Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (wstęp BN)

1. PISARKA ZNAD NIEMNA

Symbolika tytułu nawiązuje do Mickiewiczowskich uczuć do ziem nad błękitnym Niemnem rozciągnionych i jest też związana z losem pisarki (na 69 lat tylko 10 przeżyła z dala od miejsc rodzinnych).

1852-57 na pensji sióstr sakramentek w Warszawie

1858-63 w majątku męża w Ludwinowie (granica Polesia i Wołynia)

-Orzeszkowa należała do tych mniej licznych autorów wybitnych, którzy życie spędzili w pobliżu miejsca urodzenia.

Orzeszkowa urodziła się 20 czerwca 1841 r. we dworze w Milkowszczyźnie (na północ od Niemna, 40 km od Grodna). Mieszkała tu w dzieciństwie i po rozstaniu z mężem, aż do 1869 r., kiedy musiała sprzedać zadłużony majątek. Odtąd na 41 lat związała się z Grodnem.

Rzadko wyjeżdżała, a jeśli już to na krótko do Warszawy lub Wilna. Jeszcze rzadziej bywała na Zachodzie (1881, grudzień 1893, lato 1899 - kuracyjne pobyty w Wiesbaden w Niemczech, w czasie trzeciego zajrzała też do Szwajcarii). Wolała odwiedzać pobliskie dworki, gł. latem, gdy źle się pisało.

Ze szkoły wyniosła biegłą znajomość francuskiego, niezłą niemieckiego, umiejętność pisania po polsku, wiadomości o literaturze (nauczyciel - Ignacy Kowalewski). Szkoła miała przygotować głównie do ról towarzyskich i domowych, do życia umysłowego i lit. przygotowała się sama.

Po ojcu, Benedykcie Pawłowskim (~ Korczyński ???), Eliza odziedziczyła dużą i wielojęzyczną bibliotekę (gł. pisarzy francuskiego Oświecenia). Zmarł, gdy miała 3 lata. Babka jej o nim mówiła, choć ubolewała nad jego niedowiarstwem i masoństwem.

Matka, Franciszka z Kamieńskich, po 3 latach wyszła za ziemianina spod Kobrynia, Konstantgo Widackiego. Była piękną patriotką, rozmiłowaną w gestach symbolicznych. Eliza zarzucała matce trzymanie się konwenansów, po zamęściu przestała jej ulegać.

Męża, Piotra Orzeszko (35 lat, gdy ona miała 17), załatwiła jej rodzina. Ślub odbył się po kilku tygodniach narzeczeństwa, 21 I 1858 r. Dwa lata Elizy w tamtejszym miejscu minęły na wizytach sąsiadów, a potem Eliza zaczęła się rozglądać po tamtejszej wiosce i zaczęła czytać (gł. Voltaire'a, Rousseau, Diderota, Micheleta, Thiersa i nowe publikacje).

• interesowała się z zapałem demonstracjom patriotycznym lat 1861, 1862 w Warszawie

• z młodszym bratem męża założyła we dworze szkółkę dla dzieci ze wsi

• mąż był raczej sceptyczny do jej działań, narastał między nimi kryzys, ale Eliza powstrzymała się z rozwodem, bo w 1863 w Ludwinowie pojawiły się „partie” leśne i była tam potrzebna (Piotr należał do „białych”, ale nie zamykał domu przed powstańcami)

• Eliza angażowała się w posługi kurierskie powstańcom styczniowym(szykowanie opatrunków dla rannych, niebezpieczne usługi kurierskie). Latem 1863 r. odwiozła do granicy z Królestwem, tropionego na Polesiu i kilka razy ukrywanego Romualda Traugutta (ostatni dyktator powstania w Warszawie).

Mimo wszystko rozstali się początkiem 1864 r., przede wszystkim ze względu na swoje różnice poglądowe. W grudniu Piotr został aresztowany za sprzyjanie „miatieżnikom”, czyli konspirację. Nie przyznał się, ale nikogo nie wsypał. Skazano go na zesłanie, a Ludwinów skonfiskowano.

Eliza nie pojechała za mężem do Permu (wyrzucała to sobie jako błąd etyczny), ale gdy wrócił w 1867 r. do Warszawy (na Litwę nie mógł) przeprowadziła proces rozwodowy (dostała go w 1869). Piotr zmarł w Warszawie w 1874 r.

W momencie, kiedy odbywa się sprawa rozwodowa Eliza zakochana już była w Zygmuncie Święcickim, o 5 lat starszym od siebie lekarzu. Nie wzięli ślubu z powodu problemów z rozwodem, plotek, trudności z pracą (Zygmunt znalazł ją tylko w Mińsku) i zadłużenia Milkowszczyzny (nie dopuściła do licytacji, sprzedała dworek, ale pułkownikowi rosyjskiemu pochodzenia angielskiego, bo Polacy nie mogli nabywać tu ziem, który odsprzedał dworek rodowitemu Rosjaninowi - znów błąd etyczny).

W 1869 r. przeniosła się do Grodna - tu mieszkała matka, a także Stanisław Nahorski-adwokat, w którym Eliza była zakochana. On był jednak żonaty i opiekował się chorą żoną, więc związek z nim odizolował Elizę od towarzystwa. Pobrali się dopiero w 1894 r., gdy zmarła mu żona (Eliza miała 53 lata, on - 68). Nahorski zmarł w grudniu 1896 r. Elizę po śmierci (18 V 1910) pochowano obok niego na grodzieńskim cmentarzu katolickim.

Eliza chciała udowodnić ludziom, którzy odwrócili się od niej po rozwodzie, że obok walki o szczęście osobiste ma na względzie dobro społeczne - działała aktywnie np. po pożarze Grodna w 1855 r. pierwsza pomagała pogorzelcom

Przy Niemnie i ziemi grodzieńskiej trzymał ją też talent pisarski, z tych stron czerpała inspirację, w tych stronach umieszczała zwykle akcję dzieł. One były autentyczne. Tu były problemy ważne dla autorki, tu rozumiała ludzi i ich problemy.

Pisanie traktowała jako najważniejsze w życiu powołanie, misję, której trzeba wszystko podporządkować. Czasem pisarstwo nazywała obowiązkiem, pracą dla dobra publicznego.

Np. w czasie pobytu w Milkowszczyźnie (1864-69) napisała 10 powieści i 20 innych tekstów.

2. PROBLEM MISJI PO KLĘSCE

Orzeszkowa była prekursorką pozytywizmu warszawskiego (praca u podstaw, wyższość prozy, tendencyjność), co nie znaczy, że nie było między nią, a pozytywistami znacznych różnic.

• dla młodych (po 1870 - Świętochowski, Prus, Litwos) głównym przeciwnikiem było epigońskie wierszotwórstwo i gawędziarstwo, ale czasem też romantyzm z okresu „wieszczów” - (gł. Franciszek Krupiński; zarzuty: lekceważenie rozumu, uprzywilejowanie uczucia, powstanie styczniowe)

• Eliza krytykowała wierszoklectwo i bujanie w obłokach, postulowała dostrzeżenie piękna w postępie wiedzy i cywilizacji, ale nigdy nie walczyła z tradycją romantyczną, nie zdobyła się na przytyki wobec powstania.

Wpływ na poglądy Orzeszkowej mieli przedburzowcy:

• pokolenie literackie w Galicji, ważne na kilka lat przed burzą 1863 r.

• mieli poczucie kryzysu romantyzmu, oddalania się po 1848 r. od potrzeb społecznych

• chcieli odnowić tradycje patriotyczne i wiarę w lud, urzeczywistnić ideały demokratyczne

• doceniali wielkich romantyków sprzed okresu mistycyzmu, wskrzeszali treści tyrtejskie (czołowy poeta to Mieczysław Romanowski, zginął w powstaniu)

• dopominali się o pisarstwo dążnościowe (powieści Walerego Łozińskiego)

• „Dziennik literacki” - pismo przedburzowców

Ślady tych idei u Elizy:

• (1866) Obrazek z lat głodowych(DEBIUT) w „Tygodniku Ilustrowanym” - debiut, Kilka uwag nad powieścią i O „Historii cywilizacji angielskiej” przez Henryka Tomasza Buckla w „Gazecie Polskiej”

• dzieło Buckle'a ukazało się we Lwowie w 1863 r. w „Dzienniku Literackim” (pismo przedburzowców)

• w Kilku uwagach... zawarła postulat tendencyjności, za patronów podając Kraszewskiego i Korzeniowskiego, Adama Pługa i Zygmunta Kaczkowskiego, wspominała o George Sadn i Wiktorze Hugo (była to kontynuacja romantycznego przewodnictwa ideowego)

• kontynuowała apele sprzed 1863 r. - wspomaganie krzywdzonych i cierpiących, pracowitość, zajęcia użyteczne, gospodarność, docenianie zawodów inteligenckich (inżynier, nauczyciel) i rzemieślniczych, więzi sąsiedzkie, przeciwstawiała snobistyczne dwory ziemiańskim domom

• dodawała nowe tematy - kwestia kobieca (Ostatnia miłość 1867, Pamiętnik Wacławy 1871, Na dnie sumienia 1872, Marta 1873), kwestia żydowska (Meir Ezofowicz 1878), wieś chłopska (Niziny 1884, Dziurdziowie 1885 - powieści w nowym stylu)

• ewoluowała od narracyjnych dopowiedzeń, apelu i komentarza do opisowości. Brak natrętnego moralizowania i komentowania zdarzeń.

W 1880 r. młodzi zyskali przewagę, ale wciąż pilnowali się i krytycznie podchodzili do siebie.

• (1879) O powieściach T.T. Jeża... - odważna, choć spokojna krytyka nadmiaru tendencyjności, ulegania modom, traktowania literatury jako zwierciadła rzeczywistości

• powieść musi wnikać w kolizje i dramaty życia, stawiać pytania, selekcjonować materiał; postulowała zintegrowanie wymowy dzieła z bezstronnym obrazem rzeczywistości (sama pisała nowe powieści, np. Nad Niemnem, Cham)

1883 - ukazało się „Ogniem i mieczem”. Do tego czasu Sienkiewicz, Prus i Świętochowski znani byli głównie z publicystyki, felietonów, nowel, a nie powieści.

Z powieści znani byli: Kraszewski, Zygmunt Miłkowski (Jeż), Orzeszkowa

• Kraszewski pisał powieści historyczne (1876, Stara Baśń), ale za Tainem uznawano gł. powieści o tematyce współczesnej (np. 17 powieści Orzeszkowej wydanych do 1883 r.)

• Sienkiewicz nagle powrócił do historii i do patriotyzmu konserwatystów szlacheckich, nieco ksenofobicznego, batalistycznego z mesjanistyczną wiarą w opiekę boską

• Prus odpowiedział recenzją krytyczną (1884) i Placówką (1885-86) oraz Lalką (1887-89), powieściami „z wielkich pytań epoki”

• Orzeszkowa nie lubiła Henryka od kiedy w 1881 r. postawił Prusa nad nią; jego zwrot ideowy uznała za słabość charakteru, zwabionego salonami; potem dotknęło ją, że dostał on Nobla (1905), bo czuła się jego rywalką, choć nigdy publicznie go nie skrytykowała

zarzuca Trylogii tanią sensację, bez głębszej myśli i uczucia; doceniała to, że Sienkiewicz upomniał się w powieści o miłość Ojczyzny (odblokowało to w niej chęć jawnego pisania o patriotyzmie, ale napisała powieść współczesną i to dot. 1863 r. - Nad Niemnem). „Trylogia” miała znaczenie ożywcze. Sienkiewicz udowodnił, że wzgląd na cenzurę nie stanowi alibi, gdy chce się mówić o „idei ojczyzny”.

Orzeszkowa chciała tak jak Sienkiewicz pokrzepiać, lecz nie przez odejście do zwycięstw sprzed wieków, lecz ponowne przemyślenie doświadczeń współczesnych (powstanie styczniowe).

3. O PISANIU NAD NIEMNEM

Lęk o przyszłość społeczeństwa emanuje z Dziurdziów i Nizin. W 1884 r. w liście do Karłowicza wspomniała, że będzie pisać o szlachcie zagrodowej.

• to środowisko poznała w Miniewiczach u panien Kamieńskich

• właściciel, Jan Kamieński, był na zesłaniu po 1863 r. (wrócił w 1887)

• czuła się zawsze wieśniaczką, w mieście zamieszkała w wieku 27 lat

• spotykała się tam ze schłopiałą szlachtą w Bohatyrowiczach i chłopami białoruskimi

Końcem lipca 1885 r. miała plan powieści: panna ze środowiska obywatelskiego chciała wyjść za zagrodowca (tytuł: Mezalians). Nie miała to być powieść o lękach i obawach, ale o nadziei. temat mezaliansu wzięła z Kollokacji Korzeniowskiego (Kamila poślubia ubogiego, ale szlachetnego Józefa Starzyckiego). „Tyg. Powszechny” zapowiedział już druk Mezaliansu.

W 1886 r. zaczęła na dobre pisać, ale zmieniła tytuł. Stary uwydatniałby prywatny romans, nowy - rodzinne strony autorki, o której wiedziano, że jest „stamtąd”. Lista postaci w 1886 r. była prawie gotowa. Nie ma Andrzejowej, ale Kirłowa ma kilka jej cech (tajemnicze cierpienie, żałoba). Zmieniła potem imiona Bohatyrowiczów i dodała ich więcej. Z życia wzięła Eliza botanikę, folklor i objawy trwania idei ojczyzny.

W listopadzie 1886 r. wyjechała do Grodna i tempo prac spadło, miała migreny i chwile zniechęcenia. W grudniu jej służąca wychodziła za Bohatyrowicza, więc uczestniczyła w weselu.

W marcu 1887 miałą gotowy II tom i pojechała do Warszawy. Przy wyjeździe w kameralnym gronie urządzono jej uroczystość 20-lecia pracy pisarskiej. Prace nad III tomem ruszyły dopiero w lecie, gdy wróciła do Miniewicz. W sierpniu tom był gotów, a ostatni odcinek ukazał się w ostatnim numerze 1887 r. Natychmiast sporządzono wydanie książkowe.

4. GLORIA VICTIS

W 1910 r. wyszedł tom opowiadań o powstaniu styczniowym pt. Gloria victis. Było to możliwe po zelżeniu cenzury po rewolucji 1905 r. Odnoszono się już powszechnie pozytywnie do powstania.

Akcja Nad Niemnem rozgrywa się od drugiej połowy czerwca do końca sierpnia 1886 r. Tylko 10 dni jest ukazanych dokładniej. A tylko w dwóch z nich nie ma odwołania do 1863 r.

• gdy Marta i Justyna wracają z kościoła, widok młodego furmana przypomina Marcie czasy, gdy jego stryj śpiewał Bywaj, dziewczę, zdrowa, ojczyzna mię woła

• rozdział 3 opowiada losy braci, wspomina, że po 1863 r. wszystko zmieniło się w pasmo upokorzeń, zawodów i waśni, przedtem były czasy wzlotów nad poziomy

• szczególną rolę mają rozdziały: 4/II (Mogiła) i 2/III

Mogiła to nie cmentarz, ale miejsce szczególne. Powstańców było 40 (jak męczenników z pierwszych wieków chrześcijaństwa). Wyszli z domu w czas wiosny, w maju, odświętnie odziani, gdy wszystko kwitnie, wzbiera, rośnie; polegli latem, w porze dojrzewania i plonowania; opłakano ich, ale pozostali między żywymi.

Jan prowadzi Justynę tę samą drogą, którą oni szli, pokazuje kolejne stacje. Las gra muzykę organową, wiatr uruchamia muzykę dzwonków. Do sanktuarium wybrali się w szczególny czas - niedziela, lipiec (rocznica 22), przed podjęciem życiowej decyzji, która wtedy już zapadła.

Mogiła jest jak ziarno Goreckiego, funkcja utajonego ogniska życia, które niczym ziarno trwa w oczekiwaniu na porę wzejścia (aluzja do „Dziadów”). Mickiewiczowska idea grobu jako kolebki odnowionego istnienia i do chrześcijańskiej koncepcji sensu cierpienia. Męczeństwo poległych nie było daremne.

Wielkie sytuacje w powieści są opisane na granicy realizmu a prozy poetyckiej.

Wierność tradycji powstania - sprawdzianem wartości człowieka.

Elita moralna społeczeństwa: Jan i Anzelm Bohatyrowiczowie, Witold Korczyński, Justyna Orzelska, Benedykt Korczyński, w pobliżu - Andrzejowa Korczyńska.

Narracja nie jest rzeczowo-opisowa, ale podniosła i symboliczna. Choć mowa pozornie zależna „strzeże” realizmu. Taka zmiana narracji dotyczy wszystkich fragmentów o dziedzictwie ideowym 1863 r (np. rozpacz Andrzejowej po „stracie” syna - wierność tradycji powstania jest najlepszym sprawdzianem wartości człowieka).

Sedno wartości związanych z rokiem 1863 to: podtrzymywanie narodowości, ponoszenie ofiar i wyrzeczeń w niewoli, budowanie demokratycznego społeczeństwa z myślą o przyszłości. Naśladowanie ducha idei „tamtych”, a nie powtarzanie bezmyślnie ich czynu zbrojnego.

Bohaterowie negatywni są odpowiedzialni za marnowanie energii, obojętność na stan kraju, ale nigdy świadomie i jawnie nie naigrawają się z przesłań 1863 r. Tylko Zygmunt się wybija - i jest oceniony gorzej niż Dominik, który załamał się na zesłaniu, ale nie zerwał przynajmniej z rodziną.

Emilia Korczyńska, Teresa Plińska, Bolesław Kirło. Ignacy Orzelski, Darzeccy, Teofil Różyc - egoiści, w różnym stopniu, o różnych odmianach egoizmu.

Zygmunt Korczyński - jako jedyny popełnia grzech świadomego i jawnego naigrawania się z przesłań 1863r. Kompletna ruina moralna człowieczeństwa. Większa niż zrusyfikowanie się Dominika Korczyńskiego, który przynajmniej nie zerwał kontaktu z rodziną. Zygmunt to wyrodny syn.

Patriotyzm i kosmopolityzm (1880) - poczucie przynależności narodowej to warunek zdrowego kosmopolityzmu, czyli braterstwa, zgody i współpracy narodów. Bez przywiązania do narodowości człowiek pozbywa się cennych składników osobowości (w książce bardziej stanowczo to ujęła). Atak przeciwko odstępstwu narodowemu idzie w parze z wpisywaniem tradycji ideowych 63 roku w dziedzictwo programowe pokolenia Witolda Korczyńskiego. Nadanie nowego sensu programowi „prac podstawowych i minimalnych”. Jedni wykrzywili go w sobkowatą zapobiegliwość - Darzeccy, inni - uznali dawne ideały za sentymentalizm. Młodzi (Wirold) wracają po idee do źródeł, dostosowują je do czasu, odrodzenie narodowe winno dokonywać się przez lud.

Tradycje ideowe 1863 r. są wpisane w dziedzictwo młodego pokolenia (Witold), które podnosi się z upokorzenia ze śmiałą wiarą w jutro. Pierwsi pozytywiści zagubili gdzieś sens, wypaczyli go w sobkowską zapobiegliwość (Darzeccy) lub uznali ideały za sentymentalizm (Benedykt).

Nowa faza wymaga połączenia programu narodowego i ideałów demokratycznych z myśleniem pozytywistycznym (praktyczność, wola pracy, poszanowanie nauki). Hasła pozytywistyczne mają rodowód powstaniowy (przezwyciężanie przesądów kastowych, praca u podstaw, solidarność).

Dzięki młodym opowieść legendowa o 1863 r. nie wdaje się w komplikacje historyczne. Jan pamięta kilka scen-syntez (rodem z cyklów Grottgera: Polonia 1863, Lituania 1864-66), a Witek urodził się po powstaniu, lecz jest podobny do stryja, którego kult podtrzymuje.

Mamy tu niewyraźne wstawki o konflikcie białych i czerwonych (waśnie sąsiedzkie, konflikt Andrzeja z Darzeckim). Nie ma wzmianek o zamachach skrytobójczych, o wallenrodyzmie (Kraszewski), o pomyłkach (Prus), nie ma pytań o postawę chłopów (Żeromski).

Eliza musiała pisać mową ezopową (peryfrazy, synekdochy, metonimie, symbole, alegorie, niedopowiedzenia, skróty), co sprzyjało przemilczaniu spraw drażliwych. Nie godziło się o nich debatować na oczach wroga (cenzora).

Powstanie wg niej zwróciło uwagę na Sprawiedliwość i Wolność - niezbędne warunki dla naturalnego rozwoju (organicyzm Spencera). Mogiła to drogowskaz dla młodych, walka i ofiarność to czynnik konieczny postępu - powstanie więc było ogniwem naturalnego procesu.

Rehabilitacja powstania w 25 rocznicę przyćmiła głosy Asnyka (W 25-tą rocznicę powstania 1863 roku) i Prusa (Lalka).

5. NATURA - KULTURA

Według schematu powieści realistycznej, na początku trzeba przedstawić miejsce akcji.

Orzeszkowa opisuje krajobraz z lotu ptaka, z punktu emocjonalnego - cieszy się urodą znajomej ziemi (znajomej z Pana Tadeusza). Jak u Mickiewicza, natura jest wszechobecna w utworze.

Początek powieści ujawnia, że to ta sama ziemia, o której pisał Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”.

„Filozofia natury” Mickiewicza i Orzeszkowej:

1. wszechobecność natury - intensywna, nieprzerwana - w świecie przedstawionym obu utworów,

• u Orzeszkowej - konwencja powieściowego opisu realistycznego, stylistyka „normalnej” polszczyzny literackiej, trafiają się formuły mowy potocznej, ale i koncepty retoryczne i poetyzmy bardziej wyrafinowane,

• powracanie do tych samych widoków, za każdym razem mają inne barwy i odcienie, odmiany pogody, nastrojów, za każdym razem obraz ziemi pięknej i bezpiecznej, nad którą łaskawe niebo roztacza dobroczynne czuwanie,

• pochwała krainy przyjaznej życiu i pełnej życia,

• dostatek, radość z harmonijnej rozmaitości i powabności świata,

• znak rozpoznawczy rajskiego zakątka - przestrzeni jasności, obfitości, zdrowia i ładu - zakole Niemna - rzeki zewsząd widocznej, majestatycznej, odwiecznej,

• Niemen - niewyczerpana woda żywa, która od zawsze poi i karmi, od wieków obmywa i oczyszcza, łączy krainę ze światem, jest szlakiem, który wyróżnia nadbrzeżne miejscowości, powiernik tęsknot, smutków, marzeń, nadziei, nad jego wodami brzmią pieśni ludu, rzeka miłości (pocałunek Jana i Justyny), prapoczątków (świadek narodzin osady Bohatyrowiczów), strażnik dziejów (Mogiła), macierzyńska powierniczka radości i łez ludu, opiekunka i ozdoba krainy

• kobiece postrzeganie rzeczywistości - większa uwaga dla świata roślinnego niż zwierzęcego, głównie Justyna zapoznaje się z naturą, męskie zajęcia rycerskie i myśliwskie nie tworzą akcji, choć przecież Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz polowali razem, polował też Benedykt, ze zwierząt najczęściej pojawiają się psy i konie, konie nie jako rumaki ale jako pomocnicy w pracy na roli, psy - Mucyk Anzelma, Sargas Julka Bohatyrowicza, obfitość fauny leśnej jedynie w opowieści Anzelma o Janie i Cecylii, 140 gatunków roślin, ich odmiany, znawstwo botaniczne

• opisy przyrody zwalniają akcję

• na planie idei pełnią doniosłą funkcję - malowniczy obraz ojczystego Edenu oraz nieposkromionego bogactwa życia, służy ważnej hipotezie kultury

• pobyt w Miniewiczach - prowadzenie zielników - dostrzeżenie ogromnej wiedzy ludu, ludowe nazewnictwo botaniczne i objaśnienia etymologiczne zdradzają zmysł kulturowy

• obfitość ornitologii i botaniki w powieści - przykład na odnawiającą się wielorodność natury - matki

• podziw dla przyrody + wymaganie synowskiego uczucia i szacunku dla niej

• pokrewieństwo z przedromantycznymi (Roussou) ideami wartości natury i obcowania z nią człowieka w harmonijnej zgodzie oraz pokrewne tym wątkom myśli romantycznej i romantycznym postulatom szanowania autonomii przyrody

• przyroda żywi i odziewa człowieka, ale jesteśmy jej częścią, nie władzctwem

• mamy obowiązek poznawania i ochrony przyrody, lud ma poczucie tego obowiązku, od samego początku przyjaźni się z przyrodą

• z codziennego kontaktu z naturą, ze zbratania się z nią bierze się splatane z wiernością „idei ojczyzny” pojęcie człowieczeństwa wysokiej próby i pojęcie prawdziwej kultury

• - lud nie ma szkół, ledwie czyta i pisze, ale to odcięcie się od przyrody i ludu wiedzie do degeneracji, np. Emilia - żałosne dziwadło, odizolowana od pól, Niemna, ogrodu, nie czyta polskich książek, tylko pamiętniki francuskich dam dworu i relacji z egzotycznych podróży, ma obrzydzenie do wszystkiego, co tutejsze i nie może porozumieć się z nikim, kto czyni coś pożytecznego

- Byron, Musset, Dumas - ojciec, Hugo(poeta) - wypaczyli charakter Zygmunta

- „Pana Tadeusza” przechowuje Anzelm, „Odę do młodości” pamięta Benedykt

- Zygmunt - kosmopolityzm, pogarda dla pospolitości, wstręt do obowiązków wobec innych, pozerstwo, popisy, kłamstwo, nasiąkł tym z braku ojca i winy matki

- Różyc - ofiara fałszywej kultury, świadom tego, jego próba podniesienia się z upadku skazana jest na niepowodzenie, psychologia podporządkowana problematyce społecznej, obyczajowej, dydaktyce

- Różyc, Emilia, Teresa, Zygmunt - wykształceni, ale ich wiedza nie ma związku z ziemią, na której żyją i nie przydaje się społeczeństwu - opozycja do wiedzy, którą dawał Uniwersytet Wileński (Stanisław - Benedykt - Witold Korczyńscy), opozycja do kultury i mądrości ludu

- Anzelm - „Pan Tadeusz”, „Psałterz Dawidów” Kochanowskiego, „Ogrody północne” Strumiłły; lud odczuwa brak wykształcenia, ma głód wiedzy, ale posiada nieocenione skarby kultury: język - wyrazy staropolskie, latynizmy sarmackie, dawne formy gramatyczne, figury retoryczne, frazeologizmy starodawne, przysłowia, porzekadła, rymowane aforyzmy - przeciwstawienie wybladłej i ulizanej elegancji dialogów salonowych, przeplatanych frazesami francuskimi

2. kultura pieśni - pieśń towarzyszy ludowi wszędzie, we dworze nie ma śpiewu, rozbrzmiewały one w czasie powstania, gdy dwór był otwarty dla ludu, teraz słychać grę Orzelskiego, ale nikogo ona nie interesuje

• śpiewy bohatyrowickie, legenda herbowa o Janie i Cecylii, opowieść o oficerze z 1812r., który zamarzł u płotu rodzinnej zagrody - uczucia ludu i jego myśl - pieśni i podania jako arka przymierza z dawnymi laty

3. trwanie dziedzictwa obyczajowego, przenikające stosunki rodzinne, życie gromadne

• ład społeczny i moralny, wartości wspólne i godność jednostek, zmysł estetyczny

• grzeczność i gościnność, ale nie uniżoność i pochlebstwa

• schludność stroju i mieszkania, ozdoby, ale nie przesada

• staroświecka ceremonialność słów, gestów, poruszeń

• rytuały domowe

• bardziej niż mikrosocjologia (ta u Prusa) - tu wielkie spektakle zachowań zbiorowych: żniwa, wesele Elżuni Boahtyrowiczówny i Fanciszka Jaśmonta obraz kultury bogatej, mądrej, pełnej życia, angażującej zbiorowość, w której każdy ma swoje role

• Spencer - postęp ewolucyjny jako ewoluowanie od prymitywizmu ku strukturom coraz bogatszym i dojrzalszym - z tego wynikały impulsy do badania folkloru i argumenty za oświecaniem ludu - tu pisarka nie zrywa ze Spencerem, ale korzysta też z poglądów Ernesta Renana - aspekt antycywilizacyjny: język i całe kultury tracą spontaniczny kontakt z bytem i rzeczywistością, pozbawiając się naturalnego bogactwa, wdzięku, giętkości stąd pochwała wartości kultury ludowej

• wartości etyczne kultury bohatyrowickiej, sprzężone z tradycją religijną - ale pisarka unika eksponowania obrzędowości religijnej, religijność polega tu raczej na przestrzeganiu przykazań niż na dewocji

• Witold - misja cywilizacyjna: wspólne plany gospodarcze, kopanie studzien, ulepszanie metod uprawy ziemi, budowanie mostów nad przekopami, które oddzieliły Korczyn od Bohatyrowicz,

• Justyna chce nieść kaganek oświaty, ale to lud ją więcej nauczył: natury, odróżniania pozorów od prawdy, Mogiły, poda jej sierp - symbol jej nowego losu

6. PRACA

Najlepiej wyreżyserowana jest scena żniw (r.3/II): w głębi milcząco pracują różnobarwne postaci, bliżej przy ściernisku siedzi Justyna (podziwia malowniczość widoku, słyszy mowę ziemi, wstydzi się swej bezczynności). Jan upuszcza widły i do niej podchodzi, a potem podaje jej sierp.

• dużo tu milczenia, gestów, mimiki - ociera się to o sztuczność

• widać tu najważniejsze postulaty dydaktyczne (obok patriotyzmu): pracy i użyteczności

Użyteczność wg Johna Stuarta Milla: staranie się o szczęście powinno łączyć się z dbałością o pomyślność ogółu i pomniejszanie zła. Ceni się w człowieku zdolność poświęcania własnego dobra dla innych. Nie jest to jest dobre samo w sobie, nie ma sensu, jeśli nie zmierza do powiększenia ogólnej sumy szczęścia.

u Elizy egoizm nie uszczęśliwia nikogo (może z wyj. Kirły, ale to pieniacz i prostak), a zło wielkiego świata rodzi się z dostatków posiadanych bez zasługi (krytykę taką zaczął Kraszewski, potem Prus), wychowanie uniemożliwia kontakt z „nizinami”, mimo szczerych chęci (Andrzejowa)

Pracowitość Benedykta i Marty skupia się wokół utrzymania ojcowizny w rękach polskich. Miałaby lepsze efekty, gdyby nie konflikt z Bohatyrowiczami.

Podanie o Janie i Cecylii Eliza usłyszała w Bohatyrowiczach od Adama Lewkowicza. W 1929 r. 80-letni Adam powiedział reporterowi wileńskiego „Dziennika Kresowego”, że Orzeszkowa notowała to, co jej opowiadał i potem pięknie to podała w książce. (o zbieranie legend postulował już Kraszewski)

„Bohater” (bohatyr) - z perskiego „bahadur” = zapaśnik, szermierz; w tureckim i krymsko-tatrskim „bahadyr” = wojownik.

Nazwisko Bohatyrowicz istnieje od XV wieku w Wielkim Księstwie Litewskim wśród szlachty pochodzenia tatarskiego. Jan i Cecylia pochodzą z Polski, a szlachectwa nie dostali za czyny wojenne.

Obraz Bohatyrowiczów jest nieco wyidealizowany: są pracowici, przywiązani do ziemi, którą sami uprawiają, odporni na zepsucie światowe, zasobni w dziedzictwo kulturowe (~ rom., np. Wiesław Kazimierza Brodzińskiego).

W romantyzmie praca służyła tylko podkreśleniu ciężkiej doli chłopstwa. U Elizy przekleństwem jest bezczynność i to, że się nie jest nikomu potrzebnym. Godność pracy fizycznej została więc podniesiona. Choć szczegóły techniczne są niedopracowane (Justyna żnie w gorsecie i zadraśnięta sierpem, Jan obraca w parę godzin kilka wozów siana, załadowując i rozładowując je sam, nie wiemy, co na polu robi Benedykt, mało konkretów w pracy Kirłowej). Bardziej kompetentna jest Eliza w rozmowach i globusach Emilii. Jednak praca jest rozciągnięta na całą powieść.

Wizja chłopa Orzeszkowej zostanie przejęta przez Młodą Polskę.

7. MEZALIANS. KOBIETA, MIŁOŚĆ I „SPRAWA”

Wątek mezaliansu zaczął Fryderyk Schilller (Intryga i miłość 1784), a kontynuowało pisarstwo sentymentalne. Zawsze łączył się z problematyką uprzedzeń, barier stanowych i majątkowych. W Polsce (Kraszewski, Korzeniowski) wiązał się z krytyką szlacheckiego zadufania, despotyzmu domowego i instytucji małżeństwa jako transakcji.

W Polsce temat ten spopularyzowali romantycy (Jacek Soplica i Ewa w PT Zasławska i Wokulski w Lalce, Anzelm i Marta w NN).

Bohatyrowicze narodziły się z mezaliansu. Królewskie odznaczenie praojców rozumieć trzeba jako hołd autorytetu narodowego dla dobroczynnych skutków mezaliansu.

Mezalianse w Nad Niemnem to nie tylko Jan i Justyna (którzy są najważniejsi, bo podobni do praojców i pozbawieni wad), ale też Witek i Marynia, Andrzejowa z mężem, Ładyś (ożenił się z chłopką).

Najważniejszym schronieniem wartości narodowych i ludzkich jest rodzina, choć każda boryka się tu z mnóstwem kłopotów.

Orzeszkowa pisze metodą zakładają związek charakteru z czynnikami społecznymi i historycznymi oddziałującymi przez sposób wychowania. Uznaje reguły patognomiki i fizjonomicznego rozpoznawania człowieka.

Justyna uniknęła cieplarnianego kalectwa. W Bohatyrowiczach podział ról na kobiece i męskie jest całkowicie uzasadniony, zgodny z naturą, sprawdzony od pokoleń. Kobiety mają podobnie obowiązki, ale też poczucie wartości i bezpieczeństwa. Wszyscy tu pracują, nie ma dyskryminacji. Naloty sztuczności są niewielkie (pani Giecołdowa z papirosem, Domuntówna z błyskotkami).

W dworze są dwa wyjścia - przetarg matrymonialny lub zgorzkniałe staropanieństwo.

Ideał kobiety w Nad Niemnem nie ma nic wspólnego z żądaniami feministek (George Sand): działalność oświatowa, użyteczność w gospodarstwie, pragnienie szczęścia małżeńskiego pod pieczą silnego i dzielnego mężczyzny, stanowczego, ale delikatnego, takiego, przy którym można się czuć „słabą płcią”. To Justyna podejmuje inicjatywę, gdy znajdzie takie mężczyznę.

Feministyczne jest widzenie mężczyzny uwzględniające gust kobiecy i kobiecą wrażliwość zmysłową (Jana widzimy tylko z perspektywy Justyny).

Scenki miłosne są teatralizowane w guście książkowym. Kochankowie są infantylizowani (Justyna ma 20-kilka lat, Jan - 30) jako „dzieci natury”.

Prawdziwą miłość „romantyczną” przeżyła Justyna z Zygmuntem (ból, zdrada, zwątpienie w wierszach Musseta, powinowactwo dusz), ale okazała się ona kłamstwem. Nowa miłość to związek nie samych serc, ale poglądów na życie i wartości społeczne. Kochankowie mają prawo do mezaliansu pod warunkiem uzgodnienia swych marzeń z dobrem społeczności.

8. DRAMAT BENEDYKTA KORCZYŃSKIEGO

Dramaturgia losów Benedykta to kreacja najbardziej oryginalna. Uwypuklona jest jego samotność. Jego dramat polega na tym, że nie zamilkło w nim sumienie. Czary goryczy dopełnia konflikt z synem (ale nie jest to podejrzliwość i nieufność wobec młodych).

Witold jest narysowany w konwencji natchnionego idealisty (patriota-spiskowiec, męczennik świętej sprawy, bohater pozytywny powieści z tezą) - blady, ruchliwy, poważny, o ognistym wzroku, z pierwszymi zmarszczkami, jest ofiarą górnych marzeń.

Oracje wygłasza sentencjonalnie, z powagą, uzurpuje sobie prawo do oceny. Ma przewagę moralną i emocjonalną w starciach z ojcem (r. 2/II, 2/III, 4/III).

Ojca i syna nie dzieli przepaść ideowa, w Benedykcie nie umilkły do końca porywy młodości. Witold jest alter ego Benedykta, budzi w nim to, co uśpione. Witold woła o rozpatrywanie tego, co się robi codziennie w duchu obowiązku wobec kraju i w duchu wierności testamentowi demokratów z 1863 r. Docenia trwanie ojca na „placówce” zagrożonej krachem, ale chce, by przekroczył nawyki samoobronne i wyszedł z twierdzy. Darowanie długu nie jest korzystne dla gospodarstwa, ale dla celów wyższych, ideowych.

Witold sprzeciwia się błaganiu Darzeckiego o nieegzekwowanie długu, ale nie mówi, jak ten problem rozwiązać - czy pożyczyć na lichwiarski procent w mieście, czy sprzedać las z Mogiłą?

Realizm Lalki to nowoczesny realizm tragiczny, rzeczywistość jest przedstawiona w sposób scjentyczny. W Nad Niemnem Justyna i Jan mają przed sobą pogodne jutro, sprawy Benedykta cudownie się rozwiązują - Nad Niemnem nazywano eposem. i zestawiano z Panem Tadeuszem.

9. O REALIZMIE I EPOSIE

epos

realizm

-hieratyczne obrazy Niemna i przyrody -piękno pogodnego lata -mądra kultura i pracowitość bohatyrowickiego ludu -idylliczny romans -dydaktyczna niezłomność Witolda f-inalne „kochajmy się” Benedykta z okolicą -sakralizacja przestrzeni nadniemeńskiej, -przeciwstawienie „gdzie indziej” antyurbanizm -nieufność do zagranicy (na Zachodzie i w Rosji ludzie tracą poczucie narodowości i sumienie obywatelskie) -najwięcej życia w ludzie - Bohatyrowiczach, przygasa ono w Korczynie, ledwie tli się w Olszynce zaścianek - „centrum” -najpierw drogi prowadzą do Korczyna, potem do Bohatyrowiczów -lud jako ostoja narodowości -akcja teleologiczna - ukierunkowana na jeden cel -najważniejsze wydarzenie - przyprowadzenie Benedykta do zagrody Anzelma

-chronologiczne uporządkowanie wypadków -skupienie akcji w krótkim odcinku czasowym -zakorzenienie teraźniejszości w historii minionej poprzez wspomnienia bohaterów lub narracyjne ekskursje wgłęb ich biografii -oznakowania upływu czasu -stosowne do pór roku zjawiska w przyrodzie i zajęcia ludzi -topografia nadniemeńska -Miniewicze - realny odpowiednik Korczyna -autentyzm Bohatyrowicz i ich okolic -postaci realistyczne

• w estetykach romantycznych poezją nowoczesności stawał się dramat, czasem łączony z epopeją

• XIX wiek - powieść odejściem od mitologii i zbliżeniem się do rzeczywistego życia

• według Lukacsa powieść realistyczna to epika rozczarowań, krytycyzmu i buntu - nie jest do pogodzenia z epopeją

• „Pan Tadeusz” i „Pamiątki Soplicy” potwierdzały, że nie można napisać eposu jako realistycznego obrazu rzeczywistości współczesnej, były to ucieczki od gorącej i utrapiającej rzeczywistości, zatajanie wydarzeń współczesnych, ucieczka w historię

• Orzeszkowa chciała połączyć utwór o gorącej rzeczywistości z optymistyczną „ideą ojczyzny”, dominuje poetyka realistyczna, która przeszkadzała zamiarowi ideowemu

• narracja - przedmiotowość, niewidoczność osoby autora, obiektywizm - ograniczenie ocen narracyjnych, moralizatorstwa od autora, komentarzy odautorskich apeli dydaktycznych, narracja ze stanowiska obserwatora faktów

• nie stroni jednak od żarliwości, patosu retorycznego, archaizowanej, uroczystej składni, poety zmów - gdy chce nadać czemuś wymowę ideową, jasną wartość, opiniuje postaci, dzieli je na dobrych i złych, wypowiedzi bohaterów sentencjonalne, zawierają hasła programowe, przewaga narracji nad dialogami, brak humoru dydaktyzm

• indywidualizacja języka postaci, dostosowywanie dialogów do okoliczności, odmiany sytuacyjne kontrolowanie dialogów przez autorkę, przemycanie treści dydaktycznych

• fabuła oparta na temacie konfrontacji dwóch światów

• dużo smutku, każda postać wlecze jakąś swoją kulę u nogi, ale Orzeszkowa zmierza do rozjaśnienia mroków, ukazania szans harmonii, odbudowy ładu świata

• zakończenie nie jest baśniowe, pojednanie nie ogarnia wszystkich

• sumienie - sprawa centralna

• rygoryzm moralny epos dydaktyczny

• „Lalka” bardziej oddaliła się od tendencyjności

• dyscyplina kompozycyjna „Nad Niemnem”: kontrastowe zestawienia sytuacji, postaci, paralelizmy fabularne, gradacje, zagęszczenia motywów o wyrazistej nośności symbolicznej; nadrzędną świadomość odczuwamy nie tylko w sposobie opowiadania i w naddanym komentarzy symbolicznym - rządzi ona całą konstrukcją przedstawionej rzeczywistości, gwarantując jej ład i harmonię

• realizm podporządkowany dydaktyce

• selekcja i redukcja rzeczy, które przyćmiewałyby wymowę dzieła: przybarwienie tragicznych wizji życia - pocieszenie Benedykta, Marty i Anzelma, nie ma erotyki, która ocierałaby się widocznie o mroczne tajemnice życia i stawiała wobec nierozerwalnych dylematów, niewiele słychać o egzystencjalnych problemach samotności (Andrzejowa), nie ma umierania, choroby fizyczne nie dotyczą ludzi moralnie zdrowych, przejście do porządku dziennego nad dramatem Różyca (pisarka nie dała mu szansy podźwignąć się z upadku, sprowadziła go do roli przeszkody na drodze Justyny, zmusił ją do tego dydaktyzm), niechęć do indywidualizmu

TOM I

Autorka stopniowo wprowadza czytelnika w klimat Korczyna, prezentuje mieszkańców dworu. Poznajemy historię niespełnionej miłości Justyny i Zygmunta oraz dzieje rodu Korczyńskich, a także losy małżeństwa Emilii i Benedykta. Do dworku w Korczynie ze szkół powracają dzieci Benedykta i Emilii: młodziutka Leonia i nieco starszy od niej Witold.

Pojawia się Teofil Różyc - zainteresowany panną Orzelską, ale ta spotyka Jana Bohatyrowicza i razem z nim udaje się na grób Jana i Cecylii, gdzie poznaje historię rodu Bohatyrowiczów.

Rozdział I

W świąteczny, letni dzień dwie kobiety wracały z kościoła. Ich sylwetki widoczne były na tle pięknego rolniczego krajobrazu, wśród którego dominował widok pól uprawnych i rzeki Niemen: „Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi na nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczystą ścianą wyrastający z zieloności ziemi, a koroną ciemnego boru oderznięty od błękitnego nieba, ogromnym półkolem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gdzieniegdzie tylko wyrastały dzikie, pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne, słupiaste topole.”
Starszą z kobiet - Martę Korczyńską - wyróżniał wysoki wzrost i szczupła budowa ciała. Druga, sporo młodsza - Justyna Orzelska - niosła w ręku parasol i bukiet uzbieranych po drodze kwiatów. Idąc, urozmaicały sobie drogę pogawędką. Marta opowiadała, jak kiedyś - w czasach młodości (miała wówczas trzydzieści sześć lat, a obecnie czterdzieści osiem), gdy biegła przez pola w zielonej sukni, mężczyźni wzięli ją za cholerę - personifikację choroby, która wówczas panoszyła się po świecie. Rozmowę przerwał im stukot kół powozu. Wychylił się z niego mężczyzna i ironicznie pozdrowił niewiasty: „Święte panny: Marto i Justyno, módlcie się za nami!” Podróżny nazywał się Kirło, a jechał w towarzystwie niejakiego Różyca na niedzielny obiad do korczyńskiego dworu. Po odjeździe mężczyzn Marta i Justyna dalej prowadziły dialog. Rozmawiały o pochodzeniu Justyny i jej ojcu, który stracił majątek i owdowiał. Justyna mieszkała w dworku Korczyńskich. Marta zarzuca młodszej krewnej bycie “melancholiczką” i “dumną księżniczką”, radzi jej stroić się i “mizdrzyć do kawalerów”. Justyna nie chce jednak takiego życia, chce żyć po swojemu.

Marta zwraca jej uwagę na to, że zmieniła się po historii z Zygmuntem Korczyńskim - niespełnionym artyście malarzu. Justyna twierdzi, że już nic do owego mężczyzny nie czuje. Konwersację ponownie przerwał im turkot kół. Na prostym wozie ze słomą siedziały dziewczęta w kwiecistych chustach na głowach i z kwiatami powpinanymi we włosy. Woźnicą okazał się przystojny Jan Bohatyrowicz, odwożący z kościoła kilkanaście wiejskich kobiet. Spodobała mu się Justyna. W jego oczach przemknęły błyskawice, a panna Orzelska w geście sympatii rzuciła siedzącym dziewczętom nazbierane kwiaty. Gdy wóz odjechał, ciotka Marta wyjaśniła Justynie, kim jest Janek Bohatyrowicz. Jan był synem Jerzego, który poległ w powstaniu styczniowym (1863). Zginął wtedy również brat pana Benedykta - Andrzej . Marta serdecznie pozdrawia jadących i przypomina sobie zamierzchłe czasy, kiedy to między dworem Korczyńskich i zaściankiem Bohatyrowiczów panowały zażyłe stosunki. Wtedy Bohatyrowiczowie - ojciec Janka, Jerzy i stryj jego, Anzelm, bywali we dworze i razem z Korczyńskimi zasiadali do stołu. Często w Korczynie bywał wówczas stryj Jana - Anzelm, którego Marta bardzo ciepło wspomina. Z dala, dobiegł kobiety śpiew Janka. Mężczyzna nucił popularną pieśń: Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną, Marta znała jej zakończenie:
„A kto tam przyjdzie albo przyjedzie, Przeczyta sobie: Złączona para, złączona para Leży w tym grobie!”

Rozdział II

Rozdział rozpoczyna się opisem korczyńskiego dworu. W tym dworze, w jednym z pokoi, bardzo elegancko urządzonym i zadbanym, choć nieco podniszczonym wnętrzu salonu znajdowały się cztery osoby. Jedną z nich była pani Emilia Korczyńska - kobieta delikatna, stale nękana bólami głowy, migreną i globusem - chorobą na tle nerwowym. Towarzyszyła jej opiekunka - Teresa Plińska, niegdyś nauczycielka córki Korczyńskiej - Leonii. Kobieta z twarzą obwiązaną chustką sprawiała wrażenie cierpiącej z powodu bólu zębów. Pozostali obecni to mężczyźni: Bolesław Kirło i Teofil Różyc. Obydwaj starali się zabawiać damy. Kirło, o niezbyt miłej powierzchowności, rozprawiał o spotkaniu w drodze dwóch niewiast - krewnych tutejszego domu. Nie zdradził, kim były napotkane „gracje”. Jego uwaga koncentrowała się zwłaszcza na Justynie, ale nie ujawniał jej tożsamości. Nadmienił tylko, że panienka nie posiadała ani rękawiczek, ani kapelusza. Ta uwaga zbulwersowała obecnych:„Panna z pięknej familii i z edukacją... - z wielkim ożywieniem wołała pani domu - pieszo idąca, bez kapelusza... to być nie może...” Zażartował, że uchyli rąbka tajemnicy dopiero wtedy, gdy dostanie całusa od panny Teresy, która była nim onieśmielona. Ale za chwilę i tak się wygadał. Napotkanymi kobietami były Marta i Justyna. Przyjaciel Kirły, Różyc, dziwił się, że młoda dama bez rękawiczek jest krewną państwa Korczyńskich. Z wyjaśnieniami pośpieszyła mu pani Emilia i króciutko opowiedziała o Justynie: „ (...) Justysia jest krewną męża mego, córką jego ciotecznej siostry. Ojciec jej, pan Orzelski, przez nieszczęśliwe zdarzenia utracił majątek. Od tego czasu oboje u nas mieszkają. Justynka, kiedy przybyła do nas miała lat czternaście, a w tym wieku już są przyzwyczajenia, skłonności, którymi pokierować trudno...” W pewnej chwili panią Benedyktową zaniepokoiła nieobecność Marty. Posłała Terenię do kuchni, by sprawdziła, czy Marta już wróciła i czy przygotowuje obiad. W międzyczasie do salonu wszedł Benedykt Korczyński. Przywitał się z gośćmi i oznajmił żonie, że niepokoi się o los dzieci. Powinny być już w domu. Na czas wakacji zawsze powracały ze szkół. Postrzegany przez pana domu jako „persona non grata” (osoba niepożądana) Kirło, starając się go udobruchać, poruszył temat pracy w gospodarstwie, zwłaszcza oczekiwanych plonów. Korczyński, znając leniwą naturę pana Bolesława, zapytał go o to samo, przy czym ten wybrnął z niezręcznej sytuacji, tłumacząc, że w jego posiadłości to żona zajmuje się gospodarowaniem i rolą: „Jak Boga kocham (...) żona moja jest tak zawziętą gospodynią, że do niczego mię nie dopuszcza...do niczego (...) Bo i cóż, panie dobrodzieju, na tej nędznej folwarczynie mielibyśmy obydwoje do roboty?” Benedykt zaproponował pani Emilii, by przewietrzyła pokój, ponieważ jest w nim duszno, ale ta zignorowała jego prośbę, zasłaniając się swoim słabym zdrowiem. Poczuła się nawet urażona, ale za chwilkę w roli pocieszyciela wystąpił Kirło, który zaczął ubolewać nad złym stanem zdrowia Emilii, ale obiecał jej, że postara się ją jeszcze jakoś dzisiaj rozweselić. Gospodarz nawiązał rozmowę z Różycem. Wypytywał go o sens pracy oraz o jego posiadłość - Wołowszczyznę. Pytany starał się odpowiadać rozsądnie, ale i tak musiał tuszować niedostatki wiedzy. Usprawiedliwiał się licznymi zagranicznymi wyjazdami, głównie do Francji. Mężczyźni, by pokryć zażenowanie, obserwowali widok za oknem. Po Niemnie płynęły tratwy. Chłopi, którzy nimi sterowali, wykonywali swoją pracę. Ich, tak jak i każdego troskliwego gospodarza, dzień świąteczny nie zwalniał od codziennych obowiązków. W tym czasie Teresa wypytywała w kuchni Martę o obiad oraz o liczbę gości przy stole. Intrygowały ją dwa dodatkowe nakrycia. Marta ironicznie ją zbywała i żartowała, że to dla jej konkurentów.

Do zebranych w gabinecie z wnętrza domu zaczęły dochodzić odgłosy skrzypiec. Okazało się, że w swoim pokoju na piętrze gra na skrzypcach Orzelski, ojciec Justyny. Wszelkie dyskusje ucichły, gdy Kirło przyprowadził dla zabawy ojca panny Orzelskiej. Wdowiec nie był kompletnie ubrany, ciągnięty do salonu przez Kirłę, nie zdążył przywdziać stosownego stroju. Przepraszał obecnych, że „występuje” tylko w szlafroku. Na salonowych gościach zrobiło to niezbyt miłe wrażenie. Sytuacja była raczej żenująca, ale pan Bolesław bawił się wybornie i usiłował namówić staruszka na zagranie jakichś melodii na skrzypcach. W takich okolicznościach interweniowała Justyna. Weszła w towarzystwie psa myśliwskiego Marsa i to jego poleciła żartownisiowi jako „przedmiot” do zabawy. Zabrała ojca z salonu i wyszła. Po wyjściu Justyny Benedykt ponownie zaniepokoił się o potomków. Różyc był zachwycony postępkiem Justyny, jej sposobem zachowania oraz aparycją. Potem polecił on pani Benedyktowej niezawodną na wszelkie dolegliwości „paliatywę”. Mówił o morfinie. Do pokoju wbiegła Marta i oznajmiła, że właśnie nadjeżdżają dzieci. Niemalże wszyscy ruszyli na powitanie przybyłych dzieci Korczyńskich(dwudziestoletniego Witolda i czternastoletnią Leonię). W salonie pozostali Różyc i Kirło. Panowie wszczęli dyskusję o pannie Orzelskiej. Bolesław zdradził przyjacielowi, że panienka jeszcze niedawno zakochana była w swoim kuzynie - Zygmuncie Korczyńskim, lecz do ślubu nie doszło, bo familia panicza nie wyrażała zgody, a i sam panicz nie był co do tego przekonany.

Justyna zaprowadziła ojca na górę i wyczyściła mu surdut. Poradziła Orzelskiemu, żeby nie dawał z siebie dowcipkować. Stanęła przy otwartym oknie i patrzyła na Niemen. W oddali spostrzegła łódź, a w niej dwóch mężczyzn. Jeden z nich - młody i wysoki przewoźnik patrzył w jej kierunku(był to Janek Bohatyrowicz). Zaraz też obydwaj wysiedli z łodzi i przez piaszczyste wybrzeże skierowali się w stronę lasu. Stamtąd dobiegły po chwili słowa pieśni śpiewanej silnym męskim głosem.

Rozdział III

W tym rozdziale narrator wyjaśnia kilka kwestii związanych z przeszłością bohaterów powieści. Benedykt Korczyński należał do niewielu z jego pokolenia, którzy odbyli naukowe studia. Był w końcu synem napoleońskiego legionisty - Stanisława Korczyńskiego, wychowanka słynnej Akademii Wileńskiej. Stanisław Korczyński miał trzech synów i córkę. Każdego po ukończeniu szkół średnich posłał do „wyższych naukowych zakładów”, ponieważ kładł on duży nacisk na edukację dzieci, by w przyszłości mogli poszczycić się nie tylko szlacheckim pochodzeniem, ale i stosowną edukacją. Jako dziedzic rodowych ziem do magnatów raczej nie należał, ale w poczet średniozamożnych obywateli wpisywał się bez wątpienia. Swoje dobra rozdysponował sprawiedliwie: na Korczynie osadził najmłodszego Benedykta, a na folwarku najstarszego - Andrzeja. Na obydwu braciach spoczął obowiązek finansowania siostry Jadwigi i brata Dominika, „który w dalekim, wielkim mieście studiował nauki prawne.” W 1861 roku Benedykt ukończył szkołę agronomiczną i na stałe osiadł w Korczynie. Ojciec i matka już nie żyli. Siostra bogato wyszła za mąż za niejakiego Darzeckiego, a w posiadłości przebywał Dominik - czysto rekreacyjnie, w przerwie szkolnej. Dodatkowo Benedykt sprowadził do siebie Martę Korczyńską, od dzieciństwa sierotę wychowywaną przez jego rodziców. Młoda wtedy i piękna Marta ogromnie ożywiała Korczyn swoją ochoczą pracą i radością. Dwie mile od Korczyna, na folwarku, gospodarzył żonaty już Andrzej. Bracia żyli ze sobą w zgodzie i utrzymywali dobre kontakty z pobliskim zaściankiem - mieszkańcami wsi Bohatyrowicze. Ci zaś, wywodzili się ze szlachty i dokumentowali się takim pochodzeniem, ale w toku dziejowych zamieszek utracili swoje przywileje. Krewna Korczyńskich - Marta spędzała sporo czasu z młodym Anzelmem, a brat Anzelma - Jerzy szczerze przyjaźnił się z najstarszym Korczyńskim - Andrzejem. Przyjaciele wspólnie wyprawiali się na łowy, polowania. Każdy posiadał już potomstwo: Jerzy miał syna Jana, a Andrzej - Zygmunta. Chłopcy byli rówieśnikami. Wszyscy wiedli niemal arkadyjski żywot. Sytuacja diametralnie zmieniła się po powstaniu styczniowym (1863).

Skutki powstania styczniowego dla chłopów:

Bilans przegranej obejmuje dziesiątki tysięcy poległych i straconych, dziesiątki tysięcy zesłanych na Sybir, milionowe straty materialne. Spiskowców karano wyrokami śmierci, więzieniem, katorgami, zsyłką, konfiskatą majątków. Społeczeństwo utraciło wiarę w sens walk narodowo - wyzwoleńczych, a reforma agrarna, zarządzona prze carat, niekorzystnie odbiła się na włościanach. Na jej podstawie chłopi zyskiwali wolność osobistą, uniezależniając się od dworu i panów. Autonomia chłopów była jednak pozorna i miała negatywne skutki, pogrążała włościan w nędzy, bo, pozbawieni opieki panów i administracji państwowej, tracili podstawy do egzystencji i pogrążali się w nędzy. Część z nich wyjeżdżała, rozpoczęły się masowe migracje i emigracje. Szlachta, którą represje popowstaniowe pozbawiły ziemi, przenosiła się do miast. Tym sposobem zaczął formować się ruch inteligencki i rozwijać kapitalizm. Do miast przybywali również chłopi, szukając zatrudnienia Znajdowali je, jako tania siła robocza. Większość jednak i tak cierpiała biedę, żyjąc w skrajnym ubóstwie.

Andrzej Korczyński oraz jego przyjaciel, Jerzy Bohatyrowicz zginęli w powstaniu, osierocając swoich synów - Zygmunta Korczyńskiego oraz Janka Bohatyrowicza.

Benedykt upatrzył sobie na małżonkę młodą, delikatną dziewczynę. Z czasem stała się ona dla niego zupełnie obcą osobą. Życie Benedykta skupiało się wokół prac gospodarskich., przez co nie tylko nie potrafili się porozumieć, ale wzajemnie przestali być dla siebie atrakcyjni. Ona, niesposobna do żadnych prac gospodarskich, ciągle zmęczona, wypoczywała w altanie lub ogrodzie, czytując literaturę francuską lub wykonując drobne robótki ręczne. Benedykt zastał ją tak kiedyś, gdy wracał z oględzin dóbr ziemskich, a chwila rozmowy uwypukliła wszelkie różnice między nimi. Kobieta narzekała na swoje zdrowie i samotność, a gdy mąż zaczął opowiadać jej o swoich gospodarskich frasunkach, zarzuciła mu, że w trosce o codzienny byt, zupełnie wyzbył się wyższych, patetycznych uczuć:

„Nie, Benedykcie, nigdy nie zgodzę się na to, aby życie wymagało od nas takich ofiar. Może ono być piękne i szczęśliwe, ale tylko dla tych, którzy odrzucają jego brzydką i prozaiczną stronę. Ale jeżeli kto tak, jak ty, zanurzy się w samych materialnych interesach, a wyrzeknie się wszelkiego piękna i wszelkiej poezji... wtedy... (...)
- Nie rozumiemy się i zrozumieć się nie możemy - ze smutną obojętnością rzekła pani Emilia.”
Po tej rozmowie Benedykt odszedł wypełniać dalsze obowiązki. Na ganku domu wypłacał robotnikom ich tygodniową należność. W międzyczasie przybyło do dworu dwóch mężczyzn. Przyszli upomnieć się o swoje konie pochwycone w zbożu Korczyńskiego. Pertraktacje przekształciły się w groźby. Dochodzącymi swych praw okazali się Bohatyrowiczowie - Anzelm i Fabian. Podobne sceny powtarzały się często, a Benedykt zawsze zaciekle się bronił, by nie narażać Korczyna na straty. Później zmęczony udał się do swojego gabinetu i w jego zaciszu odczytał list od brata. Dominik donosił, że jest w dobrych układach z pewnym księciem, który szuka uczciwego człowieka na zarządcę swojego majątku. Książę za dobrą służbę oferował spore profity. Dominik zasugerował bratu sprzedaż Korczyna i przeniesienie się do niego z całą familią. Dzięki takiemu rozwiązaniu uniknąłby wszelkich trosk i miał zapewniony dostatni byt. Benedykt długo rozważał tę propozycję, myślał już nawet o odpisaniu na list i zgodzie na propozycję, ale nagle do jego gabinetu weszło dziecko. Mały Witold zarzucił ojcu ręce na szyję i zaczął opowiadać, w jaki cudowny sposób spędził upływający dzień: pływał po Niemnie, łowił ryby. Zapytał, czy tatko będzie spożywał już kolację, bo ciocia Marta same frykasy przygotowała. Spotkanie z synem, który lubił nadniemeński krajobraz, podziwiał pracę na roli, całkowicie odwiodło Benedykta od sprzedaży posiadłości. Jeszcze tego samego wieczoru odpowiedział Dominikowi odmownie. Następnego dnia, gdy on i Marta zakończyli poranne czynności w gospodarstwie, złożyła mu wizytę żona. Przyszła porozmawiać o interesach. Zaproponowała, by małżonek wypłacał jej z posągu, który wniosła do małżeństwa, niewielkie procenty. Żądana kwota miała zaspokajać jej potrzeby. Benedykt zgodził się i od tamtej pory pani Emilia dokonywała niewielkich zmian w pomieszczeniach, w obrębie których poruszała się. Wymieniała meble, przyozdabiała wnętrza, kupowała książki, a swoją pomocnicę, Teresę, ulokowała w pokoju obok.
Korczyński ciągle był zapracowany. Dbał o interesy, spłaty rat w banku, opłaty szkół dzieci. Część zysków oddawał Marcie, a ta rozdzielała pieniądze na domowe wydatki. Z nadmiaru trosk często milczał i nabył zwyczaju, gdy nie mógł wyrazić jakiejś myśli, używania trzech „pustych” wyrazów: „To...tamto...tego...”

Rozdział IV

Najważniejszym wydarzeniem towarzyskim korczyńskiego dworku były imieniny pani Emilii, przypadające w ostatnim dniu czerwca. Co roku urządzano z tej okazji przyjęcie. Tym razem zjawiło się blisko czterdzieści osób. Wszyscy zasiedli przy suto i strojnie zastawionym stole. Wśród zgromadzonych była pani Andrzejowa Korczyńska - wdowa po bracie Benedykta, bardzo stateczna dama, poważana wśród krewnych oraz Jadwiga Darzecka - siostra Benedykta z rodziną, Kirło, Różyc, Zygmunt Korczyński - syn pani Andrzejowej zjawił się wraz z żoną - drobną blondynką o imieniu Klotylda. Poznał ją w uzdrowisku i poślubił dzięki wstawiennictwu swojej matki, bo panna miała wówczas zaledwie siedemnaście lat, a wywodziła się z zamożnego i znaczącego rodu. Rodzice, ze względu na wiek dziewczęcia, nie chcieli zbyt szybko i pochopnie wydawać córki za mąż. Klotylda była jednak bezgranicznie zakochana w Zygmuncie. Nie opuszczała męża na krok, a gdy na chwilę gdzieś znikał, wypatrywała go rozanielonym wzrokiem. Po strojach gości można było rozpoznać ich status materialny. Niektóre garderoby uwidaczniały bogactwo, przepych, inne mówiły o skromności, prostocie. Gośćmi byli głównie sąsiedzi i znajomi Korczyńskich. Towarzystwo, po skończonym posiłku, z sali jadalnej przeniosło się do salonu. Mężczyźni służyli damom ramieniem, zabawiali rozmową. Justyna pomagała ojcu opuścić miejsce biesiadowania. Staruszek nie kwapił się z tym, bo nie skończył jeszcze jeść. W sali jadalnej zostało kilku lokajów i panna Marta - ciotka Justyny, doglądająca obsługi gości. Solenizantce, która w dniu imienin poczuła się lepiej, Darzecki radził, by dla poratowania zdrowia udała się do Szwajcarii: „Gdyby bratowa chciała kiedy wyrwać się z tego zakątka i czas jakiś przepędzić w uroczej Szwajcarii, zdrowie jej i humor uległyby niezawodnie bardzo szczęśliwym zmianom.” Zewsząd dobiegały rozmowy. W jednym z rogów salonu zebrało się towarzystwo trzech mężczyzn: młody hrabia, Zygmunt Korczyński i Różyc. Rozprawiali o swoich podróżach: do Wiednia, Paryża, Monachium. Dziwowali się wzajemnie, że przyszło im obecnie zamieszkiwać na prowincji pośród obór i stodół. Konwersację przerwał im młodzieniec - Witold, myśląc, że gawędzą o sprawach roli. Zwrócił się do Różyca z zapytaniem o reformy, które ów zamierza wprowadzić w swojej posiadłości - Wołowszczyźnie. Różyc odparł, że o takim przedsięwzięciu w ogóle nie myślał. Zdziwiło to młodego Korczyńskiego i nie wzbudziło sympatii dla rozmówcy: „ - Jak to...- zaczął - a ja myślałem, że właśnie tacy ludzie jak pan, młodzi i możni... dawać muszą inicjatywę... przykład, naukę.” Zygmunt uznał zapał Witolda za cechę pierwszej młodości, a pozostali mężczyźni zachowywali wobec poruszonej myśli obojętność, a wręcz lekceważenie. Różyc odszedł dotrzymywać towarzystwa pani Andrzejowej, a ta zaczęła opowiadać mu o talencie Zygmunta oraz o jego cierpieniu z powodu twórczej niemocy. Syn Andrzejowej miał trudności w wypełnianiu obowiązków gospodarza, które nie przystawały do potrzeb artysty. Podano kawę i likiery. Kirło znów zaczął żartować sobie z Orzelskiego i namawiać go do wypicia kilku kieliszków rozmaitych trunków. Justyna wyróżniająca się skromnym strojem, miała smutną minę. Nudziło ją towarzystwo gości i drażniły docinki Kirły względem jej ojca. Benedykt prawie nie zabierał głosu, raczej przysłuchiwał się rozmowom. Wygłosił tylko drobną uwagę na temat gazet. W jego opinii piszą w nich takie rzeczy, że później spać nie można. Dla przykładu opowiedział też swój sen, w którym niemal „na żywo” widział, jak wojska niemieckie zamierzają zaatakować Korczyn. Obudził się wtedy zmęczony i zlany potem. Wspomniał również, że jego proces z Bohatyrowiczami o kawałek wygonu (łąki) nadal pozostaje nierozstrzygnięty. Wszelkie rozmowy ucichły, gdy do salonu weszła nagle żona pana Kirły, wraz z dziećmi. Kirłowa raczej nie bywała w towarzystwie. W przeciwieństwie do męża pochłaniały ją prace gospodarskie. Niektórzy uważali nawet, że obcując stale z włościanami, staje się grubiańska i wyzbyta manier. Towarzyszyła jej trójka starszych dzieci - dwóch synów i córka Marynia. Dwoje młodszych zostawiła w domu, pod opieką piastunki. Do Maryni Kirlanki natychmiast podbiegł Witold. Młodzi przyjaźnili się od dawna i często spotykali. Widać było sympatię między nimi i to, że „mają się ku sobie”.

Następnie pan Orzelski z Justyną uraczyli wszystkich muzyką płynącą z fortepianu i skrzypiec. Ten rodzinny koncert obserwował z przejęciem Różyc. Próbował namówić swoją kuzynkę - Kirłową na zaaranżowanie spotkania z Justyną, ale ta, znając jego naturę, grzecznie odmówiła. Witold był szczególnie zainteresowany córką Kirłów, Marynią- rozmawiał z nią bardzo serdecznie. Gdy Justyna odchodziła od fortepianu, zagadnął ją Zygmunt i począł czynić wyrzuty, że zachowuje się wobec niego nieodpowiednio, tak, jakby wyrzuciła z pamięci wszystko, co pomiędzy nimi było. Pragnął, by nadal była jego wierną przyjaciółką, ale ona kategorycznie odmówiła. Kirło wskazał rozmawiającą parę młodziutkiej Klotyldzie(żonie Zygmunta), napomknął przy tym, że panna Orzelska i Zygmunt byli kiedyś w sobie zakochani. Klotylda starała się ignorować jego słowa, ale w jej oczach ukazały się łzy. Spostrzegła je Justyna.Za chwilę gremium udało się na przechadzkę. Pani Emilia, w trosce o swoje zdrowie, zażyczyła sobie płaszcza, chustki na głowę, parasola i rękawiczek. Posłała po żądane przedmioty Justynę, lecz ubiegł ją Różyc. W ten sposób chciał okazać dziewczynie swoje względy, dać jej do zrozumienia, że mu się podoba. Justyna, znużona popołudniem i gośćmi, została w salonie sama. Tu odnalazł ją Zygmunt i po raz kolejny usiłował namówić na kontynuowanie znajomości. Justyna ponownie odrzuciła jego propozycję: „ - Idź, kuzynku, i podaj ramię żonie swojej, która jest ślicznym i zapewne dobrym dzieckiem, twemu sumieniu powierzonym. Ona cię kocha... a moja dusza... (...)

- Moja dusza - dokończyła - nie przyjmie nigdy tego, co ty jej teraz ofiarować możesz!”
Wyszła do sali jadalnej, by pomóc ciotce. Marta ganiła akurat jedną ze służących za stłuczenie wartościowej karafki, przy czym zanosiła się długim, przeraźliwym kaszlem.

Rozdział V

Orzelska potajemnie opuściła towarzystwo i wyszła w kierunku okolicznych pól. Idąc, rozmyślała o swoim życiu, czuła się samotna i nieszczęśliwa:„Od kilku lat cierpiała wiele i coraz więcej... Dlaczego czuła się tak głęboko i bez ratunku nieszczęśliwą? Jakim sposobem życie jej taki kierunek przybrało? Dlaczego z gorącego snu pierwszej młodości obudziła się nie tylko samotna ii smutna, ale zarazem obrażona i z wyschłą dotąd kroplą goryczy w sercu?” Zaczęła rozpamiętywać przeszłość. Już w dzieciństwie słyszała opinie o życiu jako zmaganiu się z troskami i kłopotami. Szczęście zwykło pojawiać się na chwilę, by znów gdzieś się ulotnić. Przypomniała sobie ojca. Orzelski, w czasach świetności, potrafił podbijać niewieście serca. Kobiety ceniły w nim artystyczny talent (był skrzypkiem), dzięki temu zdobywał ich względy. Nigdy się nie złościł, był dobroduszny. Miał dwie życiowe namiętności: muzykę i kobiety. Do płci żeńskiej czuł szczególną słabość. Kiedyś zniknął z francuską nauczycielką Justyny. Swojej żonie przysparzał mnóstwo cierpień. Kobieta o nadwątlonym zdrowiu, obawiając się najgorszego, udała się z córką szukać pomocy u swojego krewniaka - Benedykta Korczyńskiego. Ten, w razie nieszczęścia zadeklarował pomoc. Niedługo potem pani Orzelska zmarła. Benedykt uregulował wszelkie sprawy finansowo - majątkowe Orzelskich i przygarnął pod swój dach owdowiałego ojca wraz z czternastoletnią dziewczynką. Taki stan rzeczy odpowiadał Orzelskiemu. Jego wdzięki wówczas już przygasły, a o Korczyńskiego nie musiał martwić się o nikt. Odpowiadała mu kuchnia Marty, a wolny czas mógł całkowicie poświęcać swojej muzycznej pasji. Drugą pomocną Justynie osobą okazała się Andrzejowa (żona zmarłego brata Benedykta). Przez wzgląd na pamięć męża i ród Korczyńskich czuła się w obowiązku pomóc sierocie. Opłacała Justynie nauczycielki, sprawiała nowe i ładne suknie, wielokrotnie zabierała do podupadających Osowiec. W ten sposób młoda panna poznała Zygmunta Korczyńskiego - chłopca starszego od niej o sześć lat. Początkowo zrodziła się ich wzajemna fascynacja, która wkrótce przekształciła się w rodzaj miłosnego uwielbienia: „Były tam ranki majowe i księżycowe wieczory, długie przechadzki, ciche rozmowy, wspólne czytanie poetycznych i wzniosłych utworów, płacze pożegnań, kiedy on dla kształcenia talentu swego odjeżdżał w dalekie kraje, rozłączenia napełnione palącą tęsknotą i kojącymi ją nadziejami, listy wysyłane i otrzymywane, namiętne radości powitań, przyrzeczenia, przysięgi, plany wspólnej przyszłości, upojenia, po których dniami i tygodniami czuła na swych ustach ogień i słodycz jego pocałunków.” Romantyczna aurę zniweczyło słowo „małżeństwo”, bo o tym mowy już być nie mogło. Oponowała pani Andrzejowa, zarzucając wybrance syna braki w edukacji, brak majątku, odpowiedniego pochodzenia i kontaktów. Podobne opinie wyrażała siostra Benedykta - Jadwiga Darzecka i jej mąż:„ - Powinnaś była wiedzieć, moja Justynko - mawiała - że tacy ludzie, jak Zygmunt, z takimi, jak ty, dziewczętami romansują często, ale nie żenią się prawie nigdy!” Oburzony i poirytowany całym zajściem Korczyński rozmówił się z Zygmuntem, a na zakończenie z chmurną żartobliwością rzekł: „ - Wiesz co, gagatku? Jedź sobie za granicę i ucz się malować... Osowce wprawdzie zmarnują się do reszty, ale tobie samemu serce pewnie nie pęknie, bo... bo prawdę mówiąc, sam nie wiesz, czego chcesz!” Zygmunt wyjechał, a po dwóch latach powrócił - z żoną Klotyldą. Uraziło to bardzo Justynę, poczuła się poniżona i oszukana. Z trwogą myślała o swojej przyszłości, najwidoczniej nie była dobrą partią na żonę. Postanowiła nie wracać do przeszłości i definitywnie odrzucić Zygmunta. Była świadoma swoich wdzięków, wiedziała, że podoba się mężczyznom, zachowanie Różyca wyraźnie na to wskazywało. Lecz o tak zwanym mezaliansie nie mogło być mowy. Osobistości z wyższych sfer pozostawały poza jej zasięgiem. Rozmyślając, szła ścieżką wijącą się w niewiadomym kierunku. Niedaleko zbóż dostrzegła zarys czyjejś sylwetki i usłyszała silny męski głos. Mężczyzna popędzał dwa konie i pługiem orał ziemię Wyglądał tak, jakby wykonywana przez niego czynność nie była wysiłkiem fizycznym. Oracz, spostrzegłszy Justynę, zdjął z głowy czapkę i grzecznie się przywitał. Sądził, że „spacerowiczka” zgubiła drogę. Orzelska rozpoznała w nim Janka Bohatyrowicza, a gdy mu to zakomunikowała, zdziwił się, że panienka wie kim jest. Odrzekła, że widuje go czasem, a nieraz i ciotka Marta mówiła o nim i jego stryju. Jan powiedział, że przed laty ojciec i stryj zabierali go niekiedy do Korczyna. Bohatyrowicz nie przerywając orki, konwersował z Justyną. Nie narzekał na swoją pracę, nie odczuwał jej ciężaru, wprost przeciwnie - sprawiała mu ona radość. Dziewczyna zwierzyła się Janowi, że opuściła bal w Korczynie, ponieważ źle czuła się w towarzystwie. Rozumiał ją. Słyszał plotki, że nie każdy może zaznać tam szczęścia. Próbował ją pocieszyć, by nie troskała się zbytnio. Dla niego antidotum na smutki stanowiła praca. Wspomniał swojego ojca - Jerzego Bohatyrowicza, którego utracił w wieku siedmiu lat. Od tamtej chwili emocjonalnie i duchowo czuł się związany ze stryjem Anzelmem. Stryj zastępował mu ojca i matkę, choć ta żyła jeszcze, ale powtórnie wyszła za mąż. Dzięki drugiemu ożenkowi matki Jan posiadał rodzeństwo - przyrodnią siostrę Antolkę. Dialog młodych przerwało nadejście wysokiej i dobrze zbudowanej dziewczyny. Panna uczyniła aluzję do Janka: „ - Pan Jan widać czasu ma dużo, kiedy sobie tak pomału idzie!” Mimo tego, że nie podobało się jej, że Bohatyrowicz dotrzymuje towarzystwa Justynie, odchodząc, zaprosiła go w progi swojego domostwa: „ - Dlaczego to pan Jan niełaskaw nigdy nas nawiedzieć? Zdaje się, że nie na końcu świata żyjem. Już i dziadunio o panu wspominał...” Jan wyjaśnił swojej towarzyszce, kim była dziwna nieznajoma: „ - To jest panna Domuntówna, najbogatsza w okolicy aktorka...” Rodzice Domuntówny szybko umarli, a jej wychowaniem zajął się dziadek - staruszek, który pamiętał jeszcze czasy Napoleona. Aktorka, znaczyło sukcesorka - dziedziczka. Dziewczyna, mimo dobrej sytuacji materialnej, nie uciekała od pracy. Sama często pomagała w polu parobkom.

Po skończonej orce Jan zaproponował Justynie, by obejrzała jego gospodarstwo i trochę wypoczęła. Przechodząc w pobliżu Janowego sąsiedztwa, usłyszeli dziwny dialog. Dyskusję prowadziło dwóch mężczyzn: Anzelm i Fabian Bohatyrowicze. Anzelm tłumaczył swojemu rozmówcy, że proces z panem Korczyńskim jest zupełnie zbędny, ponieważ nie przyniesie żadnych korzyści, a wygon, o który toczy się postępowanie jest własnością Korczyńskich. Głuchy na upomnienia Anzelma Fabian i tak wierzył w swoją teorię. Jan zaprosił pannę Orzelską na ławkę, by odpoczęła, a następnie zwrócił się do stryja, by dotrzymał jej towarzystwa. Anzelm, nieco speszony, nie chciał początkowo się zgodzić, lecz zadośćuczynił prośbie bratanka. Obecność Justyny poczytywał za zaszczyt. Oprowadził ją po obejściu, pokazał sad, wypytywał o sytuację w Korczynie, interesowały go sprawy gospodarstwa, ale nie omieszkał też zapytać o Martę. Okazało się, że Marta wypełnia wiele obowiązków w korczyńskim dworze, co stryj Anzelm skomentował słowami: „ - A lękała się pracy! Ot, wszystko jedno, pracować wypadło...” Opowiedział też o swojej chorobie, którą lekarze zwali „hipokondrią”, a na którą nie było lekarstwa, bo była bardziej chorobą duszy niż ciała. Jan oporządzał konie, lecz w międzyczasie zdążył jeszcze poprosić Antolkę, by narwała dla panienki świeżych wiśni w sadzie. Justyna nie mogła nadziwić się, że ta młodziutka dziewczyna nosi ciężkie kołomysła (połączone ze sobą drewniane wiadra na wodę). Do Antolki przyszła pod pretekstem pożyczenia wody stryjeczna siostra Janka - Elżunia, a w chwilę później zjawił się Fabian - jej ojciec. Ów przyszedł rzekomo po córkę: „ - Niechże i mnie będzie pozwolone powitać Anzelmowego gościa - zaczął z niejaką nadętością w głosie i wymowie, a oczki jego drwiąco trochę świeciły. - Dawne to już czasy, kiedy przez nasze ubogie progi przestępowały takie znakomite nogi, a nie wiadomo, co by to pan Korczyński powiedział, gdyby wiedział, że siestrzenica jego znajduje się w bohatyrowieckiej okolicy, tak jak prawie w samym gnieździe jego największych wrogów!...” Jego zaczepny ton lekko zdezorientował obecnych, tym bardziej, że Fabian znów zaczął wypominać spór z Korczyńskim. Anzelm starał się ratować sytuację tłumaczeniami: „ - Co ja pamiętam o panu Korczyńskim wspominając, tego Fabian ze wszystkimi swymi synami na plecach by nie poniósł. Jednakowoż źle nie życzę nikomu i między niczyimi wrogami nie jestem... Niech pan Korczyński i zdrów będzie długie lata... Ja jemu przekleństwa nie posyłałem i nigdy nie poszlę...” Zachowanie Fabiana najbardziej zdenerwowało młodego Bohatyrowicza, zwrócił mu uwagę, by rozważniej dobierał słowa. Fabian zorientował się, że popełnił nietakt i wszystkich przeprosił. Czym prędzej pożegnał towarzystwo i wyszedł wraz z córką. Po tym incydencie wszyscy poczuli się nieswojo. Anzelm podsunął pomysł wyprawy na grób Jana i Cecylii . Wraz z bratankiem mieli dokończyć tam naprawę krzyża. Justyna nadal nie chciała wracać do nudnego grona w Korczynie, poprosiła więc mężczyzn, by zabrali ją ze sobą. Jej propozycja zdziwiła i jednocześnie wzruszyła starego Bohatyrowicza, ale uprzejmie panienkę zaprosił.

W drodze do grobu przodków Bohatyrowiczów, Anzelm, Jan i Justyna napotykają pannę Domuntównę, która prowadzi zdziwaczałego staruszka. „Dziadunio” poszukuje jakiegoś Pacienki, który przed laty uwiódł mu żonę. Po przybyciu na miejsce, oczom Justyny ukazuje się prosty grobowiec z wyrytym na nim napisem: „Jan i Cecylia, rok 1549, memento mori”. Anzelm opowiada legendarną historię swojego rodu. Kiedy dzień zaczynał chylić się ku zachodowi: Justyna, Janek Bohatyrowicz i jego stryj Anzelm udali się na wspólną wyprawę do grobu Jana i Cecylii. Szli przez okolicę w pobliżu Niemna. Mijali ogrody, wiejskie podwórka z gospodarskimi zabudowaniami oraz sady bogate w różnego rodzaju owoce. Justyna obserwowała i podziwiała ten widok. Nasłuchiwała również odgłosów dochodzących z domostw: tętentu koni, strzępów rozmów, hałasu wydawanego przez krosna i żarna. Gdzieniegdzie słychać było śpiew. Mijali mężczyzn powracających z pól z kosami u boków, widzieli dziewczęta zrywające owoce w sadach oraz kobiety noszące wiadra pełne wody. Twarze tych ludzi były ogorzałe od słońca. Kontemplację wiejskiego pejzażu przerwał im nagle krzyk pomieszany ze śmiechem i lamentem. Na drodze ukazała się para ludzi. Mężczyzna był małym i zgarbionym starcem, a towarzyszyła mu wysoka i pleczysta dziewczyna, która mówiła:
„ - Niech dziadunio uspokoi się! Niech dziadunio do chaty powraca! Pacenko nie przyjechał! Pacenki nigdzie nie ma. On już po babulkę nie przyjedzie! On już umarł i babulka umarła! Proszę nie dziwaczyć i do chaty wracać!” Była to panna Jadwiga Domuntówna wraz ze swoim dziadkiem - Jakubem. Młodzi chłopcy skradający się gdzieś w pobliżu, straszyli biednego staruszka. Jan wyjaśnił Justynie, że stary Jakub miał kiedyś żonę, ale uwiódł mu ją niejaki Pacenko i powiózł gdzieś w świat. Od tamtej pory dziaduniowi panny Jadwigi „pomieszało się w głowie” i czasem wydaje się być niespełna rozumu. Widząc całe zajście stryj Anzelm podszedł do Jakuba, zapytał, dokąd zmierza i potwierdził, że żadnego Pacenki w pobliżu nie ma. Uradowało to pannę Domuntównę, bo dziadunio natychmiast się uspokoił. Staruszek żył w świecie przeszłości, nie rozpoznawał żyjących, nazywał ich imionami przodków, a do Anzelma zwrócił się imieniem jego ojca - Szymon. Starszy Bohatyrowicz wyjaśnił napotkanym, dokąd zmierzają, panna Jadwiga zapraszała ich do siebie, ale grzecznie odmówili. Nieopodal usłyszeli fragmenty głośnej rozmowy. To Fabian zdążywszy już przebiec okolicę, tłumaczył sąsiadom zawiłości swojej sprawy sądowej z Korczyńskim. Przemawiał na tyle przekonująco, że pozyskiwał sympatię słuchaczy, przy czym uparcie twierdził, że powinien wygrać proces. Stryj Janka stroniący od wszelkich kłótni, starał się obojętnie przejść obok bulwersującego się mówcy, nie podzielał jego opinii, był jej raczej przeciwny. Zadziorność Fabiana uznawał za przejaw chciwości. „ - Wygon nie był nigdy nasz i święcie do pana Korczyńskiego przynależy (...) ale oni na każdą garść ziemi aż mrą z chciwości...” W pobliżu minęli Ładysiową (Władysławową) chatę, po której znać było ubóstwo. Kontrastowała z pobliskimi domostwami, ale podobnych chat było kilka. Świadczyło to o tym, że mieszkańcom mijanej wsi (zaścianek Bohatyrowiczów) różnie się wiodło i że uprawa ziemi stanowiła tu podstawę egzystencji, dlatego każdy jej skrawek był tak pożądanym. Naraz skręcili z drogi w ocieniony i chłodny korytarz. Był to porosły rozmaitą roślinnością głęboki wąwóz - parów, w jego wnętrzu biło małe źródło:„Była to krynica, której kryształowa szyba przebłyskiwała pod sklepistym pokryciem leszczyny i cienką nić rzucała pomiędzy gęste łotocie i czerwonawe kamienie.” Później zmuszeni byli wspinać się na górę, czasem Anzelmowi w trudach wspinaczki dopomagał bratanek. Justyna przypomniała sobie, że niegdyś widziała tę scenę - wtedy też dwóch mężczyzn wspinało się na górę, a ona patrzyła na nich z okna korczyńskiego dworu. Niedaleko szczytu wzniesienia, pośród mchów i drzew widniał grobowiec: „Był to grobowiec bardzo prosty i ubogi, ale takiego kształtu i w taki sposób przyozdobiony, że aby móc podobny mu zobaczyć, trzeba by cofnąć się wstecz o kilka wieków. Składał się on z sześciokątnego, grubego, u podstaw się zwężającego krzyża, na którego czerwonym tle bielała postać Chrystusa, a którego boki okryte były różnobarwnymi godłami i figurami. Były tam białym pokostem powleczone i ściśle do krzyża przylegające trupie głowy i różne narzędzia Chrystusowej męki, płaskie popiersie Marii, z tkwiącymi w nim siedmiu pozłacanymi niegdyś i w kształcie miecza wyrzeźbionymi strzałami, wsparte na rękach i w zamyśleniu na podstawach z drzewa lub gliny siedzące wypukłe figury świętych. Z chudości tych figur, ze szkieletowej długości ich członków, z okaleczeń, którymi czas zatarł rysy ich twarzy, poznać można było smak i robotę odległych czasów. Krzyż był tak spróchniały, że rychłym upadkiem groził, ale rozpięta na nim postać Chrystusa i boki jego okrywające figurę, przez czas okaleczone, ze spłowiałymi barwami i pozłotami, zachowywały niezmącone zarysy swe i cechy. Osłaniał je i od zupełnego zniszczenia chronił gontowy daszek. Na szerokiej podstawie krzyża bielał wyraźny jeszcze, choć miejscami zacierający się już napis: JAN i CECYLIA, ROK 1549, memento mori” (pamiętaj, że umrzesz). Na grobowcu nie umieszczono nazwiska, częściowo pozostawał anonimowy. Stary krzyż na nim wykonał dziadek Jadwigi Domuntówny, spotkany niedawno Jakub. Zrobienie nowego należało teraz do Anzelma i Janka Bohatyrowiczów. Anzelm przystąpił do heblowania drzewa. Wieczór był już coraz bliżej, a wokół panowała cisza. Justynę nęciła historia grobowca, ale nie śmiała zapytać. Przypomniała sobie ostatnią strofę pieśni, którą kiedyś śpiewał Jan, a dokończyła Marta:
„A gdy kto przyjdzie albo przyjedzie,

Pomyśli sobie:

Złączona para, złączona para

Leży w tym grobie!”

Anzelm widząc smutek i ciekawość dziewczyny, przerwał pracę i począł snuć opowieść o Janie i Cecylii. Niezwykłą legendę opowiedział mu stary Jakub, nigdzie nie była zapisana. Przekazywano ją sobie w formie ustnej jako historię dynastii Bohatyrowiczów. W starych czasach, około sto lat po chrzcie Litwy (1387 rok), przybyło w okolice Niemna dwoje ludzi. Nie znano ich nazwisk ani pochodzenia, nie wiadomo było, dlaczego się pojawili. Tylko ich sposób mówienia wskazywał na to, że przybywali z Polski. Szukali miejsca odległego od siedzib ludzkich. Podejrzewano, że przed czymś uciekają i, że różnią się kondycją społeczną, bo mężczyzna miał ciemną skórę, spaloną słońcem, a kobieta wydawała się piękną i wspaniałą, jakby pochodziła z wysokiego rodu. Puszcza, choć dzika i jeszcze nieokiełznana, wydała im się miejscem idealnym na schronienie. Terytorium zamieszkiwali ludzie trudniący się uprawą roli, połowem ryb, hodowlą zwierząt, ptaków (sokołów) i pszczół. Wszyscy żyli w bliskości i zgodzie z naturą. A natura obdarzała tubylców wszelkimi dobrodziejstwami. Nie znano jeszcze monet, więc wymieniano się wyrobami: „O pieniądzach to jeszcze gdzieniegdzie i nic nie wiedzieli, a jak kto chciał co sobie potrzebnego kupić, dawał skóry zdarte z ubitych bobrów, niedźwiedzi, lisów, kun i inszych zwierząt albo troszkę miodu i wosku, albo przyswojonego bawoła, karmną świnię i co tam zresztą kto miał.” Chaty były bardzo ubogie, nie miały pieców i kominów, nazywano je numami. Niektórzy wyznawali jeszcze wiarę w bóstwa. Janowi i Cecylii najbardziej spodobało się nad brzegiem Niemna, tu postanowili osiąść i założyć swój ród. Ciężką pracą i wzajemnym wsparciem pokonywali wszelkie niedogodności losu. Mężczyzna w pocie czoła karczował las, „(...) oprawiał kłody i budował, a ona zbierała orzechy i dzikie jabłka, gotowała rybę, doiła bawolicę, którą on rychło sobie obłaskawił, naprawiała odzież, a gdy wieczór przyszedł i on położył się pod dębem, z oszczepem i łukiem napiętym przy boku, by zawsze od dzikiego zwierza się obronić, siadała przy jego głowie śpiewając i grając na harfie.” Tak płynęły im lata. Okoliczna ludność dowiedziała się o nich i niektórzy zjawiali się, by wzajemnie wymieniać towary, podziwiać ich pracę i przy okazji uczyć się czegoś, co mogli wykorzystać w swoich osadach. Niejedni przejawiali chęć pozostania i służenia pomocą, ale pracowita para doczekała się własnych pomocników. Cecylia powiła sześciu synów i sześć córek. Każde z dzieci wkrótce miało swoje potomstwo. Ród rozrastał się i rozszerzał granice swego panowania.

Minęło kilkadziesiąt lat. Sam król dowiedział się o Janie i Cecylii: „Aż jednego razu znaleźli się tacy ludzie, którzy to samemu królowi donieśli, jakie to dziwy dzieją się gdzieś, w kraju litewskim, w najgęstszej puszczy nad samym brzegiem Niemna. Panował podtenczas ostatni Jagiellon, dwoma imionami: Zygmunt August nazywany.” Władca był zapalonym myśliwym i polował akurat w okolicznych lasach. Postanowił odwiedzić nieznane domostwo. Z całą świtą ruszył w kierunku Niemna. Niebawem puszcza zaczynała rzednąć, a oczom jego ukazały się rozrosłe skupiska ludzkie, wspaniałe pola uprawne i młyn rzeczny. Tylko boru na wysokim brzegu rzecznym nie tknęły ludzkie dłonie (tego, niedaleko którego rozmawiali Jan, Anzelm i Justyna).

Król przybywszy na miejsce, kazał wezwać przed swoje oblicze założycieli rodu: „Z najpiękniejszego domu synowie i córki, wnuki i prawnuczki wyprowadzili parę rodzicielów. Więcej niźli stuletnie te starce szli same przez się, niczyjej pomocy nie potrzebując, w śnieżystych płótnianych sukniach, by dwa gołębie, jedno przy drugim. On opierał się na toporze w długim kiju oprawionym; ona zsiwiałe włosy po pas rozpuściwszy głaskała biegnącą przy niej sarenkę. Kiedy już wobec króla stanęli, wszyscy zdumieli się, bo król kołpak swój zdjąwszy z głowy powiał ni przed starcami tak nisko, że aż z brylantowego pióra sypnęły się gwiazdy.” Monarcha poprosił Jana, by wyjawił swoje nazwisko i pochodzenie, lecz Jan odrzekł: „Przyszedłem tu od tych stron onych, którymi przepływa Wisła; nazwisko moje oznajmię tylko jednemu Bogu, kiedy przed świętym sądem Jego stanę, a kondycja moja niską była, pokąd do puszczy tej nie zaszedłem, gdzie wszystkie stworzenia są zarówno dziećmi powszechnej matki ziemi. Z gminu pochodzę i pospolitakiem na ten świat przybyłem; ale oto ta pani i małżonka moja z wysokiego domu zstapiła, aby moje wygnańcze życie podzielać.” Posłyszawszy taką odpowiedź, Zygmunt August nazwał założycieli rodu „bohatyrami”, jako że „ziemię dzikiej puszczy wydarli nie mieczem i krwią, lecz pracą i potem”. Stąd wzięło się ich nazwisko: Bohatyrowicze. A w dowód uznania i podziwu nadał im godność i herb szlachecki. Później, jak wynikało z opowieści Anzelma, Bohatyrowicze wskutek różnych dziejowych zamieszek, podziałów rodowych część swych dóbr utracili, zaniknął też tytuł szlachecki. Odtąd mienią się chłopami i żyją jak oni, uprawiają ukochaną ziemię i przy niej pozostają, bo tu tkwią ich korzenie, znajduje się rodzinne gniazdo. Historię rodu znał stary Anzelm i Jakub, ponoć pamiętał ją jeszcze Fabian, ale oni nie przywiązywali do niej aż takiej wagi, umykała im wśród domowych obowiązków i codziennej walki o byt: „Szczęście wywyższa, szczęście poniża, wszystko na świecie czasowe i przemijające...każda rzecz by woda przepływa, by liść na drzewie żółknie i gnije...”Justyna podziękowała stryjowi Jana za opowiedzenie legendy: „ (...) usta swe przyłożyła do szorstkiego rękawa jego kapoty.” Potem odeszła i w zamyśleniu przytuliła się do pnia brzozy. Myślała o wielkiej miłości, szczęściu i poświęceniu dwojga nieznanych ludzi złożonych w jednej mogile. Tuż obok o drzewo oparł się Janek i z żalem począł mówić o niesprawiedliwości losu, dziwacznych podziałach wśród ludzi, które uniemożliwiają istnienie prawdziwej miłości: „Kiedy prawdziwego kochania zażądasz, to ono dla ciebie za wysoko rośnie;” Swoim smutkiem i żalem przypominał Justynie ją samą, też przecież nieszczęśliwą z podobnych powodów. Nastawał wieczór. „W okolicy życie dzienne ustawało”. Młodej pannie wydało się, że pod gwiazdami płynie postać kobiety o złocistych włosach i z harfą u boku, lecz był to tylko figiel rozbudzonej wyobraźni.

TOM II

Rozdział I

W Olszynce - niewielkim majątku ziemskim, otoczonym olchowym gajem - znajdował się mały dworek zamieszkały przez rodzinę Kirłów. Dworek otaczały pola uprawne, łąki i sady. W pobliżu szumiał Niemen. „Z domu i całego jego otoczenia od razu wnieść było można, że wśród średniej własności ziemskiej Olszynka była posiadłością możliwie najmniejszą. Wniosek ten potwierdzała wieś chłopska pomiędzy łąkami do grupy wierzb przyparta. Składało ją chat kilkanaście, dosyć czysto i dostatnio wyglądających. Z bliskości, w której znajdowała się od dworku, łatwo było zgadnąć, że kiedyś do Olszynki należała.” Okna dworku spowijały pędy fasoli. Na ganku stały gliniane garnce pełne zsiadłego mleka i kosz z warzywami. Sień rozdzielała dom na dwie połowy, z których jedna przeznaczona została na pokoje mieszkalne, a druga na kuchnię i izbę czeladną. Wewnątrz unosiła się woń mydlin zmieszana z kuchennymi zapachami. Pani domu - Kirłowa krzątająca się po swoim domostwie, była zła na siebie, że nie udało się jej wyrobić ze wszystkimi obowiązkami i jednego dnia musiała borykać się z trzema czynnościami: wypiekiem chleba, praniem i wyrobem serów. Poganiała służbę, sama również biorąc czynny udział w pracach. Narzekała, ze starsza, szesnastoletnia córka Marynia pomóc jej nie może, bo akurat musi doglądać pielenia ogrodu. Zachowanie matki drażniło lekko trzynastoletnią Rózię, która również pieczołowicie spełniała swoje „gospodarskie misje” pomagając przy czyszczeniu i obieraniu jarzyn. Kirłową rozpraszała też troska o dzieci. Mała czteroletnia Bronia z rozwiązanymi tasiemkami butów, ciągle czepiała się jej spódnicy, domagając się jedzenia lub pieszczot. To najmłodsze dzieciątko zupełnie różniło się od reszty rodzeństwa. Było śniade, o ciemnych włosach i czarnych oczach, podczas gdy reszta miała jasną karnację po matce i włosy w kolorze lnu. Utrapieniem kobiety był chorowity, ale zdolny Staś, który, korzystając z przywileju dzieciństwa, ganiał gdzieś po łąkach z chłopskimi dziećmi. Znacznie bardziej do matczynych cierpień przyczyniał się imiennik ojca - Boleś, którego siłą trzeba było zapędzać do książek, bo nie wykazywał żadnego zapału do nauki. Matka zamykała go na klucz w pokoju, by choć na chwilę wymusić na nim wypełnienie szkolnych obowiązków. Nie przynosiło to oczekiwanych rezultatów, chłopak zwykle uciekał przez okno. Ostatecznie siłą przyprowadzano go z powrotem, sadzano przy książkach i unieruchamiano na dłuższy czas, przywiązując do kanapy. Kirłowa postanowiła edukować głównie synów, wierząc, że zdobycie wiedzy i doświadczeń będzie dla nich przydatne. Córkom wróżyła przyszłość gospodyń i pragnęła, by były najlepsze pod tym względem. Co do tego raczej obaw nie miała. Dziewczęta chętnie pomagały w domu. Utarczki ze Stasiem i planowane prace przerwało przybycie kupców, którzy po korzystnej cenie pragnęli nabyć od gospodyni sporą ilość wełny. Przyjazd handlarzy ucieszył Kirłową. Dzięki sprzedaży zwiększyłaby swoje dochody. Wyszła do nich z zamiarem pokazania spichrza, dzierżąc w dłoniach ogromny klucz. Z podwórza dostrzegła swoją starszą córkę Marynię siedzącą w zagonach wraz z innymi kobietami plewiącymi warzywa. Marynia rozmawiała z młodym Korczyńskim, który dosyć często, ze względu na swoją rozmówczynię przyjeżdżał do Olszynki: „W rozmawiającej i dziecięcym drobiazgiem otoczonej parze poznała najstarszą córkę swoją i młodego Witolda Korczyńskiego.” Targi z kupcami przerwało przybycie karety. Rozpoznała Różyca. Nabywcy oznajmili, że wstrzymają się z kupnem towaru do odjazdu gościa. Panią Kirłową zaniepokoiło to nagłe pojawienie się kuzyna. Zmartwiła się przez chwilę, że kuzyn będzie świadkiem dzisiejszego nieładu, niedokończonych czynności i jej mało wizytowego stroju. Po grzecznym powitaniu wszelkie niepokoje pierzchły, tym bardziej, że przybysz nie czuł zażenowania całą sytuacją. Zaprosiła gościa do salonu, a sama w pośpiechu odwiązała przytroczonego do kanapy Bolesia. Zawstydzony chłopiec umknął czym prędzej z pokoju. Po chwili zjawiła się malutka Bronia, którą Teofil na powitanie uściskał i uniósł wysoko na rękach, co sprawiło mu niemały wysiłek. Zapowiedział, że dziewczynka wyrośnie na piękną kobietę. Rozmowa początkowo dotyczyła choroby kuzyna, który od czasu jakiegoś pojedynku, kiedy to został ranny, dla złagodzenia bólu zażył morfinę. Od tamtej pory jest od niej uzależniony. Gospodyni, jako osoba szczera, skrytykowała jego nałóg. Uznała morfinę za szkodliwy wymysł cywilizacji i zaproponowała, by napili się herbaty. Różyc nie był amatorem takiego napoju, za to z przyjemnością poczęstował się domowymi konfiturami. Z dalszego toku rozmowy wynikało, że Różyc zainteresowany jest bliższym poznaniem Justyny. Z tej przyczyny częściej niż zwykle pojawiał się w majątku Korczyńskich. Postrzegał pannę Orzelską za ponętną i piękną kobietę. Czuł się dobrze w jej obecności. Jej bliskość odprężała go i intrygowała. Uważał ją za szczerą i oryginalną. Sądził, że dzięki niej uleczy się z nałogu. Kirłowa, dostrzegając zaangażowanie Różyca, kilkakrotnie sugerowała, by się z nią ożenił, lecz ten uparcie twierdził, że nie może. Przeszkodą było zbyt niskie pochodzenie, brak zaplecza materialnego oraz niedostatki w wykształceniu wybranki. Justyna była niegodną nazywać się panią Różycową. „ - Wyborny pomysł, kuzynko, wyborny, nieoceniony! - wołał. - Toż bym dopiero niespodziankę urządził światu i samemu sobie! A papa Orzelski? Czy ja bym tę chińską figurę na kominku u siebie postawił? A francuszczyzna panny Justyny, entre nous (między nami mówiąc), dość kulawa? Gdyby się oko w oko spotkała z moją księżną ciocią, chybaby biedna ciotka śmiertelnego ataku spazmów dostała...” Dialog urwał się, gdy weszła Rózia z wiadomością, że Staś powrócił z łąk z chrypką. Kirłowa nakazała, by siostra zaparzyła mu kwiat lipy. Teofil z zadziwieniem przypatrywał się swojej zabieganej kuzynce, która, chociaż była mężatką, samotnie borykała się nie tylko z gospodarstwem, ale i z wychowywaniem pięciorga dzieci. Zaproponował, by mąż Kirłowej został zarządcą jego majątku. Ufał, że jego Wołowszczyzna pod okiem życzliwego krewnego mogłaby zacząć świetnie prosperować. Pani Kirłowa natychmiast odwiodła go od tego pomysłu, słusznie twierdząc, że jej małżonek nie jest właściwą osobą do pełnienia tak odpowiedzialnej funkcji. Stwierdziła, że Bolesław ma złe przyzwyczajenia, ale to w gruncie rzeczy dobry człowiek. Nie potrafi żyć bez rozrywek i dlatego nieczęsto w domu bywa. Nawyku tego nabył jeszcze w dzieciństwie, gdy ociec jeździł z nim po obcych posiadłościach. Kirłowa wyszła za niego z miłości, mimo niechęci ze strony własnej rodziny widać było, że nadal go kocha: „ - Nabiera się przecież przyjaźni i przywiązania dla człowieka, z którym choć czas jakiś przeżyło się szczęśliwie. Zresztą, dzieci!...Mój kuzynie, jeżeli ożenisz się kiedy i zostaniesz ojcem, zrozumiesz, jaki to węzeł!”... Nie przeszkadzało jej, że mąż za część jej niemałego posagu, musiał spłacić nagromadzone długi. Sama zajęła się gospodarstwem i podupadający mająteczek wyciągnęła z ruiny. W wielu sprawach radziła się wtedy Korczyńskich. Na stanowisko rządcy zaproponowała Różycowi Benedykta. W zamian za szczerość i troskę, kuzyn zaofiarował swoją pomoc w opłacaniu nauki chłopców. Tylko ze względu na potomków Kirłowa przyjęła wsparcie. Po odjeździe Teofila zajrzała do pokoju dzieci, które beztrosko się bawiły. Dobiła targu z kupcami i wyszła na zewnątrz. Powoli kończono już prace polowe, więc zaniepokoiła ją nieobecność Maryni, ale po chwili dostrzegła ją ponownie w towarzystwie Witolda. Zastanawiała się przez chwilę, co łączy tych dwoje, lękała się o córkę, lecz wiedziała, że nie może nierozsądnie zachować się wobec młodego Korczyńskiego: - Co ja z tym fantem pocznę? (...) - Wypowiedzieć mu dom albo niegrzecznie przyjmować go... niepodobna! bo i za cóż? Poczciwy chłopak i syn najpoczciwszego sąsiada! Znają się z sobą od dzieciństwa, więc może to taka przyjaźń...” Zaraz posłyszała jednak ich rozmowę i stłumiła swoje lęki. Młodzi rozmawiali o rolnictwie, poprawie życia na wsi, oświecaniu warstw najniższych, które stale zaniedbywane nie mogły przyczynić się do postępu i rozwoju. Po chwili młodzi, biorąc się pod rękę, ruszyli uśmiechnięci na spacer w kierunku wsi. A za nimi pobiegł pies Korczyńskich - czarny wyżeł Mars.

Rozdział II

Justyna powróciła z letniego spaceru przed południem. W dłoniach trzymała bukiet polnych kwiatów i pod nosem nuciła piosenkę. Przez przypadek stała się świadkiem niecodziennego widowiska. Dwoje młodych ludzi - Leonia i Witold błagało cioteczkę Martę, by wreszcie dała się przebadać lekarzowi. Doktor, przybyły do pani Korczyńskiej, posłyszał kaszel Marty i uznawszy go za objaw choroby, zalecił leczenie. Marta stanowczo odmawiała. Po chwili spostrzegłszy Justynę, na nią skierowała swoją uwagę, a zwłaszcza na wiązankę w jej dłoniach. Dziewczyna wyjawiła, że kwiaty dostała od Janka Bohatyrowicza. Nie spodobało się to ciotce i krytycznie odniosła się do tej znajomości: „ - Cha, cha, cha! No, to już u nich familijne! Wiecznie bukiety wiążą, a co który zwiąże, to miotła. Czysta miotła! Widywałam ja kiedyś takie bukiety często, a ten do tamtych podobny jak dwie krople wody! (...)” Wywnioskowała, że panienka zawiedziona uczuciem do Zygmunta, „bawi się” młodym Bohatyrowiczem, a znajomość z nim podtrzymuje z nudy, melancholii i braku innych konkurentów: „Pobaw się (...), co to szkodzi? Z nudy, z melancholii! Na pociechę po pańskich karmelkach chłopskie miotły, tymczasem, póki Pan Bóg znowu jakiego panicza nie ześle, ha? Surową ocenę przerwało wejście Leonii zapowiadającej, że Witold już doktora prowadzi. Marta poderwała się z miejsca i kilkoma susami dopadła drzwi spiżarni. Ukryła się za nimi, ale w progu została jeszcze młoda bratanica namawiająca ciotkę do poddania się lekarskim oględzinom. Cioteczka wciągnęła dziewczynkę do spiżarki i już po chwili dochodziły stamtąd odgłosy mlaskania i śmiech. Degustacja zapasów rozpoczęła się na całego. Po chwili znalazł się tam i Witold. Całkiem inne sceny rozgrywały się w sypialni pani Emilii. Komnatę napełniało błękitnawe światło lampy sugerujące blask księżyca. Zwykle czytano tu do późnej nocy, a niejednokrotnie i do rana. Panna Teresa Plińska - nieodzowna towarzyszka wiecznie cierpiącej pani Korczyńskiej, podczas literackich podróży zabierała swoją chorą „przełożoną” w rozmaite rejony świata. Ostatnio „przebywały” w Egipcie. Podróżując po obcych krainach, fantazjowały o miłości, dumały nad istotą piękna. Rankiem, gdy Terenia ledwo skończyła czytać o Egipcie, pani Emilia źle się poczuła. Dusiła się, kasłała i czuła kłucie w piersi. Przerażony pan Benedykt kazał posłać ponownie po doktora. Około południa wszystko wróciło do normy, a pani Benedyktowa była już tylko osłabiona. Obwieszczono przybycie pana Darzeckiego z córkami. Leonii kazano przebrać się, by nie wyglądała gorzej od ciotecznych sióstr. Szwagier Korczyńskiego przybył upomnieć się o dług swojej żony (siostry Benedykta). Pieniądze niezbędne mu były na wyprawę dla córki, która miała wejść w bogatą hrabiowską familię. Stary Korczyński dziwił się, że jego szwagier potrzebuje tak dużego kapitału, by wyposażyć córkę na nową drogę życia: „Cóż szwagier myśli? Srebra, futra, koronki i inne tam kobiece fatałaszki to są rzeczy kosztowne... bardzo kosztowne. Fortepian z Paryża sprowadzić musimy. Żona moja chce i ja się na to zgadzam (...)” - tłumaczył się Darzecki. Benedykt miał niewyraźną minę. Sprawa Darzeckiego frasowała go. Nie wiedział, jak wybrnąć z niezręcznej sytuacji i, mimo że gospodarstwo ostatnio dobrze funkcjonowało, nie był w stanie od razu zapłacić tak znacznej kwoty. Sugerował, by szwagier rozłożył ją na raty. Darzecki nie był jednak na tyle wielkoduszny i polecił swojego znajomego kapitalistę, który z chęcią, choć na wysoki procent, będzie mógł pożyczyć należną sumę. Dodatkowo usprawiedliwiał nagłą potrzebę odzyskania pieniędzy sporymi wydatkami: rozbudował dom, wzbogacając go o oranżerię, meblował pokoiki córek i powiózł je na wycieczkę zagraniczną. Rozrzutność tłumaczył koniecznością zaspokojenia wyższych potrzeb i pragnieniem bycia człowiekiem „cywilizowanym”. Rozmowę zakończył propozycją sprzedania zaniemeńskiego lasu, co bardzo zbulwersowało Korczyńskiego. Przypomniał szwagrowi, że tam znajduje się „mogiła” - wspólny grób powstańców i jego brata, a tym samym i brata Jadwigi Darzeckiej: „ - Szwagier może nie pamięta, że tam jest...to...tamto...mogiła...
- Jaka mogiła? - zdziwił się Darzecki.

- Andrzeja...i to...tamto...tego...tych, którzy z nim razem...”

Darzecki stwierdził, że to tylko „sentymentalność” i historia ta nie ma już większego znaczenia. Rozmowie mężczyzn dwukrotnie przeszkadzało nagłe wtargnięcie młodych panien Darzeckich i Leonii, które zaaferowane modą, udzielały Korczyńskiemu rad, co do zmian wnętrz domu. Krytycznym okiem obserwował wszystko znajdujący się w jednym z rogów salonu Witold. Nie podobała mu się zwłaszcza postawa jego ojca wobec Darzeckiego, który na tle bogacza wypadał służalczo. W związku z tym doszło później do „pokoleniowego” sporu. Nim Darzecki opuścił gościnne progi Benedykta, wspomniał jeszcze młodego Zygmunta Korczyńskiego. Mówił o nim, że jest w Osowcach nieszczęśliwy. Przyzwyczajony do światowych wojaży nie może znaleźć na wsi natchnienia do pracy twórczej. Ponoć znudziła mu się również młodziutka i bogata żona. Korczyński skrytykował zachowanie Zygmunta: „ - A, na miłosierdzie boskie! - zawołał - czy to ziemia jest rajem, żeby od niej wszystkiego dobrego razem wymagać było można. Czegoż ten gagatek więcej od losu swego żąda? Ma majątek, talent, matkę, która za nim świata nie widzi, młodą i śliczną żonę, tak w nim rozkochaną, że aż czasem ludzi śmieszy...” Po wyjeździe szwagra pan Benedykt posprzeczał się synem. Witold zarzucił ojcu zbytnią uległość i pokorę wobec Darzeckiego. Stwierdził, ze nie jest to człowiek godzien szacunku, „że jest to pyszałek, sybaryta (utracjusz, hulaka), egoista niedbający o nic oprócz własnej pychy i wygody, niewidzący dalej niż koniec własnego nosa, który zadziera pod obłoki dlatego, że ma większy od innych majątek, ciotkę hrabinę i stryjecznego brata wzbogaconego nie wiedzieć w jaki sposób, zapewne potem i krzywdą swych bliźnich.” Wyrzucał ojcu ponadto błędy w wychowywaniu jego siostry Leonii, która stawała się podobna do sióstr Darzeckich i w przyszłości, jeśli tak dalej pójdzie, nie będzie wartościową kobietą, tylko pustą „lalką”, „światową sroką”. Ojciec oburzony zachowaniem syna, nazwał go złym i zarozumiałym chłopcem, po czym wsiadł na konia i ruszył doglądać swoich włości. Witold wybiegł za nim z zamiarem podania mu kapelusza, lecz ten zignorował go, mówiąc „ - Idź precz!”. Za chwilę też, z ukrycia, wywołał Witolda Julek Bohatyrowicz - syn Fabiana i przyjaciel młodego Korczyńskiego, wielki amator połowów. Zwykle razem łowili ryby na Niemnie. Julek dawno już nie był w posiadłości Korczyńskich i czuł się z tego powodu nieco skrępowany. Dla dodania odwagi zabrał ze sobą przyjaciela - psa wabiącego się Sargas. Przyjaciele ruszyli rozwijać wędkarską pasję. Tymczasem w salonie korczyńskiego domu rozbrzmiewała muzyka. Na skrzypcach grał pan Orzelski, a na fortepianie akompaniowała mu córka. Muzyczną ucztę dla ducha przerwało wezwanie Marty na śniadanie. Ucieszyło to najbardziej starego Orzelskiego - degustatora potraw i amatora kuchni Marty. Nieoczekiwanie pojawił się Kirło z nietypowymi wiadomościami, które nie od razu zechciał zdradzić. Pani Emilia po godzinie przygotowań i porannej toalecie przyjęła go w salonie. Początkowo gość wyraził ubolewanie na stanem zdrowia pani domu i, pragnąc ją rozweselić, począł naigrywać się z jej powiernicy Teresy. Oświadczył biednej dziewczynie, że niezmiernie podoba się Różycowi, który niedługo ma tu przybyć. Teresa uwierzyła i pobiegła do Marty z prośbą o pożyczenie ozdób - liliowych kokard. Lecz, gdy się okazało, że pan Bolesław zakpił sobie z niej, rozpłakała się i poczuła się urażona. Biadoliła, że ona również ma prawo marzyć o wielkiej miłości i nikt nie powinien w ten sposób żartować sobie z jej tęsknot: „ - I jakiż to sens tak żartować ze mnie? Gdybym już była taką starą i straszną...Dwadzieścia dziewięć lat mam, dlaczegóżbym więc uwierzyć nie mogła, że się komuś podobałam!”W istocie Kirło miał do obwieszczenia nowinę, że Teofil Różyc, po ingerencji jego żony - Maryni Kirłowej, poważnie zaczyna myśleć o pannie Justynie, której osoba przynosi mu ulgę w cierpieniach. Pani Korczyńska uznała tę myśl za niedorzeczność. Doszła do wniosku, że Różyc nie zdobędzie się na mezalians, choć według niej byłby to gest szlachetny, iście romantyczny. Całą rozmowę podsłuchiwała Leonka i szybko pobiegła podzielić się najnowszymi wieściami z Martą i Justyną. Ciotka szczerze pogratulowała panience, lecz ta nie wydawała się zadowolona. Przysiadła przy oknie i sięgnęła po książkę. Przywiózł ją wczoraj posłaniec z Osowiec. Wewnątrz był list od Zygmunta Korczyńskiego. Mężczyzna namawiał w nim Justynę, by nadal byli przyjaciółmi - bratnimi duszami. Pamięcią powracał do chwil, które kiedyś spędzali razem. Próbował obudzić w niej uśpione wspomnienia, kiedy to razem czytywali poezję. Ale, mimo wewnętrznego smutku, Justyna pozostawała obojętna. Pamięć o Zygmuncie stopniowo zacierała się i blakła. Jawiła się przed nią nowa wizja miłości, wzajemnego oddania, pokory, zaufania:

„Kochać to ufać i w dwa serca na raz spoglądać jak w czyste zwierciadła, razem iść drogą długą i czystą, a u jej końca móc dwa imiona wypisać złotem przywiązania niezłomnego i zwyciężonych wspólnie postrachów życia...

- Jan i Cecylia!”

Znała już Janka Bohatyrowicza, o nim myślała i wplatała we włosy polne kwiaty od niego.

Rozdział III

Rozpoczął się czas żniw. Dni były słoneczne i upalne. W Bohatyrowiczach zapanował sezon prac polowych. Przedtem trwały do niego wielkie przygotowania. Kobiety prały, szyły i naprawiały odzież: „Do kilkunastu najmozolniejszych dni w roku przygotowywano się tam jak do wielkiego święta. Cała ludność okolicy jednocześnie wylec miała w pole, dla każdego było więc to wystąpienie publiczne, o którego przystojność, a nawet i niejaką wykwintność niezmiernie dbano.” Cała wieś współczuła najbiedniejszemu z Bohatyrowiczów - Władysławowi (Ładysiowi), który nie mógł sobie pozwolić na porządne ubranie. Na tle wielobarwnego tłumu wyróżniał się młody Michał - „pierwszy elegant okolicy”. jego strój był tak kolorowy, że panna Domuntówna porównała go do wilgi. Jankowi przy żniwach przyszła pomagać matka. Michał, żalił się nad swoim kawalerskim losem. Nie tylko przy żniwach, ale i w domostwie przydałaby mu się kobieca ręka i jako taką widział on przyrodnią siostrę Jana - szesnastoletnią Antolkę. Wszyscy pracowali wytrwale, czując radość i satysfakcję. Zboże żęto sierpami i układano w snopy, a te z kolei zawożone były do stodół przez elegancko ubranych woźniców. Tylko rudzielec Julek uchylał się od pracy, dumając o wyprawach nad Niemen. Ganiła go za to siostra Elżunia i brat Adam. Na polu należącym do Janka pracowały jego matka -Starzyńska i jej córka Antolka Jaśmontówna. Starsza pani tłumaczyła Justynie, która przyszła z bliska zobaczyć trud żniwiarzy, że ludzie z niej często żartują, bo ma już trzeciego męża. Po śmierci ojca Janka wyszła za Jaśmonta, z którym ma Antolkę, a kiedy i ten umarł, zainteresował się nią Starzyński ze Starzyn. Ale ów miał już siedmioro swoich dzieci i nie uśmiechała mu się perspektywa posiadania dodatkowego potomka. Wtedy Jaśmontowa - Starzyńska poleciła wychowanie Antolki Jankowi. Syn zgodził się z ochotą. Starzyńska wychodziła z założenia, że człowiek nie może żyć samotnie. Musi być z kimś, by wspólnie dzielić los, dolę i niedolę. Narzekała na Jana, że ostatnio sposępniał, a przyczyny jego smutku upatrywała w samotności: „ - Owszem. Ja wiem, skąd ten zasęp na niego przyszedł (...) Bo to trzydzieści lat ma i bez kochania żyje. Żenić się czas...” Poczęła prawić o tym, że pewnie i niedługo ożeni się, bo z panną Domuntówną mają się ku sobie i wszyscy na to czekają: stryj Anzelm i dziadunio panienki Jadwigi. Za takie słowa Jan ofuknął matkę: „Niech mama lepiej żąć idzie, co głupstwa ma wygadywać! (...)”

Justynie nagle zrobiło się smutno. Zauważył to Janek i zapytał o przyczynę przygnębienia. Orzelska stwierdziła, że czuje się nieswojo, gdy wszyscy wokół ciężko pracują, a ona tylko obserwuje. Nie chciała wracać do Korczyna, bo i tam nie miała nic do roboty. Czuła się niepotrzebna i zawstydzona. „(...)Jan śmiałym ruchem głowę podniósł i podając Justynie sierp, w którym słońce krzesało srebrne błyskawice, z cicha wymówił:

- Proszę!”

Zaraz też zawołał matkę i poprosił, by pokazała panience, w jaki sposób ścina się zboże. Wszyscy spojrzeli na nich z niedowierzaniem, a niektóre kobiety uśmiechały się dwuznacznie. Za chwilę na pole wjechała z zaprzęgiem Jadwiśka. Młody Bohatyrowicz zawtórował piosence panny, choć ta wykazywała niezadowolenie, spostrzegłszy przy żniwach swoją rywalkę - Justynę. Zaraz potem odjechali oboje - każde własnym zaprzęgiem ze snopami na wozach. Jan odjeżdżając, tęsknie i wymownie spoglądał w kierunku Justyny. Niebawem na polu zjawił się stary Fabian Bohatyrowicz i wszczął kłótnię z pracującym nieopodal Ładysiem. Zarzucił mu, że jego żona zaczęła ścinać zboże w nie swoich zagonach. Od wyzwisk doszło do rękoczynów. W ruch poszły widły. Fabianowi z odsieczą przyszli synowie i bójka rozgorzała na dobre. Na szczęście mężczyźni pracujący nieopodal rozdzielili napastników. Odgłosy wrzawy ściągnęły na pole Janka pochłoniętego zwózką zboża. Gdy przybył, apelował o więcej zdrowego rozsądku, mniej zawziętości i skąpstwa: „Ja tylko to wiem, że nijaki porządny gospodarz nie zubożeje, kiedy mu biedny człowiek jaką tam garść zboża zeżnie (...).” Co niektórzy byli oburzeni tak haniebnym postępowaniem sąsiadów, Starzyńska niepokoiła się, że świeżo upieczona „robotnica”, widząc tak grubiańskie sceny, pewnie więcej nie przyjdzie, ale Justyna rozwiała jej obawy: „ - Alboż to tutaj tylko zdarzają się rzeczy niedobre i smutne? Wszędzie są takie, i daleko jeszcze gorsze, a jedyna różnica - w formie!”. Po „batalii” na polu zjawił się nagle Witold Korczyński i, widząc pannę Orzelską nad kłosami z sierpem pochyloną, zaczął ją wychwalać: „Brawo, Justynko, brawo! (...) Dużoś nażęła? Długoś żęła? (...) Przecież choć raz nie brząkasz na fortepianie i nie tułasz się po domu jak Marek po piekle. Bo przecież na świecie każdemu coś robić trzeba! (...) Znudziłaś się klepaniem po klawiszach i żąć poszłaś - brawo!” Widzio wspomniał swoją przygodę z dzieciństwa, kiedy to o mały włos nie utopił się w Niemnie. Ocalił go Janek Bohatyrowicz. Rozmawiał ze żniwiarzami serdecznie i widać było, że budzi ich zaufanie. Zaproponowano, by odwiedził pana Anzelma. Wzbraniał się, sądząc, że stryjaszek Janka stroni od ludzi, ale gdy zapadł wieczór i ustały roboty w polu, postanowił udać się do starego Bohatyrowicza, dawnego przyjaciela Korczyńskich. Anzelm był zaskoczony jego wizytą:„ - Korczyński - szepnął - młody Korczyński...na co? po co? dla ja...ja...kiej przyczyny?” Ale przywitał go uprzejmie, uznawszy odwiedziny za zaszczyt: „Nie spodziewałem się, nie spodziewałem się takiej promocji i ta...ta...kiego miłego spotkania!” Pokazał gościowi swój ogród. Witold z zainteresowaniem oglądał wszystko i dzielił się z Anzelmem zdobytą w szkole wiedzą. „Pan tego wszystkiego uczy się teraz - powolnym, monotonnym swym głosem zaczął Anzelm - i widać, że uczy się nieobojętnie. Ja bez żadnej nauki sadek ten założyłem, a i poradzić się także nie było u kogo. Toteż i dowiaduję się ze słów pana, że niejedną zrobiłem pomyłkę... Wierzę... wierzę... Nauka ludzkim czynnościom przyświeca...” Stary Bohatyrowicz mówił o fizycznym podobieństwie młodego Korczyńskiego do brata pana Benedykta - Andrzeja. Nawiązał do powstania styczniowego i rzekł, że ojciec panicza, w przeciwieństwie do drugiego dziedzica Korczyna, jest obojętny na sprawy chłopów. Witold oświadczył, że w przyszłości, gdy skończy edukację i powróci do Korczyna, chętnie będzie korzystał z rad pana Anzelma. Gość obejrzał jeszcze książki, które wskazał mu gospodarz. Był to spadek po panu Andrzeju, dar dla ojca Janka - Jerzego Bohatyrowicza. Wśród nich znajdowały się „Psalmy” („Psałterz Dawidów” - biblijne psalmy w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego), „Pan Tadeusz”. Staruszek żałował, że czasy „wspólnego dobrego sąsiadowania” i przyjaźni minęły. Był przy tym bardzo wzruszony. Przybysz dostrzegł, że izdebka Anzelma przypomina klasztorną celę. Z tą opinią zgodził się gospodarz, nawiązując do słów piosenki, którą śpiewał w młodości: „Ty będziesz panną, ty będziesz panną

Przy wielkim dworze;

A ja będę księdzem, a ja będę księdzem

W białym klasztorze...”

W międzyczasie, w kuchni, syn Fabiana - Michał zalecał się do Antolki i, próbując się jej przypodobać, naśladował głosy różnych zwierząt i ptaków. Janek i Justyna odpoczywali na ławce przed domem. Rozmawiali o miłości zdolnej pokonać wszelkie przeszkody, którą symbolizuje grób Jana i Cecylii. Mężczyzna zaproponował towarzyszce wyprawę na Mogiłę. Zaznaczył, że prawdopodobnie będą musieli popłynąć bez stryja, bo znów ma chandrę i całkowicie izoluje się od świata, samotnie spędzając czas w swojej izdebce: „My podtenczas z Antolką na palcach chodzim i cicho gadamy, tak jakby umarły w domu leżał...Taka u niego duszna choroba jakaś!”

Rozdział IV

Jan oczekiwał na Justynę na piaszczystym brzegu Niemna. Do przeprawy przez rzekę przygotował czółno. Stryj Anzelm nie mógł z nimi płynąć, bo tak jak przepowiadał jego bratanek, „duszna choroba” ponownie chwyciła go w swoje szpony. Dzień był ciepły i słoneczny, ale gdzieniegdzie na sklepieniu nieba zaznaczały swoją obecność niepokojące obłoki. Do Mogiły z Korczyna i Bohatyrowicz prowadziły dwie drogi. Jedna wiodła przez rzekę i las, druga przez rzekę i wśród piaszczystych wydm. Jan wybrał drugą z nich. Płynąc, obserwowali owady, ptaki, podziwiali nadniemeński krajobraz. Przypadkiem spotkali zapalonego pływaka i wędkarza - Julka Bohatyrowicza: „Wziąć by go można za bajecznego mieszkańca wód, który na chwilę tylko i w połowie przybrał postać ludzką, drugą połową ciała tkwiąc w swym rodzinnym żywiole. Ale zupełnie ludzkim był uśmiech, którym ten człowiek witał nadpływających.” Jan opowiadał towarzyszce podróży o Julku. W rodzinie Fabiana postrzegano go jako niedorozwiniętego umysłowo i „był on zawsze ostatnim”. Gdy młodzieniec dowiedział się, że nie ominie go służba wojskowa, okaleczył sobie dwa palce u prawej ręki Podobno nie zniósłby rozłąki z Niemnem i Sargasem - swoim psem. Do Mogiły szli przez piaszczysty otoczony borem teren, a Janek mówił, że zazwyczaj ze stryjem wybierają inną drogę, bo ta zbyt rozczula Anzelma. Kiedyś upadł i płakał. Mogiła miała pagórkowaty kształt kurhanu. „ - Widzi pani, tam ten trzeci od boru pagórek...Dniem i nocą, latem i zimą pusty on stoi i żadne nawet ziółko uczepić się go nie chce. A jednakowoż był kiedyś taki wieczór, że od dołu do góry zdeptały go ludzkie i końskie nogi i łez niemało na niego spadło...”Syn Jerzego Bohatyrowicza dokładnie pamiętał chwilę pożegnania z ojcem, choć miał wtedy niecałe osiem lat. Ojciec na początku pocałował matkę i tajemniczo rzekł jej kilka słów, a potem mocno wyściskał małego Janka. Tamtego wieczoru każdy kogoś żegnał. Stryja Anzelma żegnała panna Marta Korczyńska. Na szyi zawiesiła mu święcony medalik. Żegnających się otaczała atmosfera skupienia i powagi. Potem mężczyźni wyruszyli, by wziąć udział w powstaniu. „Kiedy mnie ociec całować przestał i z rąk na ziemię wypuścił, tego momentu już nie pamiętam, to tylko pamiętam, że zobaczyłem go jeszcze, jak obok pana Andrzeja przez te piaski jechał. Widać bardzo płakałem i za łzami wprzódy zobaczyć go nie mogłem, bo wtenczas dopiero zobaczyłem, kiedy już znajdował się na połowie drogi między pagórkami a borem.” Więcej ojca Janek nie widział. Raz tylko jeszcze o nim usłyszał. Było to już w czasie lata, gdy miał się zaczynać sezon żniw. Znad piasków raz po raz dochodziły odgłosy walki i unosiły się tumany kurzu: „Nad piaskami zaś ciągle grzmiało a grzmiało, i dopiero przed samym wieczorem grzmoty te zaczęły pomału ustawać, aż i zupełnie ustały, a za to po całym borze poniosły się wielkie ludzkie krzyki i zgiełki.” Nastała noc, a ludzie z niecierpliwością oczekiwali na swoich podwórkach wiadomości o powstańcach. Nagle dało się słyszeć plusk wody, a po chwili przed oczekującymi pojawił się przemoczony i półprzytomny Anzelm. Stary Jakub zaprowadził do chaty go, ale Anzelm ledwo mógł mówić. Kazał Jankowi do majątku Korczyńskich biec i oznajmić złe nowiny: „ O, Jezu drogi...powiedz ty jemu, że pan Andrzej tu...i na czoło sobie pokazał... a twój ociec tu... i na piersi sobie pokazał. A potem jeszcze dołożył: Obydwóch nie ma!”Janek popędził do dworu, przecisnął się przez służbę i przekazał wiadomości. Przysłuchująca się rozmowie Andrzejowa zemdlała, a pan Benedykt prędko udał się do domu Bohatyrowiczów. Wypytywał rannego o swojego brata Dominika. Z wypowiedzi i gestów Anzelma wynikało, że został on wzięty do niewoli. Pamiątką po tych wydarzeniach był zbiorowy grób powstańców:
„ - Ilu? - z cicha zapytała

- Czterdziestu - odpowiedział (...)”

Po tych wspomnieniach Justyna pogrążyła się w rozmyślaniach. Dumała o bohaterstwie, poświęceniu siebie dla celów narodowych. Postrzegała siebie jako istotę nieszczęśliwą z powodu wcześniejszej niewiedzy, nieświadomości historii, która rozegrała się tak niedaleko. Przyroda współgrała ze stanem jej ducha. Obok rosła grupa cienkich osin, które szumiały delikatnym, drobnym, ale gęstym listowiem, przywodząc na myśl szmer spadających jak łzy kropel wody. Niedaleko osin, oparty o pień sosny, stał Jan. Justyna podbiegła do niego i pochwyciła go za ręce. Ruszyli w drogę powrotną. Justyna zwierzyła się Janowi, że od dawna czuje się bezwartościowa i nieużyteczna. Uzależniona jest od innych, korzysta z dobroduszności stryja. Wstydzi się tego, a jej życie wypełnia nuda i monotonia. Dni upływają jej na akompaniowaniu ojcu i grze na fortepianie, a tymczasem drzemią w niej potężne siły, które chciałaby wykorzystać. Zawsze pragnęła komuś pomagać, być potrzebną - działać. Ze względu na swoje pochodzenie i jako uboga krewna Korczyńskich skazana jest na życie „w zawieszeniu”. Bardzo obrazowo określił to Jan: „ - Ani ptak, ani mysz....jak nietoperz! (...) Powiedział nawet, że nie pojmuje, jak ona taką mękę wytrzymać może, bo gdyby jemu kazano po dniach całych z założonymi rękami siedzieć i kawałka chleba, dachu, surduta z cudzych rąk wyglądać, utopiłby się niezawodnie, albo na pierwszej gałęzi powiesił.” Przyjaciel mimo woli napomniał Zygmunta Korczyńskiego, który (według Jana) wcale do ojca nie jest podobny. Mówił, że słyszał, jak Zygmunt postąpił wobec panienki i było mu jej żal. To dla niej wtedy, gdy stała w oknie korczyńskiego dworu i patrzyła na Niemen, zaśpiewał piosenkę. Zaczął mówić też niepochlebnie o Benedykcie. Kiedyś był to inny człowiek, żył w zgodzie z chłopami, ale coś go odmieniło i teraz wszystkich traktuje z góry. Trzeba się z nim procesować. Jan i jego stryj unikają tego typu spraw. We wsi uchodzą za bogatych, mają sporo ziemi, lecz są wśród nich ubożsi krewni, którzy potrafią zaciekle walczyć o każdy skrawek ziemi. Jest to przyczyną rodzinnych waśni: „ - Pijactwa pomiędzy nami nie ma ani rozpusty nijakiej, ani złodziejstwa. Chatę choć na cały dzień otworem zostawić można, a nikt marnego węgla z pieca nie wyjmie. Za toż każdą grudkę ziemi jeden drugiemu z gardła by wydarł, a za najmniejszą szkodę albo ubligę do czubów się biorą lub do sądów ciągną.”Niebo się zachmurzyło i wiatr zakołysał drzewami. Burza zbliżała się wielkimi krokami. Jan ponaglał dziewczynę, by szybko wsiadała do czółna i częścią swojej garderoby troskliwie ją okrył. Wyrażał niepokój o jej przyszłe zdrowie. Justyna miała wilgotne włosy, a mężczyzna pogładził je dłonią: „ - Że też to Pan Bóg takie cudności stwarza!” Chwilę jeszcze rozmawiali, a nad ich głowami przeleciało stado morskich wron - „czasowe u nas ptaki i bardzo rzadkie” - mówił Jan. Pomarzyli o wspólnych podróżach do nieznanych, dalekich krain. „Razem o nich czytywać będziemy” - uzupełniła Justyna i para ruszyła w stronę domostwa Anzelma.

Rozdział V

Okna chaty stryja były otwarte, a przez jedno z nich dojrzeć można było zarys męskiej sylwetki na łóżku - znak, że Anzelma znów chwyciła „duszna choroba”: „ - Żeby teraz z fuzji mu nad głową wystrzelić, ani poruszy się, ani przemówi, i żadne proszenie albo krzyczenie nic nie pomoże. Sam przez się potem dźwignie się i odżyje...”Dziewczęta gawędziły jeszcze o wyprawie ślubnej Elżbiety, posagu, jaki mężowi wniesie, modzie, pracy. Antolka pobiegła do pomieszczenia obok i przyniosła stamtąd własnoręcznie wykonane tkaniny, suknie, dywany, kołdry. Do kuchni wszedł Jan, a niedługo po nim Anzelm, zwabiony odgłosem rozmów oraz przeczuciem obecności Justyny. Przywitał się jak zwykle uprzejmie i zaproponował, by wszyscy przenieśli się do gościnnej świetlicy. Podał Justynie krzesło: „Na krześle sieść proszę... wygodniej będzie niż na ławie... proszę na krześle usieść...” Zawołał Antolkę, żeby przyrządziła wieczerzę i wszystkich poczęstowała. Dziewczyna podała na stół wielki bochen chleba, kwaśne mleko ze śmietaną, dymiącą jajecznicę i miód. Później, gdy dziewczęta oderwało od stołu ryczenie krów gotowych do dojenia, stryj Anzelm został sam z Justyną i dotrzymywał jej towarzystwa. Z sentymentem począł wspominać dawne czasy, kiedy status społeczny zacierał się, a w imię wspólnego celu (udział w walkach powstańczych w 1863 roku) panowała równość między panem a chłopem: „Brat obejmował brata, nie zważając na to, czy bogatego albo ubogiego obejmuje, rozumni głupim drogi pokazywali.” Mówiąc o relacjach zaścianka szlacheckiego z dworem, nie mógł pominąć swojego związku z Martą Korczyńską. Pochodziła ona z „lepszej” warstwy - szlachty, choć nie było tego po niej widać: „Cudze suknie na grzbiecie nosiła, wszystkiego od łaski krewnych wyglądając”. On był ubogim chłopem pracującym w pocie czoła. Ze względu na przyjazne relacje z Korczynem, mógł często bywać we dworze, a ponadto obydwoje nie byli sobie obojętni: „Nie na ślepego przecież patrzała ona swymi takimi ognistymi oczami i nie głuchemu takie rzeczy niejeden raz mówiła, które o wzajemności upewniają.”Gdy jednak oświadczył się jej, został odprawiony. Nie mógł zrozumieć pobudek takiego postępowania, próbował rozmówić się z Marta, ale uciekła z płaczem. Bardzo przeżył to rozstanie, nie potrafił przeboleć utraconej miłości, stracił chęć do życia, dumał o śmierci. Chciał zapomnieć, a nawet ożenić się z inną, lecz okazało się to nierealne. Potem rozchorował się, dręczyły go wspomnienia i „ból duszy”. Przez dziewięć lat wycofał się z życia. Medycy nazywali jego chorobę „hipokondrią”, twierdząc, że to dolegliwość bardziej duszy niż ciała. Pewnego dnia sam dźwignął się z łoża. Chęć do życia powróciła. Pragnął pomagać bratankowi. Czasem pojawiały się nawroty „dusznego” schorzenia. Wtedy na kilka dni uciekał od świata i ludzi, zagłębiając się w przeszłości i własnych myślach. Opowieść Anzelma posłyszał we fragmentach Jan. Podszedł i na znak szacunku ucałował go w rękę. W chwilę po tym pojawili się w świetlicy panna Domuntówna ze starym Jakubem. Dziadunio ponownie narzekał na bałamutnika Pacenkę i przeszukiwał kąty izby z zamiarem znalezienia wroga. Potknął się przy tym i upadł, ale gdy Justyna chciała mu pomóc, obruszyła się wnuczka Jakuba i odepchnęła ją, mówiąc: „ - Za pozwoleniem, proszę dziadunia mego nie ruszać... już ja sama dam rady...” Anzelm znów uspokoił starca. Zachęcił go przy tym do opowiedzenia autentycznego wydarzenia z czasów Napoleona, gdy Jakub był jeszcze małym chłopcem. Starzec, który pamięcią tkwił bardziej w przeszłości niż w teraźniejszości, przystał na to z ochotą.Zdarzyło się to wtedy, gdy dziadek pana Benedykta Korczyńskiego - Dominik służył u boku Napoleona i zwerbował do legionów najstarszego brata pana Jakuba - dwudziestoletniego Franciszka. Roztoczył nad nim opiekę, a rodzicom młodego legionisty donosił o sukcesach ich syna. W 1812 roku wojsko francuskie miało przechodzić w okolicach Korczyna i Bohatyrowicz, więc cała rodzina Jakuba oczekiwała powrotu syna - oficera. Zima była sroga. Ściskał mróz i sypał gęsty śnieg. Pewnego ranka, po takiej śnieżnej zawierusze, ojciec Jakuba posłał synów w pole. Chłopcy dostrzegli przy płocie dziwną postać. Próbowano rozpoznać, kim był zamarznięty na kość nieznajomy. Po dłuższych oględzinach okazało się, że to wojskowy - oficer i jednocześnie brat dziadka Domuntówny - Franuś: „ - Takim sposobem on do swego rodzinnego zacisza powrócił i jak wartownik nieporuszony u wrót rodzicielskich stanął...”Opowieść staruszka przeplatana była przytykami zazdrosnej o względy Jana Jadwiśki. Czyniła uwagi Justynie na temat rozpuszczonych włosów. Jan bronił Justyny i starał się łagodzić napięcie, ale dziewczyna była zbyt oburzona i z przykrymi słowami wymierzonymi wprost w Jana skierowała się ku wyjściu: „ -Chodźmy stąd, dziaduniu, no! chodźmy! (...)Tutaj nasza kompania niepotrzebna... Tu już dobre przy lepszym staniało. (...)” Janek zaproponował, że odprowadzi Justynę, a przy okazji zobaczą, jak wieczorową porą rybacy na Niemnie łapią jacicę (białe malutkie motyle wodne). Anzelm kierowany głównie względami dbałości o reputację panny Orzelskiej postanowił wybrać się z nimi. Wśród poławiaczy motylego roju, na jednej z łodzi, zarysowała się postać Witolda Korczyńskiego. Justyna wróciła do domu około północy. Terenia, mimo późnej pory, czytała pani Emilii. Tym razem fascynowała ich miłosna historia rodem z francuskiego dworu. Pan Benedykt siedział w swoim gabinecie nad księgami rachunkowymi i niecierpliwił się z powodu nieobecności syna. Przypomniawszy sobie opowieść Anzelma i reakcję, jaką wywarła na Benedykcie wiadomość o śmierci brata: „Nie krzyknął, nie zapłakał, tylko przed oknem stanął i w nocne ciemności patrząc, takim głosem, jaki u konających bywa, kilka razy imienia boskiego wezwał!”, Justyna z szacunkiem pocałowała go w dłoń, a następnie udała się do swojego pokoju. Tam, domyślając się miejsca pobytu siostrzenicy, serią wyrzutów powitała ją Marta. Stwierdziła, że ominęła ją wizyta Kirłowej, która przyjechała wybadać sytuację i zorientować się, czy Justyna jest zainteresowana ślubem z Różycem, bo ów, mimo burzliwej przeszłości, gotów był ożenić się z panną z niższej sfery. Nieszczęśliwy jest głównie z jednego powodu - zażywania morfiny. Z tego nałogu uleczyć go może tylko cierpliwa i kochająca osoba. Justyna otwarcie zapytała Martę, dlaczego nie poślubiła Anzelma. Ciotka opowiedziała swoją wersję rozstania. Ich miłość rozkwitła, gdy modne wcześniej idee równości stanowej powoli zaczynały zanikać. Gdyby się uparła, nikt nie stanąłby na przeszkodzie temu związkowi. Na pewno nie przeszkadzałby on Benedyktowi, bo Andrzej - jego brat i jednocześnie krewny Marty, spoczywał w jednej mogile z bratem tego, którego kochała.
Najbardziej irytowały ją docinki ze strony niektórych, zwłaszcza Kirły „Ot, ślicznego konkurenta Marteczka sobie zdobyła!” (...) Co to orze! orać to jeszcze pięknie, poetycznie, ale on sam gnój na pole wywozi i pewno od tego bardzo śmierdzi!” Nie chciała stać się przedmiotem drwin i bała się, że nie poradzi sobie z prowadzeniem gospodarstwa. Utwierdzał ją w tym Benedykt: „Praca ciężka. Będziesz musiała sama pleć, żąć, krowy doić, gotować, prać...”Mimo nieszczęśliwego życia, które wiodła po odrzuceniu Anzelma, była dumna z siebie. Zachowała swoją godność i nie „schłopiała”. Uratowała się od wstydu i poniżenia. Ciotka chciała wiedzieć, co słychać u mężczyzny, którego niegdyś kochała, czy ją wspomina i jak o niej mówi. Justyna przypomniała jej, że powinna dać się przebadać lekarzowi, bo jej kaszel jest niepokojący. Odmówiła.Orzelska zasypiała, gdy świt zaczynał wślizgiwać się do komnat. Marzyła lub śniła: widziała siebie jako kobietę stojącą na ganku domu Anzelma i Jana, widziała każdego z nich i czuła, wiedziała, że jest szczęśliwa.

TOM III

Rozdział I

Andrzejowa Korczyńska wyszła za mąż będąc młodziutką, piękną i posażną panną.. Wielu konkurentów ubiegało się o jej rękę, ale wybrała najmniej bogatego i noszącego najskromniejsze nazwisko. Wniosła mu w posagu piękny majątek - Osowce. Dom, w którym mieszkała nazywano pałacem. Tutaj urodziła się i spędziła prawie całe życie, z wyjątkiem ośmiu lat, które upłynęły jej u boku męża. Dzieliła wszystkie przekonania i dążenia męża, ale jej „arystokratyczna” osobowość oddzielała ją od problemów ludu. Nie wynikało to z pychy czy pogardy, ale nie wyobrażała sobie, że mogłaby zniżyć się do obcowania z prostymi, niewykształconymi i pozbawionymi manier ludźmi. Żałowała, że nie może przez to całkowicie uczestniczyć w życiu Andrzeja, który doskonale rozumiał położenie najniższych warstw i był przyjacielem chłopów. Znalazła inny sposób pomocy ubogim: własnoręcznie szyła dla nich odzież i w swoim domu uczyła chłopskie dzieci, które na czas „lekcji” były schludne i nie musiała obawiać się, że jej wrażliwa natura ucierpi w jakikolwiek sposób. Po śmierci ukochanego męża przywdziała czarny, żałobny strój. Jej suknie były skromne: „Do ascetyzmu skłonna, zbytków żadnych nie pragnęła i nie używała; żałobne jej suknie kosztowały niewiele; stare sprzęty były jej najmilszymi; próbując samą siebie przekonała się nieraz, że przez długi czas pozostawać mogła na pożywieniu najgrubszym i najszczuplej wymierzonym. Nieraz chęć do życia w dobrowolnym, surowym ubóstwie przybierała w niej rozmiary gorącej żądzy.” Za poniżające uważała interesowanie się sprawami materialnymi, kolidujące z wyznawanymi przez nią ideałami. Niezrozumiałe dla niej było to, że człowiek musiał troskać się o swój byt. Dlatego, po stokroć, od „raportów” rządcy o prosperowaniu Osowiec, wolała finezyjną literaturę, duchowe rozważania, skromne robótki ręczne. Ponadto, we wszelkich decyzjach gospodarczo - finansowych, pomagał jej szwagier - Benedykt.W podobnym duchu pani Andrzejowa starała się wychowywać syna - Zygmunta. Zapewniła mu najlepszych nauczycieli, stroiła w eleganckie „arystokratyczne” ubrania: „Przed panią Andrzejową stał właśnie na stole pięknie wykonany i oprawiony portret dwunastoletniego chłopca w stroju francuskim zeszłego stulecia z aksamitu i koronek złożony, z opadającymi na plecy strugami ufryzowanych włosów.” Sposób wychowywania Zygmunta nie podobał się zwłaszcza Benedyktowi. Stwierdził on, że dziecko wyrasta na „francuskiego markiza, nie na polskiego obywatela, na panienkę, nie na mężczyznę.” Doradzał, by posłać chłopca do publicznych szkół, ale pani Andrzejowa zignorowała jego rady. Nie wyobrażała sobie, żeby jej syn, przeznaczony do wyższych celów, mógł się zetknąć z taką pospolitością. Familia Korczyńskich była zadowolona, gdy pojawił się kandydat na małżonka dla wdowy. Próbowano zeswatać ich ze sobą, a Benedykt łudził się, że mężczyzna prawidłowo pokieruje wychowaniem jego bratanka. Nic z tego nie wyszło, bo młoda wdowa, początkowo nawet akceptująca rady rodziny, nie wyobrażała sobie, że może zniweczyć pamięć o najdroższym mężu: „Nie, ona zapomnieć nie mogła ani wyrzucić z siebie tego, co tak głęboko zapadło w jej istotę i samo jedno dotąd ją wypełniało.”Zygmunt wyrastał na egoistycznego chłopca. Matka, dbając o jego wykształcenia, zapewniała mu najlepszych nauczycieli. Jeden z nich odkrył w nim talent malarski. Nie było pewne, czy posiada dar, czy sugestia pedagoga była tylko próbą przypodobania się pani Andrzejowej. Od tamtej chwili matka starała się rozwijać w synu duszę artysty. Jego obraz został wyróżniony na jednej z wystaw.

Młodzieńcowi przypadła do gustu kuzynka - Justyna Orzelska. Spędzali razem czas, czytali poezję, Zygmunt przez chwilę myślał o małżeństwie, ale później wyjechał do Monachium i przywiózł stamtąd dużo bardziej odpowiednią dla siebie żonę - młodziutką Klotyldę - pannę piękną i bogatą. Zgodę na ślub wymogła na rodzicach Klotyldy sama pani Andrzejowa, sugerując, że pod opieką jej syna, dziewczyna będzie bezpieczna. Po ślubie młodzi zamieszkali w Osowcach, ale panu młodemu szybko znudziła się małżonka. Nie angażował się również w sprawy osowieckiego gospodarstwa i, podobnie jak matce, nie podobały mu się „raporty” rządcy. Wolał czytać, rozmyślać, czasem malować, ale i sztuka zaczynała go nudzić. Po „światowym” życiu, które poznał, wszystko co działo się na wsi było dla niego prozaiczne. Nie mógł tu znaleźć natchnienia w twórczej pracy. Spacerował po ogrodzie z Klotyldą, ale spacery te były przerywane nieporozumieniami wynikającymi często z okazywania mu przez żonę zbytniej czułości. Kobieta wracała wówczas zapłakana do komnat pałacu, nie wiedząc, jak poradzić sobie z bólem zadawanym jej przez ukochanego człowieka. Młody Korczyński szedł rozwijać swoją pasję - malować, ale po chwili wracał znudzony krajobrazem, w którym nie dostrzegał nic inspirującego. Niedawno zainteresowały go pobliskie wzgórza, pozostałość szwedzkich okopów. Wraz z wspierającym go Darzeckim - mężem ciotki Jadwigi, rozpoczęli miniaturowe prace archeologiczne, ale i to szybko go znużyło, bo znaleziska nie były zbyt ciekawe. Jedynym pozytywem tego przedsięwzięcia było to, że schudł trochę, bo ostatnio zaczął przybierać na wadze. Służyła mu łączona z francuską kuchnia polska. Podczas ostatniej wizyty na wzgórzach zobaczył gromadę ludzi kierujących się w stronę okopów. Bał się, że będą czegoś od niego chcieli i szybko powrócił do domu. Na schodach zakrzyknął do kucharza, by podawał śniadanie. Po konsumpcji schronił się w swoim pokoju i czytał dzieła francuskich mistrzów: Hugo, Byrona, Dumasa i innych. Nagle w drzwiach ukazała się ufryzowana główka Klotyldy. Kobieta chciała wejść, ale lękała się reakcji męża. W końcu weszła, pół żartem przemawiając do swojego portretu malowanego od dawna przez małżonka - artystę: „ - Dzień dobry pani. Dlaczego pani dziś taka smutna? (...)”Pragnęła pogodzić się z mężem, ale on twierdził, że przeszkadza mu w czytaniu. Postanowili wspólnie delektować się literaturą. Klotylda wzięła trzeci tom Musseta, co wzbudziło podejrzenia Zygmunta. Zdziwił się, bo ową książkę podarował wraz z listem od siebie jakiś czas temu pannie Orzelskiej. Wziął ją od Klotyldy i zaczął niecierpliwie kartkować w poszukiwaniu informacji zwrotnej, ale nic nie znalazł. Natomiast Klotylda, krytykując Justynę za jej maniery i pochodzenie, obwieściła, że Różyc planuje ożenić się z ubogą krewną Korczyńskich. Zygmunt nie dowierzał słowom żony. Wbrew jej protestom i błaganiom kazał zaprzęgać konie i zawieźć się do Korczyna. Kłamał, ze jedzie poradzić się stryja w sprawach majątkowych. Zrozpaczona małżonka pobiegła z płaczem do pani Andrzejowej. Zwierzała się teściowej, szukając u niej rady i ratunku. Matka Zygmunta złożyła obietnicę, że porozmawia z synem na temat ich małżeństwa. Nigdy wcześniej nie chciała tego robić, by nie posądzano jej o niepotrzebne „wtrącanie się”, ale tym razem uznała, że sprawa wymaga interwencji.

Rozdział II

Witold z Justyną wracali z Bohatyrowicz do Korczyna i byli żywo zajęci rozmową. Justyna dziękowała chłopakowi za wszystkie dotychczasowe rady, za to, że ukazał jej inny świat i inne wartości. Od czasu wizyt i żniw w Bohatyrowiczach nie odczuwała już nudy, a w jej sercu zagościło uczucie, którego jeszcze do końca nie zdołała pojąć. Na weselu Elżusi miała być pierwszą drużbantką, a pierwszym drużbantem Kazimierz Jaśmont. Wedle obyczaju drużka powinna wyhaftować na cieniutkiej chusteczce inicjały drużby, w zamian za co on musi ofiarować jej bukiet z gałązek mirtu. Gdy znajdowali się w pobliżu folwarcznego dziedzińca, usłyszeli rozgniewany głos pana Korczyńskiego. Jak zwykle złorzeczył i wyzywał któregoś z parobków. Tym razem poszło o zepsutą żniwiarkę. Benedykt łajał jednego z chłopów i twierdził, że będzie musiał pokryć koszty naprawy urządzenia. Witold potępiał zachowanie ojca. Bolało go, że jest niesprawiedliwy dla robotników i ujął się za tym, na którym koncentrowała się złość ojca. Cierpliwie wytłumaczył chłopu Maksymowi, na czym polega budowa i działanie zepsutej maszyny rolniczej. Obiecał, że następnego dnia, z rana obydwaj zawiozą żniwiarkę do kowala i sprawa będzie załatwiona polubownie. Benedyktowi nie podobało się zachowanie syna, czuł, że ten podważył jego autorytet: „- Dałeś mi lekcję obchodzenia się z ludźmi. Teraz widać takie czasy przyszły, że jaja kury uczą. (...)”Młodzieniec przypomniał ojcu postawę jego brata - Andrzeja, który był przyjacielem ludu. Przekonywał, że złość, gniew i złorzeczenia w takich wypadkach niczego nie dają, wprost przeciwnie - zniechęcają pracowników. Tracą szacunek dla chlebodawcy. Namawiał, by ojciec nie pogardzał ubogimi robotnikami. Ale ten, nie widząc u syna szacunku należnego jego osobie, wyraził chęć śmierci, nim przyszły spadkobierca Korczyna powróci z nauk i obejmie ojcowiznę. Przeraziło to młodego Witolda. Po chwili mężczyźni weszli w progi domostwa, gdzie w sali jadalnej nakryto już do wieczerzy. Przy stole zasiedli wszyscy domownicy oraz pan Kirło. Ów, znając zamiary Różyca względem panny Orzelskiej, nadskakiwał jej w usługiwaniu przy stole oraz prawił nieustannie o przymiotach Teofila - jego koligacjach rodzinnych i nadwątlonym bogactwie. Z milionowej fortuny pozostało mu kilkaset tysięcy rubli: „ - Teraz zaś (...) w trzydziestym pierwszym roku życia swego Teoś posiada już tylko trzysta tysięcy, bo Wołowszczyzna, lekko licząc i na najniższą cenę ziemi warta jeszcze pewnie trzysta tysięcy. Przez osiem czy dziewięć lat stracił więc chłopak sześćset tysięcy...malutkie sobie sześćset tysiączków przez osiem czy dziewięć lat stracił...Ha? jak się to państwu podoba...zuch chłopak, co?” Pan Korczyński oburzył się, słysząc o takich „walorach” Różyca. Wiedział, że część pokaźnego majątku zdefraudowana została na gry hazardowe, liczne podróże i kochanki. Nazwał pretendenta do ręki Justyny darmozjadem, potępił jego zachowanie. Słowa te przeraziły panią Emilię, która nieprzyzwyczajona do grubiańskich wyrażeń, od razu źle się poczuła i musiała opuścić towarzystwo. „Wystąpienie” ojca bardzo przypadło do gustu Witoldowi. Potem wypytywał on pannę Orzelską, czy faktycznie zamierza poślubić Różyca, na co Justyna, z tłumionym śmiechem i nazbyt poważnie odrzekła: „ - Mój drogi (...) - czyżbym mogła odrzucać od siebie tak wielkie, niespodziewane, cudowne szczęście... taki zaszczyt i łaskę? Sam pomyśl, czyżbym mogła?”(była to ironiczna odpowiedź). Za chwilkę przybiegła Leonka z prośbą do Witolda, by wymógł na matce zgodę na jej uczestnictwo w weselu Elżuni. Marta miała być ich towarzyszką. Dziewczynka przygotowała dla niej prezent - samodzielnie wyszyła pantofle. Ciotka nie była przekonana, co do swojej obecności na weselu. Zapytała Justynę, po cóż wcześniej przybyła do Korczyna córka Fabiana. Justyna odpowiedziała, że wizytę Elżuni sprowokowała chęć zaproszenia jej w progi gospodarstwa Fabianów. Za pretekst posłużył poczęstunek świeżym miodem.

Zadowolony gospodarz szczególnymi względami obdarzył Justynę, przedstawił jej swoją familię i gości: pana Starzyńskiego - małżonka matki Jana, narzeczonego Elżuni - Franciszka. Mówił o planowanym weselu. Głos zabierała również jego małżonka - rodem z Giecołdów. Stale wspominała swoją rodzinę, znanych dzierżawców ziem. Widocznym było, że jest dumna ze swojego pochodzenia. Jej uwagi irytowały Fabiana, który upominał ją w tym względzie. Niespodziewanie do grona dołączył Witold z nieodzownym towarzyszem - psem Marsem, a zaraz po nich przybyła Antolka, wyrażając ubolewanie, że Jankowi będzie przykro, gdy dowie się o wizycie Justyny w sąsiedztwie. Jan był akurat zajęty zwózką siana na łące. Fabian żalił się na niewielką ilość posiadanych gruntów. Znał swoje położenie, wiedział, ze nie jest zbyt bogaty, ale uważał się za zacnego i prawego gospodarza. Był dumny z synów, zwłaszcza ze starszych (Michała i Adama), którzy cieszyli się dobrą opinią i szacunkiem w okolicy. Następnego dnia Leonia podarowała Marcie wyhaftowane przez siebie pantofle, a Witold starał się wymóc na matce pozwolenie na udział siostry w weselu Fabianowej córki. Pani Emilia słysząc jego propozycję, bardzo się oburzyła. Benedykt uważał, że młoda dziewczyna nie może być „ciągana” po chłopskich weselach. Stary Korczyński nalegał, by syn wstawił się za nim u Darzeckiego. Chodziło o rozłożenie na raty długu wobec siostry. Witold stanowczo odmówił. Zachowanie syna irytowało ojca i potęgowało w nim uczucie niezrozumienia i samotności.

Wkrótce po zakończeniu żniw, do posiadłości Korczyńskich przybył Zygmunt. Pretekstem jego wizyty były sprawy majątkowe, ale chodziło mu głównie o spotkanie z Justyną. Benedykt wrócił wówczas z sądu i był w doskonałym humorze. Sprawa z Bohatyrowiczami zakończyła się dla niego pomyślnie, przeciwnicy zostali dodatkowo obciążeni wysokimi kosztami procesu. Ich adwokat nie tylko nie dotrzymał terminu wniesienia apelacji, ale oszukał naiwnego Fabiana, wykorzystując jego niewiedzę co do rozległości spornych gruntów. Wmówił mu, że proces będzie dla niego korzystny, a szala zwycięstwa przechyli się na stronę Bohatyrowiczów.

Zygmunt pobiegł do na górę do pokoju Justyny. Chciał rozmówić się z panną, upewnić się, czy już go nie kocha, a przy okazji sprawdzić prawdziwość pogłosek o jej domniemanym ślubie z Różycem. Ponownie mamił dziewczynę, zapewniając ją o dozgonności i szczerości swoich uczuć. Zaprzeczał, by kochał Klotyldę. Zaproponował Orzelskiej udział w miłosnym trójkącie i zamieszkanie w Osowcach. Justyna kategorycznie odmówiła. „Oferta” kuzyna zbulwersowała ją. Wiedziała, czym są i jak się kończą romanse. Jej ojciec był tego świetnym przykładem, a matka wiele przez niego wycierpiała. Stwierdziła, że nie żywi do niego żadnych uczuć i nie chce być odpowiedzialna za łzy Klotyldy: „Ja nie chcę, by ktokolwiek przeze mnie płakał.”Po powrocie z Korczyna młody dziedzic Osowiec odbył rozmowę z panią Andrzejową. Dyskusja bardzo poróżniła oboje. Syn poinformował matkę, że nie jest na wsi szczęśliwy. Nie potrafił znaleźć natchnienia, by rozwijać swoją pasję. Przyzwyczaił się do innego życia, podróży, zbytku, obcowania w kręgach o znaczącym pochodzeniu. Uczynił rodzicielkę winną swojemu nieszczęściu. Tak go przecież wychowywała. Zaproponował, by sprzedała Osowce i razem z nim i z Klotyldą wyjechała. Kobieta odmówiła, usprawiedliwiając jednocześnie swoje postępowanie wobec niego: „ - A ja marzyłam...że tu właśnie, w otoczeniu rodzinnej natury, wśród ludzi najbliższych ci na świecie, twórcze zdolności twoje najpotężniej w tobie przemówią... że raczej tu właśnie najpotężniej przemawiać będzie każda roślina i każda twarz ludzka, każde światło i każdy cień...że właśnie soki tej ziemi, z której i ty powstałeś, jej łzy i wdzięki, jej słodycze i trucizny najłatwiej wzbiją się ku twojej duszy i najpotężniej ją zapłodnią...” Rodowe korzenie pani Andrzejowej tkwiły w Osowcach. Tu również był grób ukochanego i jedynego mężczyzny jej życia. Nie mogła i nie potrafiłaby żyć gdziekolwiek indziej. Zatroskana spytała Zygmunta, czy byłby szczęśliwy, gdyby poślubił Justynę. Zaprzeczył. Zrozumiała, że syn jest przede wszystkim zaślepionym własną miłością egoistą. Uznała swoją porażkę wychowawczą. Utwierdziła ją w tym opinia mężczyzny na temat własnego ojca i chłopów. Włościan nazwał bydłem, a ojca szaleńcem - idealistą walczącym o przegrane sprawy. Twierdził, że nazwisko ojca nieraz przynosiło mu ujmę, naznaczało piętnem niższości. Matka nakazała, by syn opuścił pokój, a po jego wyjściu pogrążyła się w rozpaczy. W myślach, patrząc na zaczerwieniony skrawek nieba, błagała zmarłego męża o przebaczenie:
„ - Czy mi przebaczasz? - drżącymi usty szeptała. (...)

- Bez ojca wzrósł - szeptała - bez ojca... bez ciebie!”

Rozdział III

Lato dobiegało końca. Nadciągała jesień, ale dni były jeszcze pogodne i upalne. Zboża zebrano już z pól, a wokół trwały orki. Przygotowywano ziemię, by wkrótce znów mogła być płodna. W Bohatyrowiczach trwały przygotowania do wesela. Fabian wydawał za mąż swoją córkę - Elżbietę. Od rana zjeżdżali się goście. Najwięcej było Bohatyrowiczów (od strony Elżusi) i Jaśmontów (ze strony Franciszka). Przybywali też inni krewni. Byli wśród nich Zaniewscy z Zaniewic, Obuchowicze z Obuchowic, Osipowicze z Tołoczek, Staniewscy ze Staniewic oraz Srzałkowscy z Samostrzelnik. Starzyński ze Starzyn przybył z trzema synami i z dwiema córkami, a stryjeczni bracia Jadwigi - Domunci pojawili się w towarzystwie dwóch sióstr - szczuplutkich Siemaszczanek. Wkrótce - zgodnie ze zwyczajem - młodzi mieli zostać pobłogosławieni przez rodziców. Wszyscy zajmowali należne sobie miejsca. W pobliżu przyszłej pary małżeńskiej sytuowali się drużbanci i drużki oraz swatowie i swatki. Oczekiwano pierwszego drużbanta. Miał nim być posażny i młody mężczyzna - Kazimierz Jaśmont. Wkrótce zjawił się - strojny i elegancki. Fabian przedstawił mu pierwszą drużkę - Justynę Orzelską. Ubrana w białą suknię, z czerwoną jarzębiną we włosach niezmiernie mu się spodobała, choć względami obdarzał raczej pannę Domuntównę. Z nadzieją oczekiwał jej przybycia. Przed rozpoczęciem błogosławieństwa drużba (jak nakazywał obyczaj) darował drużce wieniec z gałązek mirtowych, natomiast drużka miała mieć na ten cel przygotowaną białą chusteczkę ozdobioną inicjałami drużbanta. Później były już podziękowania kierowane do rodziców, suto okraszane łzami. Ceremonia była dość wzruszająca. Następnie młodzi i weselnicy udawali się bryczkami i powozami do kościoła. Ci, którzy pozostali, rozpoczynali biesiadę. Poczęstunek przygotowano w świetlicy domu i tu goście musieli się zamieniać: gdy jedni konsumowali, inni tańcowali. Tańce odbywały się w oświetlonej małymi latarkami stodole.

Fabian, przybity z powodu przegranego z Korczyńskim procesu, żalił się biesiadnikom w świetlicy. Czekały go spore wydatki. Znał nieustępliwość Korczyńskiego i nie wiedział zupełnie, jak poradzić sobie z zaistniałą sytuacją. Tymczasem wieczór nadchodził i w gumnie rozpoczynały się tańce. Wesoło grali bracia Zaniewscy. Nagle pojawiła się Domuntówna, odziana zupełnie nieadekwatnie do okoliczności. Prowadziła kulawego konia i chciała dowiedzieć się, czy są już jej bracia z Siemaszek. Mimo takiego stroju i tak podobała się Kazimierzowi Jaśmontowi. Za pośrednictwem braci namawiał ją, by później dołączyła do grona weselników. Niebawem pojawiła się Marta Korczyńska, a towarzyszyła jej młoda dziewczyna - Marynia Kirlanka, nad którą krewna Benedykta w czasie zaślubin sprawowała opiekę. W tym momencie panna młoda przyprowadziła na biesiadę Anzelma. Niegdyś zakochani w sobie ludzie (Marta i Anzelm) spotkali się ponownie. Po chwili Martę porwali jej dawni znajomi. Pragnęli się z nią przywitać i pogawędzić. Po jakimś czasie para spotkała się znowu. Wtedy, u stóp Anzelmowej zagrody, wspominali swoją niespełnioną miłość: „ - Czy panna Marta pamięta, jak pierwszy raz na zaproszenie panów Korczyńskich do Korczyna przyszedłszy i na panią spojrzawszy gawronem z otwartą gębą stanąłem, aż wszyscy śmiać się ze mnie zaczęli?”

W stodole tańcowano na całego. Zamyśloną Justynę znalazł ją Jan. Prawił jej komplementy i nieśmiało poprosił o gałązkę jarzębiny. Młodych spostrzegła Domuntówna, która zdecydowała się wziąć udział w weselu. Przybyła wraz z dziaduniem. Jej garderoba wzbudziła wiele dyskusji i kontrowersji. Tym razem była zbyt strojna: „Na rękach miała białe rękawiczki, w ręku papierowy wachlarz malowany, a od całej jej osoby biły błyski złoto i srebro udających szpilek, kolczyków, bransolet.”Otoczyli ją bracia i adorator - Kazimierz Jaśmont. Stała się dla niego uprzejmą, by wzbudzić zazdrość w Janie, ale ten zdawał się tego nie widzieć. Poirytowana rzuciła kamieniem w rozmawiającą parę. Swoim postępkiem przysporzyła sobie wrogów i naraziła się na niepochlebne opinie. Bracia Domuntowie wzięli ją w obronę i gotowi byli stanąć do walki, która być może by wybuchła, ale sytuację załagodził Jan. Utwierdził obecnych, że to był tylko żart panny Jadwigi - jego przyjaciółki z lat dziecinnych. Chciała go zwyczajnie przestraszyć, a potem z jego strachu dowcipkować. W tej niezręcznej sytuacji zastał wszystkich Julek. Przybiegł i zaprosił gości na „wycieczkę” po Niemnie. Czółna stały już gotowe u brzegów rzeki. Wkrótce z wody dobiegał śpiew weselników. Ludowe pieśni na przemian śpiewali mężczyźni i kobiety. Ale nie wszyscy mieli ochotę do zabawy. Fabian w towarzystwie chłopów siedział zasępiony w świetlicy. Przyprowadzono do nich Witolda. Mężczyźni wybrali go na pośrednika między dworem a zaściankiem. Ufano, że jego wstawiennictwo u ojca może pomóc rozwiązać kłopotliwą finansową sytuację Fabiana i kilku Bohatyrowiczów, którzy przystąpili do procesu. Zebrani poczęli prosić młodzieńca, by im pomógł, Początkowo odmawiał, nie wierząc w efektywność swojego „orędownictwa”, ale postanowił spróbować. Przekonał się do ich pomysłu ostatecznie, gdy naświetlili mu swoje położenie oraz uczynili powiernikiem swoich żalów. Usłyszał wówczas wiele złego o własnym ojcu. Benedykt, według zebranych, był ciemiężycielem uciśnionych i bezwzględnym wyzyskiwaczem, który wielokrotnie poniżał ludzi, traktując ich bardzo przedmiotowo:„Raz pan Korczyński na całe pole i przed gromadą ludzi od próżniaków i hultajów nas łajał, kiedy w gorący czas robotnika znaleźć nie mógł, a my w najem do niego iść nie zechcieli. (...)
Cudzemu, a do tego i gardzicielowi, ciał naszych i dzieci naszych ani na jeden dzień w niewolę nie zaprzedamy i na pańskie ubligi albo, broń Boże, i ekonomskie popychanie dobrowolnie wystawiać się nie będziem. Lepiej już głód cierpieć i w zgniłych chatach mieszkać, niżeli w egipską niewolę za marny pieniądz iść! Ale gdybyśmy w panu Korczyńskim nie cudzego i nie gardziciela, ale przyjaciela i opiekuna naszego obaczyli, gdyby każdy mógł zaprzysiąc, że na jego polu obchodzenia się ludzkiego dozna, ho! ho!...” Powoływali się przy tym ma brata Benedykta - Andrzeja. Wspominali go z nutą nostalgii: „(...) Nieboszczyk pan Andrzej to był swój! (...) Krótko on żył na świecie, ale wiele dobrego zrobił, a bez niego my jak barany na rzeź odłączone zostali. Ni do kogo przytulić się, ni od kogo rady i światłości zaczerpnąć nie mamy.”

Chłopi przekonywali Witolda, że gdyby ich godnie traktowano, byliby świetnymi robotnikami, tym bardziej, że sami są posiadaczami niewielu gruntów, a mają liczne rodziny. Wysunęli pomysł dzierżawy rolniczych terenów Korczyńskiego i uprawianiu jego pól: „ (...) u pan Korczyńskiego dużo ziemi, a u nas dużo rąk (...)” Przypomnieli historię rodu Bohatyrowiczów, pomnik swoich fundatorów, uzasadniając tym samym trwałość swojej familii oraz wskazując rodowe korzenie. Rozmowa przetykana była urywkami pieśni dobiegających znad Niemna. Melodie i słowa wpadały przez otwarte okno świetlicy.

Rozdział IV

W domu Korczyńskich pani Emilia wraz z Teresą czytały o przylądku amerykańskim, zamieszkiwanym przez lud Eskimosów. Zastanawiały się, czy wśród nich istnieje „gorąca, poetyczna miłość”. A, gdy niesione wiatrem, dotarły do nich znad Niemna dźwięki muzyki i słowa pieśni, nakazały zamknąć szczelnie okiennice i zapuścić sztory. Benedykt samotny i strapiony przechadzał się po swoim gabinecie do złudzenia podobnym do pustelniczej izby Anzelma. Do jego uszu również dolatywały strzępy melodii, ale odbierał je zupełnie inaczej. Przypominały mu czasy młodości, walki o ideały, które rozpadły się po zderzeniu z brutalną popowstaniową rzeczywistością. Po raz kolejny spojrzał na list od brata. Rzadko do siebie pisywali. Dominik donosił, że bogato ożenił córkę, a sam piastuje urząd tajnego sowietnika. Stał się tajnym radcą - urzędnikiem carskiej Rosji. Bolało to Benedykta. Sądził, że ojciec nie po to wysyłał go na nauki, by w konsekwencji służył obcemu i wrogiemu mocarstwu:

„ - Czy w tym celu?... czy dla takiego rezultatu? Czyś mógł przewidzieć... spodziewać się?... Jeżeli z tamtego świata patrzysz... Widzisz... czy Stwórcy za nieśmiertelność dziękujesz?” Mimo że Dominik szczerze zachęcał brata, by do niego przyjechał, a może i osiedlił się, on pozostawał wierny nadniemeńskiej ziemi. Gospodarował na niej sam - jako jedyny spośród trzech braci. Pamięcią wrócił do pewnego wieczoru, gdy podobnie udręczonego życiem, objęły go dłonie dziecka. Mały Witold przytulał się do niego. W synu od tamtej pory pokładał wszelkie nadzieje, ale i te okazały się płonne, bo, jako dorośli mężczyźni, nie potrafili się porozumieć. Podobnie, jak tamtej pamiętnej nocy, teraz również do pokoju seniora Korczyńskiego wszedł syn. Witold przyszedł do ojca jako emisariusz chłopów. Pragnął omówić z nim sporo istotnych spraw. Na początku jednak „wylał” na niego wszystkie zasłyszane skargi. Benedykt starał się udowodnić synowi, że w sprawie procesu racja jest po jego stronie. Zarzucił włościanom ciemnotę i naiwność, stwierdził, że dają się wykorzystywać prawnikom. Syn odparł, że jest to skutek braku opieki, patronatu nad warstwami najniższymi. Nikt nie chciał ich wspierać. Takie argumenty zachwiały pewnością ojca, a jeszcze bardziej podważyło ją wyznanie młodzieńca, że widząc cierpienie tych najbiedniejszych, on też cierpi, czasem nawet myśli o śmierci. Benedykt ujawnił Witoldowi, że jest on jego jedyną nadzieją, sensem egzystencji, opowiedział o swoich młodzieńczych marzeniach, które sukcesywnie zabijała codzienność, odwieczne spory sąsiedzkie, niekończące się procesy. Zapominał nawet o poglądach Andrzeja, który nie darowałby mu tak niechlubnego postępowania. Wspomniał, jak kiedyś wspólnie z bratem walczyli o to, by pozamykać karczmy deprawujące i „odciągające” chłopów od obowiązków. Przeciwnikiem tej koncepcji był Darzecki. Między Andrzejem a nim wybuchł wtedy spór. Ojciec i syn długo ze sobą dyskutowali, starszy Korczyński wypytywał młodego o sytuację w Bohatyrowiczach: „ (...) Czy żyje jeszcze stary Jakub?” Witold okazał rodzicielowi wdzięczność za to, w jaki sposób go wychował: „ Ojcze mój! Do grobu, do ostatniego tchnienia wdzięcznym ci będę, żeś mię nigdy od reszty ludzkości nie oddzielał, piedestałów mi nie budował, na królewicza i samoluba mię nie chował. Gdyby nie ty, od kolebki pewno owinięto by mnie w watę zbytku i zamknięto w klatkę przesądu. Byłbym dziś może, jak ten nieszczęsny Zygmuś, lalką z żurnalu mód wyciętą i niedoszłym jakim artystą, albo jak Różyc, kartką welinu w roztworze morfiny umoczoną!” Benedykt dostrzegł w synu przyjaciela, zauważył, że łączą ich te same cele i, że są do siebie bardzo podobni. Uznał swoje błędy i postanowił darować karę sąsiadom z zaścianka, a wraz z synem obiecali sobie nazajutrz popłynąć razem na Mogiłę: „(...) Potem pójdziesz tam do nich i powiesz im, że tej kary sądowej nie żądam już... nie żądam... Istotnie za wielką jest, a w tym, że ich oszuści wyzyskują i do złego prowadzą - moja wina! O miedzę z nimi żyję i palcem, aby temu zapobiec nie poruszyłem... (...) a potem , pod wieczór, może razem popłyniemy na...to...tamto...(...)- Na Mogiłę! - dokończył.”

Witolda witano w Bohatyrowiczach z honorami. Wszystkich niezmiernie ucieszyła decyzja Benedykta. Po obwieszczeniu nowiny młodzian wrócił do korczyńskiego dworu i spędził z ojcem pozostałą część dnia; „(...) a przed zachodem słońca kilku weselników u samej krawędzi zielonej góry stojących ujrzało na Niemnie łódkę wiozącą dwóch ludzi, z których młodszy wiosłem robił. Za Niemnem obaj na żółtą ścianę wstąpili i w borze zniknęli.”Wesele Elżusi miało się ku końcowi. Goście powoli się rozjeżdżali. Poczęto zaprzęgać konie i pakować kufry. Młoda małżonka przeprowadzała się do męża. Wyprowadzka wiązała się z obrzędem. Drużbowie i drużki śpiewali pożegnalne pieśni. Pannie młodej żal było opuszczać rodzinne progi. Płakała, widząc wszystko gotowe do drogi. Na te ostatnie chwile przybyła i Domuntówna. Przychyliła się ku prośbie Kazimierza Jaśmonta i w przyszłości postanowiła podjąć go w swoim domu. Celem jej wizyty było przede wszystkim porozumienie z Janem. Chciała się z nim pogodzić, przeprosić za swoje postępowanie i podziękować za to, że wstawił się za nią. Wyznała mu, że nie czuje już do niego żalu: „ Co pan Jan winien temu, że w inszej stronie dla pana słońce wzeszło?”Widząc skruchę dziewczyny, Jan obiecał być jej dozgonnym przyjacielem. Wzajemnie życzyli sobie szczęścia, a potem, obawiając się, że Justyna spostrzegła jego zbyt długą konwersację z Domuntówną i odeszła, dowiedział się od stryja, gdzie się panna podziewa i, nie zważając na jego rady, pobiegł szukać panienki. Nad brzegiem Niemna zachodziło słońce i powoli nastawał wieczór. Woda w rzece mieniła się mnóstwem barw. Ptaki pokrzykiwały, szykując się do snu. Echo odbijało dźwięki. Jan poprosił Justynę, by powierzyła echu imię drogiego jej sercu mężczyzny. A ona kilka razy zakrzyknęła: „ - Janku!” Mężczyzna ucieszył się i obydwoje wyznali sobie miłość, przypieczętowując ją pocałunkiem: „ - Krolowo moja! najdroższa! jedyna! czy moja ty? czy moja? moja? - Na zawsze! - odpowiedziała.”

Rozdział V

Następnego dnia do Korczyna przybyło sporo gości. Pierwszym z nich był Zygmunt Korczyński. Usiłował namówić stryja, by ten przekonał jego matkę do wydzierżawienia lub sprzedaży Osowiec, a następnie do wyjazdu za granicę. Wraz z Klotyldą podjęli już decyzję o podróży, ale martwiło go, że pani Andrzejowa pozostanie sama na włościach. Stryj ani myślał przychylić do prośby bratanka. Upominał go w tym względzie. W godzinkę po Zygmuncie zjawił się Kirło i wypytywał Leonię, czy Justyna jeszcze śpi, podpowiedział, by „nic ciężkiego na siebie nie kładła”, żeby „jej lekko było pod sufit skakać...” Miał ponoć bardzo „weselne” nowiny. W tym czasie pani Emilia, piła kakao, lecz szybko przywdziała ozdobny negliż, by lada chwila móc się przywitać z gościem. Jako ostatnia przybyła wraz z gromadką dzieci żona Kirły. Wracali z posiadłości Różyca, gdzie bawili od dwóch dni. Pani Kirłowa miała od Korczyńskich odebrać Marynię, która pozostała tu od czasu wesela Elżuni. U jej stóp plątała się jak zwykle czteroletnia Bronia. Za chwilkę do przybyłych dołączyła Justyna. Serdecznie przywitała się z Kirłową. Żona Bronisława przypominała Orzelskiej jej zmarłą matkę. Dzieci udały się do ogrodu, a dorośli przeszli do gabinetu Benedykta. Tylko mała Bronka nie opuściła matki. Kirłowa wyjawiła cel swojej wizyty. Otóż pan Różyc za jej pośrednictwem zdecydował się prosić o rękę Justysi:„ (...) Kuzyn mój, Teofil Różyc, prosi przeze mnie o rękę Justynki. Osobiście nie oświadcza się dlatego, że to by go zanadto wzruszyło i zdenerwowało, a przy tym niepewny jest, jaką odpowiedź otrzyma, ale jeżeli tylko będzie ona pomyślną; natychmiast sam przyjedzie...natychmiast!” Wiadomość ta bardzo poruszyła zebranych. Pani Emilia była zachwycona wielkodusznością Teofila - taki bogacz, a wybrał skromną i ubogą pannę. Podobnie sądziła Teresa. „Posłanka” miała do ujawnienia jeszcze jeden sekret dotyczący kuzyna, a ponieważ zadeklarowała się mówić prawdę, nie mogła go ukrywać. Otóż pewnym było, że Teoś jest morfinistą. „Zamiłowanie” do tego medykamentu „zaszczepili” mu kiedyś lekarze. Początkowo był to środek przeciwbólowy, lecz prędko stał się antidotum na każde cierpienie. Różyc ufał, że z nałogu potrafi go uleczyć tylko ukochana kobieta. Benedyktowi nie spodobała się owa „przypadłość”: „ - Prosto z mostu mówiąc...pijakiem jest! - sarknął.” Kirłową zabolało takie stwierdzenie, wyraziła nadzieję, że nie zraziła nikogo tym oświadczeniem. Pani Emilia i Teresa były wprost zauroczone: „ To, o czym dowiedzieliśmy się, czyni pana Różyca więcej jeszcze interesującym... obudza jeszcze żywszą dla niego sympatię, bo świadczy o naturze pragnącej wyrwać się z więzów szarej rzeczywistości, upajać się choćby snami o tym, co piękne, wzniosłe, poetyczne! (....)” Pani Kirłowa nadal mówiła o Różycu. Wychwalała go, wskazywała na jego przymioty: dobroć, umiejętność dzielenia się z innymi, pomoc, wsparcie. Wszyscy oczekiwali na decyzję Justyny, ale ona odmówiła. Oświadczyła, że jest już zaręczona. Jej wybrańcem był Jan Bohatyrowicz. Na dowód tego pokazała dłoń, na której nie było już pierścionka - rodowej pamiątki po matce. Justyna tłumaczyła, że z Janem znają się już od jakiegoś czasu, a ona pomagała mu nawet w pracach polowych. Benedykt wtrącił się, by uświadomić dziewczynę o konsekwencjach takiej decyzji:

„ - Poczekaj! A praca! Czy ty wiesz, jaka cię praca tam czeka?

Ale ona i na to miała odpowiedź:„ - Ależ, mój wuju (...) brak pracy właśnie był mi od dawna trucizną i wstydem! O, jakże wdzięczna jestem temu, który mię pod niski, ale własny dach swój biorąc daje nie tylko zadowolenie serca, ale zajęcie dla rąk i myśli, zadanie życia, możność dopomagania komuś, pracowania na siebie i dla innych!...” Zarzut mezaliansu zripostowała swoim pochodzeniem oraz pragnieniem niesienia „kaganka oświaty” tam, gdzie nie docierał, czyli do warstw najniższych. Argumenty siostrzenicy przypadły do gustu panu Benedyktowi. Nie widział nic niestosownego w miłości, choćby dotyczyła ludzi z odmiennych warstw. Natomiast pani Emilia i Teresa oburzyły się. Kirło nie mógł pojąć, że „Teoś harbuza dostał”. Kirłowa była nawet zadowolona, bo doszła do przekonania, że „dla biednych dziewcząt, które ani hrabinami, ani doktorkami zostać nie mogą, dobry to los... jedyny może los...” i przyobiecała oddać Justynie do pomocy jedną ze swoich córek - Rózię. Wieść szybko przedostała się do ogrodu. Pędem przybiegł Witold i pogratulował z całego serca Justynie. Zygmunt, posłyszawszy te informacje, pomyślał, że to od niego uciekając, Justyna dopuściła się uczuciowego sprzeniewierzenia: „(...)Przyrzekam ci, że oddalę się, że unikać cię będę, że niczym nie narażę cię na walkę, która straszna w tobie być musiała, skoro cię aż do tak rozpaczliwego kroku przywiodła!” Nie brał pod uwagę tego, że dziewczyna naprawdę już go nie kocha. Zaślepiony egoizmem hołdował własnej miłości. Powiedział jej o tym, a ona go wyśmiała. Zarzucił jej niemoralność, a w myślach nazywał prostaczką. Decyzja Justyny nie spodobała się staremu Orzelskiemu. Zwrócił się do Benedykta i upraszał go, jako opiekuna swej córki, by nie pozwolił na taki nonsens. W istocie miał na myśli siebie. Nie wyobrażał sobie, że mógłby zamieszkać w ubogiej wiejskiej chacie, gdzie nie ma nawet fortepianu. Benedykt wyjaśnił mu, że nie musi obawiać się „eksmisji” z dworu. Miał w Korczynie zagwarantowane miejsce, a zabezpieczała je dodatkowo znaczna kwota, którą wuj miał w ratach spłacać siostrzenicy. Korczyński odbył rozmowę z Martą. Już wcześniej poprosił ją do siebie. Chciał dowiedzieć się o sytuacji w bohatyrowickim zaścianku, ale przede wszystkim interesował go Jan - jako przyszły małżonek Justyny. Marta poprosiła krewnego o możliwość przeprowadzki z Justyną. Benedykt zażartował, że wkrótce „cały Korczyn do Bohatyrowicz się przeniesie”. Krewna tłumaczyła mu, że czuje się zbędna w jego domu. Nigdy nie mogła zadowolić pani Emilii, a dzieci już podorastały. Życie upłynęło jej bez miłości i bliskich osób, a ze wszystkich to Justynka lubiła ją najbardziej. Tam, u Bohatyrowiczów, przyda się młodej parze. Poradziła, by zatrudnił ochmistrzynię. Benedykt czuł się do głębi przejęty wyznaniem Marty. Docenił jej poświęcenie, podziękował i orzekł, że nigdzie jej „nie wypuści” z Korczyna: „(...) Ty tu niepotrzebana! Boże kochany! A toż my z tobą od dwudziestu kilku lat we dwoje pracujem! Tylkoż nas tu dwoje pracujących było! Niepotrzebna! A cóż ja bym począł, gdybym ciebie przy sobie nie miał? Toż ja nie tylko swojej, ale i twojej pracy zawdzięczam, że utrzymałem się przy Korczynie! (...) Ależ ty dzieci moje na rękach swych wynosiłaś i wyhodowałaś! ty je jak matka i... za matkę... kochałaś, pieściłaś (...) Alem ja wdzięczen ci, do grobu wdzięczen, i nie puszczę cię od siebie, jak sobie chcesz, nie puszczę (...)”Takie słowa zaskoczyły Martę. Poczuła się dowartościowana i zrezygnowała ze swojej pochopnej decyzji:„ - Królu mój! braciszku! otożeś mnie uszczęśliwił! Wieczna pociecha! A ja myślałam, ze stary grat ze mnie, nikomu tutaj niepotrzebny, a wszystkim obrzydły!”Zwróciła się z prośbą do Benedykta o wypożyczenie koni. Planowała udać się do miasta na wizytę lekarską. Chciała wyleczyć swój chroniczny kaszel, by móc jak najdłużej wspierać krewniaka. On natomiast, w dowód zaufania i wiary w jej rozsądek, poprosił ją, by opowiedziała wszystko, co wie o narzeczonym siostrzenicy. Obiad tego dnia przełożono na późniejszą porę. Wuj wraz z siostrzenicą udali się do swoich sąsiadów. Pierwszy idących spostrzegł Janek. Przerwał koszenie trawy i rzucił się w ich stronę. Podbiegł do Benedykta i ucałował go w dłoń. W tym samym czasie na ganku ukazał się Anzelm, a spostrzegłszy nadchodzących gości, w dowód szacunku uniósł z głowy baranią czapkę. Benedykt położył rękę na głowie Jana i zapytał: „ - Syn Jerzego? (...)” Anzelm odpowiedział:

„- Tego sa... samego, który z bratem pańskim w jednej mogile spoczywa!”

Nad Niemnem swoje panowanie zaczynała jesień.

Przedstawione środowisko w Nad Niemnem można podzielić na trzy grupy:
1. Arystokrację:
Zygmunt Korczyński- syn legendarnego w okolicy Andrzeja Korczyńskiego, wychowany na kosmopolitę i lekkoducha. Człowiek słaby i pozbawiony moralności. Ożeniony z bogatą i uwielbiającą go panna Klotyldą, szybko znudził się żoną i pragnie nawiązać romans z Justyną.
Teofil Różyc- kuzyn sąsiadów Korczyńskich, Kirłów. Posiadacz zrujnowanego, ale jeszcze znacznego majątku, człowiek zdegenerowany (morfinista), który w małżeństwie z Justyna upatruje odmiany życia.
2. Dwór
Benedykt Korczyński - właściciel Korczyna, dzielny, wiecznie zapracowany gospodarz zbyt jednak dosłownie traktujący patriotyczny nakaz utrzymania dobrze prosperującego majątku w polskich rękach, zapomina bowiem o niemniej ważnym obowiązku wspomagania aktywności Polaków o niższym statusie społecznym (konflikt z zaściankiem)
Emilia Korczyńska - żona Benedykta, neurotyczna, rozkapryszona piękność, nękana chorobami prawdziwymi i urojonymi. Żyje w izolowanym świecie dwu pokoi, które urządziła w stylu sentymentalnym i wypełniła bibelotami i romansami. Kontaktuje się wyłącznie z damą do towarzystwa, panną Teresą. Z życiem dworu i pracą nie chce mieć nic wspólnego.
Witold Korczyński - syn właścicieli Korczyna, młody, postępowy szlachcic pełen pozytywistycznych ideałów. Krytykuje ojca pragnąc wprowadzić wiele zmian w zarządzanym majątku, a także obwinia go o zaostrzenie konfliktu z zaściankiem. Poproszony na weselu Elżuni Bohatyrowiczówny o wstawiennictwo w związku z przegraniem przez zaścianek procesem, dzięki swemu zaangażowaniu przyczynia się do zakończenia sporu.
Justyna Orzelska - piękna, dumna i mądra, ale niestety niemajętna panna, pełni w domu wujostwa Korczyńskich rolę rezydentki. Ojciec Justyny, to zdziwaczały i zdziecinniały starszy pan. Zajmuje się tylko grą na skrzypcach i jedzeniem. Do Justyny zalecał się niegdyś Zygmunt Korczyński, ale presja środowiska udaremniła mezalians. Dziewczyna bardzo boleśnie przeżyła zawód miłosny, odczuwa swą samotność i bezsens życia \"na łaskawym chlebie\". Przypadkiem poznany Jan Bohatyrowicz budzi jej zainteresowanie, a coraz częstsze wizyty w zaścianku zbliżają młodych ku sobie. W czasie wizyty na mogile powstańczej stryj Jana, Anzelm opowiada jej dzieje swojej miłości do Marty Korczyńskiej, siostry Benedykta nie wspomina jednak o powodach rozstania. Ta spytana, wyznaje, że bała się pracy, a także wstydu, jaki przeżywała, gdy dwór wyśmiewał się z jej \"chłopskiego amanta\". Mądra dziewczyna przyjmuje oświadczyny Jana a odrzuca umizgi Różyca. Opuszcza dwór i odprowadzana przez wuja, kieruje się ku zagrodzie Jana.
3. Zaścianek
Anzelm i Jan Bohatyrowiczowie - głęboko przywiązani do tradycji narodowej i do rodzimej ziemi. Serdeczni i otwarci wobec przyjaznym im reprezentantom dworu (Justyna, dzieci Korczyńskich); schłopieli w wyniku trudnej sytuacji ekonomicznej, ale zachowujący godność i pamięć lepszej przeszłości

---