Sienkiewicz H , Krzyzacy (wstep BN)


Henryk Sienkiewicz Krzyżacy (BN) oprac. Tadeusz Bujnicki

NARODZINY POWIEŚCI

Krzyżacy to ostatnia wielka powieść Sienkiewicza, wydana w 1900 r.

Był to już czas nowej epoki - Młodej Polski. Sienkiewicz dużo czasu poświęcał pisaniu artykułów i listów otwartych, musiał ograniczyć twórczość literacką.

Geneza Krzyżaków

Pomysł był już 10 lat przed wydaniem powieści, ale do pracy zabrał się autor dopiero w 1897 r.

Powieść powstawała w różnych miejscach, ze względu na podróże Sienkiewicza. Nie sprzyjała sytuacja rodzinna - choroba i śmierć pierwszej żony, rozwód z drugą, choroba autora.

Sytuacja w literaturze

Realiści są nadal u szczytu powodzenia (Prus: Emancypantki, Faraon, Orzeszkowa: Dwa bieguny)

W lat 90. debiutują młodopolacy - Żeromski, Reymont. Sienkiewicz jest im zupełnie przeciwny.

Aktualność Krzyżaków; Sienkiewicz o polityce pruskiej; Nowele o wynarodowieniu

Dzieło wyrasta z odczucia chwały narodowej, przeciwstawionej dzisiejszej niedoli.

Temat „krzyżacki” w polskiej literaturze

Już w preromantyzmie powstał negatywny wizerunek Zakonu: Anna Mostowska Astolda (1807), Franciszek Wężyk Wincenty z Szamotuł.

Paralelizm dziejów Polski (i Litwy) i Zakonu pokazywali romantycy: Mickiewicz Grażyna, Konrad Wallenrod, dramaty Słowackiego.

Sienkiewicz miał też wzór w Kraszewskim: Waligóra, Jelita, Biały Książę, Semko, Krzyżacy 1410 (napisał recenzję tej ostatniej powieści w 1882 r., nie akceptował jego modelu dokumentarnego).

KRZYŻACY WOBEC STRUKTUR GATUNKOWYCH POWIEŚCI HISTORYCZNEJ

Początki powieści historycznej

Ukształtowała się na początku XIX wieku w romantyzmie, czemu sprzyjały - wzrost historyzmu, wojny rewolucyjne (rew. francuska, wojny napoleońskie), czyniąc historię przeżyciem masowym.

Walter Scott (1771 - 1832) i cechy jego modelu powieści:

Co to jest powieść historyczna?

Powieść historyczna w Polsce

W Polsce najęła miejsce wyższe niż gdzie indziej. Z powodu zaborów przybrała funkcje nie tylko literackie, ale i pedagogiczne:

Droga Sienkiewicza do powieści historycznej; Temat historyczny („Trylogia”)

Do lat 80. pisał teksty tendencyjne (Humoreski z teki Worszyłły), realistyczne nowele ludowe.

Od czasu współpracy z „Niwą” i neokonserwatywnym „Słowem” szukał wartości w hist. tradycji. Wciąż jednak pisał w stylu realistycznym i naturalistycznym (np. dążenie do komunikatywności).

U schyłku lat 70. dominantą jest tendencja patriotyczna (Z pamiętnika..., Latarnik itp. itd.).

Pierwszy tekst hist. to Niewola tatarska (1880). Ale dopiero Ogniem i mieczem było sukcesem.

ŚWIAT HISTORYCZNY KRZYŻAKÓW. ŹRÓDŁA POWIEŚCI

Źródło w powieści historycznej; Prawda i zmyślenie

Początkowo powieść historyczna za cel brała wierność źródłom (Kraszewski).

Później zaczęto wtapiać historię w powieść z motywami erotyki, przygody i sensacji (Sienkiewicz).

Trudności tematu

Niewiele było w Polsce źródeł dotyczących XIV/XV wieku, więc autor korzystał z:

Funkcje i zakres źródeł; Długosz i Szajnocha

Najważniejsze były źródła narracyjne, ze względu na szeroki kontekst. Zapiski i źródła czysto deskrypcyjne dostarczały drobnych, ale istotnych realiów.

Najważniejsze są: Dzieje Polski Jana Długosza i Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy.

Inne źródła to: kroniki (Janka z Czarnkowa, krzyżackie, ...Wielkopolska, Marcina Kromera i in.) oraz dzieła historyków (Józefa Szujskiego, Stanisława Smolki, Adama Prochaski i in.).

Początek powieści

Sygnały historyczne dwóch pierwszych rozdziałów wypływają z wypowiedzi Maćka: wojna domowa Grzymalitczyków z Nałęczami, połóg królowej, wojna krzyżacko-litewska, oblężenie Wilna, „sąd Boży” między rycerzami polskimi a francuskimi, historia Henryka i Ryngałły.

Narrator ogranicza się do określenia miejsca i sytuacji, wszystko inne mówi „świadek z epoki”.

Oblężenie Wilna

Z Szajnochy: wzmianka o przesławnych łucznikach z Anglii.

Z Długosza: plany opuszczenia Litwy przez jej mieszkańców, anegdota o ogarku, którą Jagiełło kazał postawić diabłu w katedrze płockiej.

Źródła są podstawą tła obyczajowo-historycznego, ale i inspiracją dla sytuacji fabularnych.

Mongołowie

Epizod mongolski (Tamerlan) występuje w opowiadaniu Maćka - właściwie za Szajnochą.

Autor przypomina też proroctwo Jadwigi o niepowodzeniu wyprawy - za Długoszem.

Całą rzeczywistość wojny „oswaja” swobodnymi i humorystycznymi słowami Zycha ze Zgorzelic.

Źródła włączane są w zdarzenia, modyfikowane i dostosowywane do sytuacji.

Bitwa pod Grunwaldem

Epizod umieścił autor na końcu, przez co wykracza on poza ramy fabuły. Jest zsakralizowany, skonstruowany jako apoteoza czynu polsko-litewskiego. (u Kraszewskiego był to tylko epizod)

„Bogurodzica”

Jako pierwszy wydobył patetyczny aspekt sceny śpiewu - poprzednicy tylko o nim wspominali.

Pieśń jest przygotowaniem duchowym do czynu i nadaniem mu mocy sakralnej. Powtarza ją echo (jak w Panu Tadeuszu).

Inne motywy

Autor patetyzuje również zdarzenie z chwilową utratą chorągwi. Podkreśla, że na czele 16-tu chorągwi chełmińskich, które zagrażają królowi, stoi Urlyk von Jungingen.

WIZJA ŚREDNIOWIECZNEJ RZECZYWISTOŚCI. ETOS RYCERSKI

Powieść w tężyźnie fizycznej

Obraz średniowiecza powstał z połączenia historycznych rycerzy i współczesnych chłopów.

Jest to Polska w czasie przełomu: walki z Zakonem i narastającego „pędu ku wielkości”. Te dążenia i cele są ukazane jako trwałe i ponadczasowe.

Plan realny jest wypełniony motywami kultury materialnej, obyczajami i sposobem mówienia.

Polska, Litwa, Krzyżacy

Polska i Litwa są przeciwstawione Zakonowi.

Rycerski świat Krzyżaków

Huizinga (Jesień średniowiecza) uważa, że ideał rycerski nie był wywyższany w średniow., że jego rangę podniósł romantyzm.

Koegzystują dwa systemy wartości: (1) historyczny - etos rycerski i (2) uniwersalny - zasady rycerskie jako ponadczasowe normy moralne.

Nie jest to legenda rycerska, ale rzeczywista rycerskość, uzależniona od środowiska i człowieka. Sienkiewicz trochę przesunął akcenty, by podlegały celom ideologicznym.

Polski etos rycerski jest mniej wysublimowany, ale zawiera wszystkie zasadnicze punkty i - co ważne - podkreśla silny związek z ziemią ojczystą i Królestwem.

Postaci władców

Ich pełny obraz widać na polu grunwaldzkim. Jagiełło jawi się jako władca - rycerz...

... oraz władca wielkoduszny i chrześcijański (mimo że dotąd być przedstawiany jako neofita):

Ulryk to gł. wódz-rycerz postępujący według kanonu. Jego słabością jest porywczy charakter. Ale przed bitwą powstrzymuje swe słabości i odważnie staje do walki. Sam w niej bierze udział! I ginie.

Etos rycerza

Podstawową rolę pełni średni stan ziemiańsko-rycerski, którzy kodeks dostosowują do potrzeb.

Batalistyka Krzyżaków, Przygoda rycerska

Bitwy na Żmudzi i Grunwald pokazują dwa sposoby wojowania: (1) anachroniczna wojna rycerska, (2) wojna narodowa.

Przygoda wiąże się gł. z postacią Zbyszka. Choć przechodzi on na ziemiańską stronę (od D. do J.).

PROBLEMY GATUNKOWE

Synkretyzm

Krzyżacy mają strukturę eposu...

... ale przede wszystkim są historyczną powieścią przygody.

Inspiracja noweli

NARRATOR I NARRACJA

Narrator Krzyżaków

Narrator odautorski jest wszechwiedzący, zdystansowany. Posiada autorytet moralny i historyczny - interpretuje i wartościuje. typowy dla XIX-wiecznej powieści realistycznej + hist. kompetencje

Narracja dominuje nad słowem postaci.

Historia w narracji

Uwypuklona jest doniosłość momentu dziejowego, jego ponadczasowość. to jest rola narratora

Legenda o królowej Jadwidze

Ukazana jest przez pryzmat wyobrażeń, emocji i reakcji zbiorowych. Widzimy ją tylko raz, na tle kościelnego wnętrza i w czasie modlitwy. Legenda utwierdza się w momencie jej śmierci.

Zamknięcie powieści

Narracja bitwy grunwaldzkiej odwołuje się do eposu, kroniki, powieści (wzór: Kraszewski).

Dominuje uwznioślenie i hiperbolizacja.

Łączą się: obiektywna relacja zdarzeniowa i reakcja emotywno-wartościująca (patos i metafory).

Kulminacją jest zakończenie, nadające wydarzeniu sens sakralny: Więc tobie, wielka, święta przeszłości, i tobie, krwi ofiarna, niech będzie chwała i cześć po wszystkie czasy!

Narracja i świat fikcji

Fikcja łączy się z historią tłem topograficzno-obyczajowym i cywilizacyjnym.

Główni bohaterowie są wpisani we wspólnotę stanową i narodową (przez swych przodków walczących pod Płowcami).

Opis

Opisy realistyczne - dominują czynniki wyobrażeniowe i postrzegawcze.

Opisy wartościujące.

Opowiadanie

Dla dynamiki przeplata zdanie długie i krótkie, wprowadza zbliżenia i oddalenia.

Stale uobecnia aspekt czasowy, zmieniając czas z teraźniejszego na przyszły i odwrotnie.

Dba o dramatyzm, punkty zwrotne, wyraziste zamknięcie, stopniowanie i kontrastowanie napięć.

Ukazuje wydarzenie z perspektywy różnych postaci, dba o szczegóły tła, nie powtarza się.

KOMPOZYCJA POWIEŚCI

Wątki powieści

Akcja historyczna i przygodowo-miłosna są współrzędne. Modyfikacja polega na rozszczepieniu wątku miłosnego (Danusia - motyw okrucieństwa Zakonu i Jagienka - ideał rodowy Maćka).

Przestrzeń

Wypełniona jest przedmiotami dawnymi i dotąd istniejącymi (topografia, architektura).

Ważnym elementem jest droga i spotkanie.

Kompozycja zdarzeń

Rozpoczyna się w gospodzie, jak powieść obyczajowo-rodzajowa. Moment przyspieszający i inicjujący fabułę to atak na Kunona. Pojawia się dramatyzm, niebezpieczeństwo, kontrakcja, rozszczepienie wątków. Tajemnica otacza Szczytno i Spychów. Intensyfikuje się batalistyka.

Motyw podróży

Jest to czynnik zdobywania i odkrywania świata, a także polskiego pędu do wielkości.

Sienkiewicz uwypukla miejsca postoju, by podróż nie stała się nudna.

Sceny powieściowe

Są to wyodrębnione kompozycyjnie całostki tekstu, zbliżone do struktur nowelistycznych.

Sceny zbiorowe

ŚWIAT POSTACI

Postać powieści realistycznej

Powinna być na tyle realna, żeby przyjąć jej życiowość jako element fikcji prawdopodobnej. Łączyła cechy indywidualne i typowe, z zaznaczoną pozytywnością (lub nawet wzorcowością).

Postać powieści historycznej

Postaci rzeczywiste powinny być wierne „prototypom”, a fikcyjne - wierne duchowi epoki. Walter Scott wprowadził też szerokie tło społeczne - hierarchie stanowe, obyczaje, etos, idee.

Sienkiewicz o roli postaci

Narzekał na schematyczność bohaterów Orzeszkowej i Prusa. Na brak postaci wielkiej w lit. pol. Podstawową jego zasadą było wcielanie się w mentalność ludzi dawnych.

Koncepcja postaci

Postaci Krzyżaków są najbardziej mimetyczne, są połączeniem cech ludowych z rycersko-szlacheckimi. Z drugiej strony nie brak im ideałów historyczno-patriotycznych.

Autor koncentruje się na głównych cechach charakteru i wyrazistych zasadach moralnych.

Formy kreowania

Sposób wprowadzenia postaci do akcji.

Postaci czynne

Konopnicka nazwała Juranda „rycerzem śmierci”, a Macka - „rycerzem życia”. Ruchliwy jest też Zych - wprowadza poza tym element komizmu (podobnie jak Sanderus czy de Lorche).

Postaci wątku miłosnego

Niekonwencjonalny schemat - bohater i dwie partnerki (wyraźnie skontrastowane).

Świat postaci

Są silnie umiejscowione w przyjętej koncepcji i mentalności historycznej.

System norm etycznym pozwala na jednoznaczne wartościowanie.

Wiele jest istotnych postaci drugoplanowych (Hlawa, Sanderus, Zych, Opat, księżna, de Lorche...), postaci tła (znanych z imienia) i bezimienna zbiorowość.

PROBLEMY JĘZYKA I STYLU

Trudności archaizowania

Nie dotyczyły narracji, ze względu na przyjętą koncepcję XIX-wiecznego punktu widzenia.

Sienkiewicz sięgnął do gwary podhalańskiej, uważanej za najpierwotniejszą (podobieństwo Sabały do Maćka), choć autentyczne archaizacje XV-wieczne też tu widać. Ta ludowość przejawia się również w postępowaniu postaci (Zych daje miskę skrzatom, Maćko ceni wróżbę parskania koni).

Styl „rycerski”

Widać konwencjonalne formuły (np. ślubów). Inaczej mówią rycerze-wojownicy, inaczej szlachta ziemiańska (Zych), inaczej Hlawa (czechizmy), inaczej Krzyżacy (wtrącenia niemieckie), inaczej opat (łacina, nazwy liturgiczne, cytaty i uczone zwroty, nawiązujące do kazań średniowiecznych czy tekstów żakowskich - element humorystyczny).

Język jest komunikatywny, często dosadny. Zależy od charakteru postaci.

Styl obrazowania - eposowy

Por. homeryckie, składnia retoryczna, apostrofy, paralelizm, mówienie do siebie, rytmizacja.

Stylizacja folklorystyczna

Śpiewane pieśni - jako cytaty (pieśń Danusi), jako stany psychiczne w chwilach wzruszeń (Zych).

6



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wybór nowel, H Sienkiewicz WSTĘP BN
Nad Niemnem WSTĘP BN+ streszcenie
Bałucki M , Dom otwarty (wstęp BN)
Grube ryby Wstęp BN, Pozytywizm
Świętochowski A , Nowele i opowiadania+wstęp BN
Popioly Wstep BN
J Lechoń Poezje Wstęp BN
Słowacki J., Kordian (Wstęp BN), JULIUSZ SŁOWACKI
Słowacki J., Powieści poetyckie (Wstęp BN), POWIEŚCI POETYCKIE
Niemiecka ballada romantyczna (wstęp BN streszczenia), Filologia polska, Romantyzm
Micinski wstep z BN
Mkołaja Doświadczńskiego przypadki - opracowanie ogólne i wstęp BN, Filologia Polska, Oświecenie i r
Goszczyński - Zamek Kaniowski (wstęp BN), Romantyzm
Prus B , Opowiadania i nowele (wstep BN) (2)
Słowacki J., Balladyna (Wstęp BN), Juliusz Słowacki, Balladyna, BN I 51, oprac
Zaleski - Wybór poezyj (wstęp BN), Polonistyka studia, II ROK, Romantyzm, Opracowania BN
H. Sienkiewicz KRZYŻACY, Lektury gimnazjum

więcej podobnych podstron