterów, tj. Rafała i Krzysztofa, w walce o wolność kraju.

Część pierwsza utworu jest swego rodzaju „przygotowaniem” bohaterów do udziału w niej. Kreśli tutaj pisarz szeroko zakrojony obraz Polski z przełomu XVIII i XIX wieku. Dwa pierwsze rozdziały Popiołów to polowanie i kulig; one wprowadzają czytelnika w świat utworu, w świat szlachecki, który - jak w Panu Tadeuszu Mickiewicza - przedstawiony zostaje istocie swego sarmackiego bytowania, w którym wysoko ceniono odświętną, zabawowa stronę życia i w której na szczycie hierarchii owych zabaw stawiano polowanie.

→ Akcja utworu rozpoczyna się w roku 1797, w dwa lata po trzecim rozbiorze kraju. Komisarz zaborczego rządu informuje w pierwszym rozdziale, iż „w styczniu zeszłego, 1796 roku przez duchownych z ambon ogłoszony był cyrkularz informujący o nowych zarządzeniach dotyczących statusu prawnego chłopów. Ale obraz ten sięga głębiej w przeszłość poprzez wynurzenia i opowieści bohaterów utworu. Sięga on do czasu poprzedzającego pierwszy rozbiór, czasu walk Polaków o niezawisłość kraju. Żeromski podkreśla od początku utworu fakt, że Polacy ani na moment nie pogodzili się z utrata niepodległości.

→ Szeroko zakreślona panorama szlacheckiego świata pozwala Żeromskiemu odtworzyć różne odmiany tego żywota, jego rozmaite na różnych piętrach społecznych - zabawy, obyczaje, stosunek do pracy. Wiele uwagi poświęcił także Żeromski odtworzeniu materialnej cywilizacji tego życia: ubiorów, mebli, koni, broni, zaprzęgów. Wśród owych zabaw i obyczajów wyeksponował pisarz zwłaszcza tak typowe i utrwalone w tradycji elementy życia szlachty, jak polowanie i kulig, którymi rozpoczął powieść. I które to opisy stanowią niewątpliwie arcydzieła prozy polskiej. Eksponując i umieszczając na głównym planie żywot „człowieka poczciwego”, tj. szlachcica, jednocześnie ostro i dobitnie postawił Żeromski sprawę chłopską.

SPRAWA CHŁOPSKA W POPIOŁACH:

• nieludzkie traktowanie chłopów przez szlachtę

• w rozdziale „Kulig” scena, w której chłopi na swoich barkach dźwigają sanie z rozbawioną szlachta i przenoszą je przez lodowata wodę rzeczki

• w rozdziale „Noc i poranek”: bezpieczeństwo Rafała płaci śmiercią chłop - rzemieślnik

W całej powieści w przedstawieniu sprawy chłopskiej Żeromski oskarżył stanowe przywileje szlachty i upomniał się o los tych krzywdzonych, podstawowych mas narodu.

Fakt, że pisarz dążył do ukazania całości życia polskiego na przełomie wieków, poświadcza także wprowadzenie do powieści Żydów.

WARSZAWA:

Warszawa i Kraków: te dwa miasta pisarz wprowadził do Popiołów wyznaczając zwłaszcza Warszawie role poważną.

→ Środowisko warszawy z początku wieku XIX, warszawy pozostającej od r. 1795 pod zaborem pruskim, kreślił Żeromski - w dwóch - kontrastowo przedstawionych planach. Z jednej strony ukazuje beztroski, hulaszczy tryb życia młodzieży magnackiej szlacheckiej, skupionej wokół księcia Józefa i jego towarzysza „spod Blachy”. Z drugiej strony przedstawia pisarz środowisko ludzi w owoczesnej Warszawie - myślących, oświeconych: to książę Gintułt i major de With, masoni oddający się głębokim studiom metafizycznym nad istota i sensem życia. Środowisko to zajmuje w powieści miejsce znaczące, Żeromski eksponuje je. Ukazuje za jego pośrednictwem swoistą - podkreślaną i w innych kręgach - ciągłość tradycji, tu konkretnie tradycji oświeceniowych.

POWIEŚĆ O MIŁOŚCI:

→ Popioły jako wielka, szeroko nakreślona powieść o epoce są także powieścią o wielkiej miłości i namiętności. Jest top pierwsza taka powieść w twórczości Żeromskiego i właściwie pierwsza literaturze polskiej.

→ Helena jest przedmiotem uniesień miłosnych głównego bohatera - Rafała.. Helena istnieje w powieści wyłącznie w odczuciu i postrzeganiu partnera. To Rafał przeżywa radość i zachwyt miłości oraz tęsknoty i cierpienia związane z rozłąką.

Rafał poznaje Helenę na kuligu, na tle śnieżnej, zimowej nocy - zakochuje się od pierwszego spojrzenia.

Watek miłosny Popiołów jest, najbardziej ze wszystkich powieści, uwspółcześniony.

5. Młodopolska powieść historyczna

→ Pisarz wybiera te zdarzenia z dziejów narodu, które dokumentują wolę obrony zagrożonej niepodległości i następnie walki o jej odzyskanie. Pokazuje „czerep rubaszny” Polski sarmackiej, tradycjonalistycznej, egoistyczniej, pokazuje „popioły” życia narodowego. Ale odtwarza zarazem dzieje Polski nowej, wałczącej o niepodległość. Wprowadza do utworu bezimiennych żołnierzy wałczących na szlakach wojen napoleońskich oraz ludzi myślących kategoriami demokratycznymi.

→ Związki Popiołów z Panem Tadeuszem obecne są na różnych piętrach struktury powieści i dotyczą bardzo różnych spraw. Występują one od pierwszego zdania powieści Az po jej zakończenie. Rozpoczynają się Popioły czytelna aluzją do „Pana Tadeuszowego” opisu polowania, w którym „ogary wpadły w otchłań lasu” - kończą zaś sceną, w której młodzi bohaterowie powieści idą - jak bohaterowie Mickiewicza - na wojnę roku 1812. w całej powieści związki te realizują się w trzech płaszczyznach:

• w planie podjętej w utworze idei narodowowyzwoleńczej, realizowanej w obydwu utworach przez przypomnienie tej samej tradycji (Konfederacja Barska, Insurekcja Kościuszkowska, wojny napoleońskie),

• poprzez stworzenie szerokiej panoramy życia szlacheckiego pokazywanego, jak w Panu Tadeuszu,

• przez szeroko zakrojone opisy przyrody jako ekwiwalentu Ojczyzny i jej odczucia

→ Żeromski pisząc swoją powieść miał ambicję przypomnieć przełomowy w dziejach narodu czas uświadomienia sobie konieczności walki o niepodległość; przypominał Polakom początków XX wieku, że odzyskanie niepodległości dokonać się może tylko przez czynną walkę zbrojną.

→ Część druga Popiołów, odtwarzająca kampanie Napoleona na ziemiach polskich, zrealizowana została całkowicie samodzielnie przez Żeromskiego. Ta cześć druga to powieść wojenna, militarna. Opowiada w niej pisarz kampanię napoleońską na ziemiach polskich z lat 1806 - 1807 i następnie wojnę polsko - austriacką z r. 1809 oraz kampanię Napoleona w Hiszpanii, a ściśle - udział w niej Polaków.

→ W części pierwszej dominuje narracja personalna prowadzona z pozycji Rafała, która pokazuje świat tak, jak się on jawi w świadomości bohatera. W części militarnej przeważa zdecydowanie narracja autorska.

6. Stosunek Żeromskiego do wojen napoleońskich

→ Stosunek pisarza do wojen napoleońskich i do zagadnienia wojny w ogóle nacechowany jest w Popiołach daleko idącym krytycyzmem. Bohaterowie biorąc udział w wojnie nie pełnią swego rzemiosła bezrefleksyjnie. Przeciwnie: część z nich, jak znaczna liczba bohaterów Żeromskiego w ogóle - ma „złe sumienie”. Dotyczy to zwłaszcza myśliciela - księcia Gintułta, ale w znacznej mierze także Krzysztofa Cedry oraz kapitana Wyganowskiego.

Z jednej strony wojna jest skuteczna: za jej sprawa dzieją się wielkie historyczne przemiany, dokonują się zmiany systemów społeczno - ekonomicznych. Z drugiej strony - wojna jest złem; z natury swej wyzwoleniem barbarzyństwa w człowieku, niesie śmierć, cierpienia, zniszczenie.

W Popiołach wojna traktowana jest jak wysiłek mas ludzkich, jako ruch mas ludowych.

→ Żeromski oprócz wojny na ziemiach polskich wprowadza obraz wojen napoleońskich na terenach niepolskich: we Włoszech, w Hiszpanii, na San Domingo.

→ Jest w Popiołach jeszcze trzecia postawa wobec wojny. To postawa Gintułta, który, z racji przynależności do masonerii, jest ideowym przeciwnikiem wszelkiej przemocy, w tym także wojny. Gintułt nie bierze udziału w wojnie, stara się jej przeciwstawić.

7. Napoleon

→ Napoleon obecny jest w Popiołach w widzeniu i myśleniu kilku bohaterów, z pozycji przedstawicieli rożnych klas społecznych. Z reguły jest on widziany z oddali, na przeglądach wojsk, wśród gromkich okrzyków.

→ Wojny napoleońskie w powieści ukazywane są realistycznie, jako niszczące, grabieżcze, nawet zaborcze. A jednocześnie cesarz przedstawiony jest jako symbol nadziei niepodważalnych ta zła wiedzą o wojnie. Jako ten, który - jak głoszą słowa ostatniego rozdziału powieści - dotrzymuje „słowa honoru” i rusza na wojną, z która Polacy wiązali nadzieje narodowowyzwoleńcze.

8. Bohaterowie powieści

►Rafał czyli „vita activa”. Przedstawiany jest jako bujna, żywiołowa natura ledwo dotknięta normami cywilizacyjno - etycznymi. Normami w całości pochodzącymi ze szlachecko - rycerskiego kanonu wartości.

- siła, męstwo, radość życia, młodzieńcza, nieobliczalna fantazja, odwaga - oto Rafał, słowem: młody szlachcic polski w osobie Andrzeja Kmicica,

- brak zainteresowania nauka książkową,

► W stronę Nietzschego. Oprócz nadmiaru sil żywotnych Rafał ujawnia w powieści także znaczna dawkę szaleństwa, które tradycyjnie od czasów romantyzmu, przysługiwało rycerzowi „sprawy polskiej”. Żeromski w osobie Rafała wiąże te cechy tyleż z tradycją szlacheckiej swawoli, co z modernistyczną, Nietzscheańską koncepcją mocnego człowieka.

Związek Rafała i Heleny lamie ustalone normy obyczajowo - moralne. Rafał porywa przecież cudza zonę, „łamie przysięgi” i nie tylko „nie boi się nikogo”, ale nie ma z tego powodu żadnych „wyrzutów sumienia”, żadnych obiekcji moralnych. Drwi sobie z ludzi i z ich norm, bo tak powinni czynić - zdaniem Nietzschego - ludzie silni i piękni; nadludzie żyjący „poza dobrem i złem”, poza normami chrześcijańsko - mieszczańskiego świata z przełomu wieków, idący przez życie „z tańcem i śpiewem”.

Cała scena łącznie z usytuowaniem się Heleny w charakterze kobiety „służebnicy”, niewolnicy wojownika, silnego i pięknego mężczyzny jest artystyczna aluzją do filozofii Nietzschego. Pisarz eksponuje i aprobuje siłę i piękno ludzkich instynktów i ludzkich namiętności, które umieszcza w dzikiej naturze wśród gór i lasów.

Historia wielkiej miłosnej namiętności kończy się śmiercią Heleny i więzieniem Rafała, który ponadto w owej „burzy zmysłów”, długo i z wielkim trudem wracać będzie w łożysko normalnego życia (i w końcu przywróci go do „normalności” dopiero żywioł wojny).

Bohaterowie Żeromskiego w Popiołach, jak i w poprzednich utworach, jeśli doświadczają jakiejś transcendencji, to tylko tej wynikłej ze zmierzenia się z przyrodą i z odczucia swojej jedności z wielką naturą. Życie traktowane jest w tym rozumieniu świata jako wartość najwyższa, tak jak je traktowali filozofowie przełomu wieku, wyznawcy tzw., filozofii życia, wśród nich zwłaszcza Fryderyk Nietzsche. Rafał, człowiek „życiu - rady”, doznaje intensywnie nie tylko uczuć miłości, ale także piękna krajobrazu ojczystego. Ten typ (modernistycznych z ducha) przeżyć bohatera sprawia, że osobowość jego cechuje swoista dwoistość i przynależność do dwóch epok: epoki pisarzowi współczesnej i zarazem do początków wieku XIX. Przy czym w sytuacji przełomu wieków Żeromski kreuje swojego bohatera w wyraźnej opozycji do dekadentyzmu, jako uosobienie sil życiowych. Bogactwo witalne Rafała oraz jego naturalna wrażliwość skierowane zostaną w łożysko obowiązku patriotycznego.

Postać Rafała sprawia, że Popioły uznać można jako powieść o inicjacji młodego człowieka w życie.

►Książę Gintułt albo „vita contemplativa”. Książę Gintułt pełni w Popiołach rolę szczególną. Ten były wychowanek Szkoły Rycerskiej i były żołnierz walk w obronie niepodległości przedstawiony jest nie jako człowiek czynu, ale niemal wyłącznie jako obserwator rzeczywistości oraz jego komentator.

Gintułt przemierza w powieści rozległe szlaki. Jest we Włoszech, w Paryżu, Egipcie i Ziemi Świętej. A wszystko - jak sam wyznaje - „w celu przypatrywania się (…) biegowi rzeczy ludzkich”. Jest wiec Gintułt człowiekiem poszukującym prawdy i sensu życia, o głębokich zainteresowaniach umysłowych, człowiekiem - wędrowcem. Przemierza on w powieści także rozległe szlaki myśli ludzkiej. Prowadzi gruntowne studia nad fundamentalnymi kwestiami dotyczącymi filozofii człowieka, w tym szczególnie świata wartości.

Pierwsza z dyskusji, która podejmuje Gintułt dotyczy romantyczno - modernistycznego problemu czynu i słowa, działania i myślenia ludzkiego. Toczy ja Gintułt w Paryżu z Józefem Sułkowskim. Spektatorskiej postawie Gintułta - obserwatora przeciwstawia Sulkowski konieczność czynu wojskowego, konkretnie - czynu u boku Napoleona.

→ Słowa Gintułta, wypowiedziane w dyskusji z Sulkowskim („Ja stoję sobie z boku i patrzę na świat jak na piękną operę”) nie znajdowały w Żeromskim nigdy orędownika. Ale wielkość Żeromskiego - pisarza na tym m.in. polega, że na równych prawach dopuszcza do głosu rożne racje, także tych, z którymi się nie zgadza, tych, z których zdanie wątpi.

►Postacie dalszego planu powieści.

→ Krzysztof Cedro - przyjaciel daleki kuzyn głównego bohatera - Rafała Wolbromskiego - jest w powieści postacią mało samodzielną. Pełni on raczej rolę swoistego zwierciadła, w którym odbija się bujna osobowość Rafała. Poznajemy Krzysztofa w pierwszych partiach utworu jako współtowarzysza edukacji szkolnej Rafała w Sandomierzu.

Jako osobowość Krzysztof potraktowany został niby swoista antyteza Rafała. Reprezentuje on - w przeciwieństwie do żywiołowo bujnej, „żołnierskiej” natury Rafała - tzw. „cnoty miękkie”: wrażliwość, delikatność uczuć, łagodność, dobroć, współczucie.

W całości Cedro istnieje bardziej jako element rozwoju fabuły niż jako osobowość powieściowa.

→ Inaczej rzecz się ma z innymi postaciami dalszego planu, które spełniają w powieści różnorakie funkcje. Przede wszystkim tworzą one naturalne środowisko głównych bohaterów.

→ Za pośrednictwem owego bycia głównego bohatera „wśród innych” pisarz dokonuje charakterystyki różnorakich socjologicznie środowisk szlacheckich:

• drobnej jednowioskowej szlachty, z której pochodzi Rafał

• szlachty zamożnej - posesjonatów ukazanych w Olszynie i Stokłosach Cedrów, środowisk arystokratycznych w Grudnie Gintułtów

→ Wuj Nardzewski to typ człowieka „starej daty”. Oddanego wprawdzie wolności kraju, ale nieprzejednanego konserwatysty w zakresie poglądów społecznych

→ Podobny typ społeczny prezentuje ojciec Rafała, przedstawiony jako człowiek autorytarno - patriarchalny, despotycznie traktujący nie tylko poddanych, ale także własna rodzinę.

→ Szczepan Trepka - Nekanda; należy do specjalnej rodziny dziwaków Żeromskiego. Dziwacy - ludzie odstający od otoczenia, nieprzystosowani, mają w pisarstwie Żeromskiego swoiste miejsce. Owo dziwactwo polega na nieprzystosowaniu do niewoli, na wewnętrznej niezgodzie, rozmaicie ujawnianej albo nawet demonstrowanej, na stan istniejący w kraju.

→ W Popiołach postaci owych dziwaków spełniają role o tyle szczególną, że oni to właśnie kolejno: wuj Nardzewski, a zwłaszcza Piotr Wolbromski są „preceptorami” Rafała w jego edukacji obywatelskiej. Oni uświadamiają Rafała o sprawach ojczyzny.

→ Wśród figur drugiego planu role szczególną odgrywają też w Popiołach bohaterowie z ludu: postaci chłopów - żołnierzy, tj. Michcik i Gajkoś. I także bezimienni bohaterowie ukazywani w przejmujący sposób w Legionach Dąbrowskiego we Włoszech czy strzelec Kasper we dworze w Wyrwach. Nakreśleni są oni dość stereotypowo: jako dzielni żołnierze a przede wszystkim wierni słudzy i oddani wojenni towarzysze swych panów. Służą oni jednak także do wprowadzenia nowego typu myślenia o społeczeństwie. Na ci przykładzie pokazuje Żeromski zmiany dokonywające się za sprawą egalitarnych prądów wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz wojny w mentalności ludzi i w strukturze społecznej kraju. Pokazuje, że o wolność kraju walczą zwykli chłopi oraz nie posiadająca drobnoszlachecka gołota.

→ Bohaterki - kobiety istnieją wyłącznie w widzeniu i odczuciu męskich bohaterów powieści, na ogół jako przedmioty męskiego pożądania. Odrobiną samodzielności psychicznej obdarzona została właściwie tylko Zofka - siostra Rafała.

→ Generalnie postacie dalszego planu dzielą się w Popiołach na dwa rodzaje:

1. Postacie fikcyjne, wykreowane tak, jak i główni bohaterowie powieści, w wyobraźni autora.

2. Postacie historyczne, wprowadzone na jej karty z dziejów, z życia ówczesnego.

Postacie historyczne rysowane są z reguły szkicowo, gruba kreską. Ukazane są w jakimś jednym momencie swego rzeczywistego działania. Z reguły przy tym przedstawiane są poprzez widzenie któregoś z bohaterów fikcyjnych.

9. Symbol naczelny Popiołów

→ Słowo „popiół” w różnych jego odmianach należy do ulubionych słów pisarza i zjawia się często w różnych jego utworach.

→ Po raz pierwszy odwołuje się pisarz do metaforyki „popiołów” w rozdziale poświęconym życiu i śmierci Piotra Wolbromskiego. Nazajutrz po śmierci Piotra Książe Gintułt mówi do Rafała: „Już go nie ma wcale! […] Garsteczka popiołu i - tyle”. W tej samej sytuacji wystąpi ta metaforyka po śmierci Heleny.

→ Popiołom śmierci indywidualnej przeciwstawione zostaje życie idei, życie wspólnoty walczącej o swoje trwanie.

→ Ta obecność i współwystępowanie, współistnienie śmierci i życia występuje w Popiołach także jako współistnienie: popiołów i iskier, popiołów i ognia. Wiadomo, że część Popiołów zatytułowana była Iskry. A więc popioły przynoszące obraz społeczeństwa w dobie tuż porozbiorowej są popiołami, w których tkwią iskry ognia - nowego życia. O ambiwalencji związku ogień - popioły, życie - śmierć pisał w epoce, w formie dyskursywno - pojęciowej Wyspiański w Wyzwoleniu: „Pochodnia, ogień, światło, żar/ świeci i razem spala,/ i ciepła razem niesie dar,/ i pożarami w gruz obala./”.

→ Powieść Żeromskiego ma obydwa człony tej opozycji: popioły - iskry, nakierowuje uwagę odbiorcy.

→ O odradzaniu się nowego życia z popiołów mówi scena odbudowy spalonego w czasie „austriackiej pożogu” roku 1809 domu, umieszczona w zakończeniu powieści. Razem z tym domem, wznoszonym z popiołów, bohater „nowe Zycie zakładał tu sobie […] przeciwko wiatrowi i wszystkiej burzy”.

→ Na odrodzeńczą siłę zawartą w popiołach, ściśle: w ogniu w nich ukrytym, zwraca uwagę także wprowadzony do powieści motyw Feniksa odradzającego się z popiołów. Oto Nekanda - Trepka, wysyłając do armii napoleońskiej umiłowanego Krzysia Cedrę, „uczuł w sobie starość i opuszczenie. Dawna miłość, która tyle już sercu zgotowała zawodów, owa miłość - krzywda, znowu dźwignęła się w piersiach, jako ów feniks s popiołów”.

→ Żeromski pisząc swoja wielka powieść o marazmie kraju po utracie bytu państwowego i o zrywie niepodległościowym pierwszej generacji porozbiorowej, generacji wyrosłej z popiołów, zarówno w tytule jak i w podtrzymujących i wykładających tytułową ideę watkach mitologicznych i obrazowych, jak w orężnych poczynaniach głównych bohaterów - wskazuje na współistnienie śmierci i życia, popiołów i iskier w nim. Tworzy wartość symboliczną, która z natury swej jest wieloznaczna i antytetyczna, zawierająca różne, w tym także przeciwstawne treści: popiołu i ognia.

→ Pozytywną, optymistyczną treść tego symbolu wydobywają obydwa człony zakończenia powieści, zarówno ten jego człon, który przynosi obraz domu dźwiganego z popiołów przez Rafała, jak i ten, który - w ostatnim rozdziale powieści - pokazuje obydwu bohaterów jako żołnierzy wielkiej wojny roku 1812. Tej samej, która jako znak dążności narodu do niepodległości opiewał Mickiewicz w Panu Tadeuszu.

10. Popioły jako epos krajobrazu narodowego

→ „Ogary poszły w las” - tym zdaniem - hasłem otwiera Żeromski Popioły. Hasło prowadzi wprost do Pana Tadeusza. Żeromski, przywołując owo zdanie - hasło i sytuację młodego bohatera, ustanawia od pierwszego zdania i pierwszej sceny powieści system świadomych odwołań i paralelizmów. Sytuuje swoje dzieło jako kontynuację, aluzje i nawiązanie do arcypoematu Mickiewicza.

→ z przedstawieniem historii miał Żeromski olbrzymie trudności. Dlatego zapewne na pierwszym planie swoich pisarskich zainteresowań usytuował „pieśń lasu” i szerzej epos narodowego krajobrazu a z nim razem historię w jej „długim trwaniu”, w codziennym odświętnym bytowaniu ludzi, ich prac i zabaw. W tak rozumianej historii na plan pierwszy wysunął się człowiek w naturze, w najsilniejszym związku z ziemią. Człowiek ten żyje przede wszystkim przyrodzie. I przyroda, na równi z człowiekiem jest równoprawnym bohaterem utworu.

→ Opisy przyrody zajmują w Popiołach miejsce olbrzymie.

→ Cała fabuła utworu prowadzona jest tak, aby Rafał Wolbromski mógł podróżować po kraju, a pisarz własnymi oczami, własną wrażliwością, mógł pokazywać czytelnikowi ziemie polskie.

→ szeroko rozlewne opisy przyrody wiążą się z dwoma przede wszystkim sprawami. Z jednej strony, z koncepcją człowieka jako istoty biologicznej, związanej w naturalny sposób z życiem przyrody i w niej przede wszystkim realizującej swój los. Z drugiej strony tak wyeksponowane miejsce ziemi - ojczyzny wiąże się niewątpliwie z istotą życia narodu bez państwa, który swoją tożsamość, swoje poczucie odrębności fundował na związku z ziemią oraz językiem i tradycją.

→ Popioły to powieść o Polsce szlacheckiej, bytującej wśród natury. Jej bohaterowie większość życia spędzają na wsi, wśród pól i lasów. Przyroda jest w powieści uosobieniem polskości, jej rdzeniem.

11. Ojczyzna - polszczyzna. Uwagi o języku Popiołów

→ Żeromski, należąc do generacji pisarzy żyjących w niewoli, odbywających edukację szkolną w języku najeźdźcy, miał wyjątkowo silne zrozumienie i odczucie faktu, że język jest w równym a może nawet większym stopniu niż ziemia najistotniejszą ojczyzną człowieka.

→ Wprowadza Żeromski do powieści słowa i zwroty gwarowe, co wiązało się z przeświadczeniem, że w dialektach zachowane są dawniejsze zasoby i formy języka.

→ Bohaterowie Popiołów mówią różnymi językami. Językami nacechowanymi zarówno historycznie i społecznie, jak i indywidualnie.

KONIEC

1

---