MICHAŁ BAŁUCKI

GRUBE RYBY

Wstęp BN - Michał Weiss

LEGENDA HISTORYCZNOLITERACKA O MICHALE BAŁUCKIM

Twórczość M. Bałuckiego obrastała przez lata w nieżyczliwy i niesprawiedliwy stereotyp interpretacyjny, którego zasadności nikt nie próbował kwestionować.

- należał do pokolenia przedburzowców,

- urodzony w Krakowie 29 września 1837 roku,

- w okresie pozytywizmu jego twórczość sławna, poczytna i chętnie wystawiana przez teatry,

- niekorzystna konfrontacja Bałuckiego z wielką rewolucją estetyczną, obyczajową i światopoglądową Młodej Polski,

- pogardliwe sądy o dorobku Bałuckiego,

- Bałucki stracił popularność, musiał ustąpić miejsca w teatrze młodym talentom, reprezentującym zupełnie inny pogląd na literaturę, dramat, ich treść i formę,

- 17 października 1901r. popełnił samobójstwo na krakowskich Błoniach .

Wprawdzie pewne sztuki Bałuckiego wróciły na scenę i zaczęły się cieszyć ogromnym powodzeniem, ale pokutowała w dalszym ciągu opinia, że autor Grubych ryb stworzył w swoich komediach sugestywne wzorce obyczajowe i intelektualne rażące przeciętnością, że kreował postacie odznaczające się wąskimi horyzontami umysłowymi i filisterskimi ambicjami życiowymi. Te właściwości zaczęto określać mianem bałucczyzna, zawierającym negatywną ocenę postaw życiowych bohaterów komedii krakowskiego dramaturga. Określenie to po sukcesie Moralności pani Dulskiej występowało równolegle z epitetem dulszczyzna, oznaczającym nie tylko filisterstwo intelektualne, obyczajowe, ale także moralną obłudę przedstawicieli klasy mieszczańskiej.

Autora tego długo lekceważono, ciągle pisano o nim z nie ukrywaną ironią, grając go równocześnie chętnie w teatrach. Sytuacja ta nie uległa zmianie do lat pięćdziesiątych. Pierwszą poważną rewizję historycznoliterackiej legendy o Bałuckim stanowią studia Tadeusza Drewnowskiego oraz Ireny Sławińskiej. Jak się okazało trzeba było przeczytać całą twórczość M. Bałuckiego, aby zdobyć dowody, że Grube ryby, Klub kawalerów, czy Dom otwarty nie są ani głównymi, ani najbardziej charakterystycznymi jego dziełami, że pisarz legitymuje się ogromnym, skomplikowanym i ambitnym dorobkiem publicystycznym, powieściowym, nowelistycznym i dramatycznym, z którego wyłania się zupełnie inna indywidualność niż dotąd prezentowana.

Legenda historycznoliteracka została wprawdzie rozbita, ale nadal pozostało niełatwe pytanie, dlaczego największą popularność mają te sztuki Bałuckiego, które w konfrontacji z innymi okazują się mniej ambitne.

Biografia przedburzowca.

Na przykładzie biografii ideowej Bałuckiego można śledzić genezę i specyficzny charakter zjawiska, które dałoby się określić jako pozytywizm galicyjski.

Michał Bałucki ur. 29 września 1837 w Krakowie, jako syn Józefa, krawca mieszkającego przy ul. Floriańskiej, i Marii z domu Kochman, neofitki, której pochodzenie wpłynęło na późniejsze zainteresowania pisarza kwestią żydowską.

Biografia Bałuckiego potoczyła się rzeczywiście w sposób typowy dla jego pokolenia. Nie został, jak chcieli rodzice, rzemieślnikiem, ale skończył gimnazjum Św. Anny i w roku 1857 wpisał się na wydział filozoficzny UJ, gdzie zaczął studiować matematykę i przyrodę, dopiero później filologię. W czasach studenckich brał udział w studenckim ruchu ideowym, współpracował i przyjaźnił się z „czerwonymi”, Józefem Szujskim, Alfredem Szczepańskim i innymi. Pod koniec roku 1857 działał w studenckim stowarzyszeniu literackim, w skład którego wchodzili m.in. Edward Lubowski, Jan Kanty Turski i Szujski. Wkrótce dołączyli do grona studenci Szkoły Sztuk Pięknych, muzycy i aktorzy.

Bałucki był nie tylko znakomicie zorientowany w przygotowaniach do powstania, ale także cieszył się w gronie rówieśników wielką popularnością i autorytetem.

Najważniejsze poglądy Bałuckiego, jako przywódcy grupy przedburzowców:

- radykalna postawa demokratyczna oraz żywiołowa niechęć do instytucji i przekonań feudalnych

- postulował konieczność zrównania stanów wobec prawa, przemiany świadomości społecznej

- żądał zmiany stanowiska szlachty i inteligencji wobec chłopów

- wyznawca idei solidarności wszystkich klas, warstw i mniejszości narodowych

- potępiał samochwalstwo narodowe, marnotrawstwo i brak wytrwałości w realizacji zadań

- „starym” wytykał zwątpienie, sobkostwo i lenistwo

- cechował go gorący patriotyzm

- nie aprobował idei polskiego mesjanizmu (uważał mesjanizm za „eteryczne mrzonki”, za „ołów na czyny”)

- powstanie w idei przedburzowców miało być konkretnym, dobrze skalkulowanym zbrojnym czynem

- pogląd na zadania literatury: powieść jako forma literackiej wypowiedzi, która może pretendować do roli współczesnej epopei, zdolnej objąć i poddać analizie współczesne życie. Postulat powieści realistycznej, służącej wyrazistej tezie ideowej. Cała uwaga powinna być zwrócona na myśl, na tendencję.

Program przedburzowców uznać trzeba za prekursorski wobec programu pozytywistycznego. Hasło walki zbrojnej zastąpione zostało postulatem pracy organicznej i pracy u podstaw. Ta nowa strategia służyć miała tej samej ideologii i temu samemu celowi - odbudowie Polski w duchu haseł demokratycznych.

Działalność polityczna Bałuckiego była na tyle znana w Krakowie, że w roku 1860, kiedy starał się o suplenturę w gimnazjum, policja uniemożliwiła mu otrzymanie tej posady. Przerwał studia i zaczął zarobkować jako guwerner u Jędrzejewiczów w Jasionce pod Rzeszowem. W połowie 1861 roku wrócił do Krakowa, podjął studia, nawiązał współpracę z czasopismem dla kobiet „Niewiasta”. W roku 1862 przeszedł ciężką chorobę - zapalenie opon mózgowych. Po powrocie do zdrowia pracował jako nauczyciel w prywatnym instytucie w Częstochowie. Wybuch powstania zastał go w Królestwie.

Jak wyglądał udział Bałuckiego w powstaniu styczniowym - nie wiadomo. Na pewno redagował wraz z Anczycem powstańcze pismo Kosynier. Po raz pierwszy aresztowano Bałuckiego w październiku 1863 roku, ponownie w grudniu i tym razem przebywał u „św. Michała” blisko rok.

Pierwszy sukces odniósł Bałucki komedią Radcy pana radcy w 1869 roku (Debiutem było Polowanie na męża z roku 1865). Od roku 1870 wystawiał przynajmniej jedną komedię rocznie.

Siedem lat później ożenił się z aktorką Kalikstą Ćwiklińską - umarła ona jednak w rok po ślubie. Drugie małżeństwo zawarł w 1879 roku z córką krakowskiego ślusarza, Eufemią Śliwińską.

Ostatnie dziesięciolecie XIX wieku zmieniło sytuację: okres modernizmu to autentyczny kryzys popularności Bałuckiego. Nagle stał się pisarzem okropnie staroświeckim, śmiesznym, a nawet banalnym - takie były skutki konfrontacji jego powieści i sztuk z dorobkiem nowego, zwycięskiego pokolenia. I to stało się najprawdopodobniej przyczyną jego desperackiej decyzji - 17 października 1901 roku Bałucki odebrał sobie życie.

„Grube ryby”

- powstały w 1881r.

- komedia pozbawiona poważniejszych ambicji ideowych i dydaktycznych

- w pomyśle i realizacji nie przynoszą żadnych nowych ani oryginalnych rozwiązań

- komediowy konflikt oparty na zamiarze poślubienia przez starych kawalerów młodych dziewcząt ma tradycję jeszcze Plautowską; w Polsce znakomitą komedię opartą na tym pomyśle napisał Aleksander Fredro (Damy i huzary)

- historyjka, stanowiąca intrygę komedii:

Dwaj starsi Panowie, Wistowski i Pagatowicz, „grube ryby”, to znaczy ludzie na stanowiskach, a przy tym dwaj zatwardziali kawalerowie, ulegają urokom młodych dziewcząt, które dla swoich celów usiłują zmiękczyć ich serca: Wanda, bo chce wyjść za mąż za Henryka, bratanka Wistowskiego, Helenka, bo chce aby Pagatowicz kupił jej w Wiedniu materiał na suknię. Awanse, które - z wymienionych tu przyczyn - czynią podstarzałym kawalerom młode dziewczyny, rozumiane są przez nich jako kokieteria zmierzająca do zawarcia małżeńkich związków z rzekomo atrakcyjnymi „grubymi rybami”. Nieporozumienie jest zatem głównym czynnikiem sprawczym komizmu: widz wie od początku, o co chodzi, podczas gdy zainteresowani, Wistowski i Pagatowicz, nie wiedzą. Autor zawiera więc niejako przymierze z widzem, bawi się wraz z nim kosztem naiwności i łatwowierności swoich bohaterów.

Zdarzenia ukazane w Grubych rybach są nieliczne, ale niezwykle funkcjonalne, na co zwraca uwagę już pierwsze zdarzenie. Oto w czasie poobiedniej sjesty odzywa się dzwonek: to posłaniec z poczty przynosi telegram zawiadamiający państwa Ciaputkiewiczów o przyjeździe wnuczki. Zdarzenie to jest okazją do obserwacji obyczajowej: widać jak „wiek pary i elektryczności” burzy stary porządek i przyzwyczajenia ludzi, którzy przed wynalezieniem szybkich połączeń kolejowych, telefonu i telegrafu, czuli się bezpieczni w swych czterech ścianach, nie atakowani informacjami, przekonani, że to co się dzieje daleko od ich domu, najzupełniej ich nie dotyczy. Tymczasem teraz wiadomość, zła czy dobra, dociera błyskawicznie, burzy ustalony ład i porządek.

Zirytowany Ciaputkiewicz formułuje pod adresem doręczyciela telegramu groźbę, jednak zawarta w telegramie wiadomość okazuje się pomyślna, pan Onufry jest nawet gotowy sowicie wynagrodzić jej zwiastuna.

Bałucki ilustruje sytuację zawierającą zalążek tych głębokich przemian społecznych, przemian świadomości, rewolucji światopoglądowej, które rozpoczęły się wraz z rewolucją przemysłową. Małą próbkę tych procesów zilustrował komediopisarz w sceniew saloniku państwa Ciaputkiewiczów:gdy konkury starszych panów przybierają realne perspektywy, państwo Ciaputkiewiczowie debatują nad tym, jaki zawód będzie miał spłodzony w małżeństwie z Wandą syn Wistowskiego. Pan Ciaputkiewicz, który dobrze rozumie ducha czasu, decyduje, że prawnuczek zostanie inżynierem. Pani Dorota ma inne zdanie, uważa, zostanie doktorem.

Wistowskiego usiłowano rzekomo zakuć w małżeńskie okowy, twierdzi nawet, że właśnie dlatego odwiedza Ciaputkiewiczów, bo u nich nie było dotychczas takiej groźby. Z kolei prostoduszny Pagatowicz wyznaje, że on nawet smaku śniadania nie zaznał, że młodość zbiegła mu na mozolnym drapaniu się po szczeblach urzędniczej drabiny i dopiero teraz, kiedy jest finansowo niezależny, mógłby myśleć o małżeństwie, jednak jest schorowany.

Bałuckiego interesował komediowy kontrast: wieku, zdrowia i rzekomych zasad życiowych partnerów.

- walor komedii tkwi w mistrzowskim operowaniu zdarzeniami, kapitalnym aranżowaniu efektów komicznych oraz scenicznych zaletach postaci,

- Bałucki wygrywał komediowe walory tego kontrastu, nie oglądając się na związane z nim, czy mogące z niego wynikać, wątpliwości moralne,

- na efekty komiczne składają się w „Grubych rybach” sceny groteskowe (np. taniec Pagatowicza w pierwszym akcie) i farsowe (przygotowywanie czepka dla babci Ciaputkiewiczowej i przymiarka damskiego czepka przez Wistowskiego).

- głównym środkiem, którym się Bałucki posługuje dla uzyskania efektów komicznych, jest ostry kontrast: wieku, zdrowia, świadomości i nieświadomości, wiedzy i niewiedzy, sprawności fizycznej i jej braku, kontrast między zadufaniem w trwałość własnych przekonań, poglądów i łatwością ich zmiany, aż po takie kontrasty jak damski czepek na męskiej głowie,

- ponadto efektom komicznym służy nieporozumienie rzeczywiste i zaaranżowane

- jest to komedia do grania, bo każda sytuacja jest funkcjonalna, z każdej można wydobyć sceniczny efekt, każda daje szansę roześmiania widza.

- sztuki Bałuckiego, które w latach jego własnej młodości prezentowały realia współczesnego świata, mieszczańskiego środowiska krakowskiego czy drobnej szlachty galicyjskiej, w okresie dwudziestolecia międzywojennego grano już jako sztuki kostiumowe: świat bohaterów Bałuckiego wraz z realiami odsunął się w cień historii,

- postaci głównych bohaterów komedii narysowane zostały z uwypukleniem jednej znamiennej cechy. Ciaputkiewiczowie to przede wszystkim dobroduszni ramole, Wistowski - zarozumiały, podstarzały lowelas, Pagatowicz - schorowany stary kawaler, który chciałby zrekompensować sobie zawody mijającego bez przygód z kobietami życia.Wanda to sprytna i stanowcza, wiedząca, czego chce, dziewczyna itp.

- pisarz przywiązywał dużą wagę do scenicznego rekwizytu, do stroju, a także charakterystycznego gestu jako do czynników w równym stopniu, co słowa i czyny, charakteryzujących postać bohatera

- miejsce akcji do końca pozostaje to samo, zaś wydarzenia rozgrywają się w krótkim czasie między aktem pierwszym a drugim mija kilka dni, akt trzeci prezentuje wypadki dnia następnego po akcie drugim,

- postaci pojawiających się na scenie jest niewiele, a wśród nich tylko cztery są pierwszoplanowe: Pagatowicz, Wistowski, Wanda i Helena. Ciaputkiewiczowie dla przebiegu akcji znaczą niewiele. Burczyński, dobrotliwy sknera, potrzebny jest dla podkreślenia i uzasadnienia kłopotów córki z uzyskaniem zgody na kupno sukni. Służący Filip - aby usługiwać przy stole i tradycyjną komediową modą kochać panienkę i krytycznie komentować (na stronie) poczynania starych kawalerów. Henryk, figura pozbawiona zupełnie cech indywidualnych, które by na przykład uzasadniały zainteresowanie Wandy, był Bałuckiemu niezbędny jedynie dla zarysowania konfliktu. Najbardziej aktywną postacią, trzymającą wszystkich w swych rękach nici skomplikowanej intrygi jest Wanda, sprytna nad wiek i doświadczenie pensjonarka, oszukująca zręcznie ukochanych dziadków, Wistowskiego i podporządkowywująca sobie bez reszty ukochanego - marionetkę.

---