Streszczenie „Nad Niemnem”

W słoneczne niedzielne południe Marta i Justyna wracają z kościoła. Przypadkowo spotykają Janka Bohatyrowicza, który – z wzajemnością – wzbudza zainteresowanie panny Orzelskiej. W salonie Korczyńskich na obiad oczekują goście: Kirło i Różyc oraz domownicy – pani Emilia, Teresa, Benedykt. Kirło chce bawić towarzystwo kosztem niewybrednych żartów ze zdziwaczałego Orzelskiego, co wywołuje gniew jego córki – Justyny Orzelskiej. Ponieważ rozpoczęły się wakacje, przyjeżdżają ze szkół na wakacje dzieci Korczyńskich – Witold i Leonia.

Narrator opisuje dokładnie dzieje rodziny. Ojciec Benedykta, Stanisław Korczyński, studiował na Akademii Wileńskiej. Jego trzej synowie, Andrzej, Benedykt i Dominik, również ukończyli studia wyższe. Po powrocie Benedykta do Korczyna w prowadzeniu gospodarstwa pomagała mu Marta Korczyńska – osierocona kuzynka. Powstanie w 1863 roku zabrało Benedyktowi obydwu braci – Andrzej zginął, a Dominik wyjechał w głąb Rosji. Benedykt ożenił się i zaczął gospodarować w zadłużonym Korczynie. Mimo swej gospodarności ciągle borykał się z kłopotami finansowymi.

Raz w roku, podczas imienin pani Emilii, w Korczynie zjawiało się mnóstwo gości. Był to jedyny dzień w roku, kiedy pani Emilia Zygmunta udaremniły ich małżeństwo. Zygmunt wyjechał na studia malarskie za granicę, a po dwóch latach wrócił z młodziutką żoną – Klotyldą.

Podczas przechadzki Justyna spotyka Janka Bohatyrowicza pracującego w polu. Młodzi rozmawiają ze sobą swobodnie. Jan, uradowany spotkaniem, zaprasza dziewczynkę do Bohatyrowicz. W czystej, zadbanej zagrodzie Janka panna orzelska poznaje jego siostrę Antolkę, stryja Anzelma oraz sąsiadów.

Panna Orzelska wraz z Janem i Anzelmem odwiedzają grób Jana i Cecylii, protoplastów rodu Bohatyrowiczów. Legenda o nich sięga czasów jagiellońskich. Jan i Cecylia postanowili zamieszkać w dzikiej puszczy, którą przekształcili w pola. Wiedli spokojne i szczęśliwe życie. Ich dwanaścioro dzieci ze swymi rodzinami stworzyło osadę. Założyciele rodu Zygmunt August, który w nagrodę za „zawojowanie puszczy” nazwał ród Jana i Cecylii Bohatyrowiczami i nadał im szlachectwo.

Do Korczyna przyjeżdża Darzecki, szwagier Benedykta i upomina się o wypłacenie posagu swej żony. Benedykt jest w ciężkim kłopocie, gdyż brak mu funduszy. Gotów byłby ostatecznie sprzedać las, co doradza mu Darzecki, ale tam przecież jest mogiła powstańców. Witold z ogromną przykrością widzi, jak jego ojciec korzy się przed tym bezwartościowym człowiekiem. W rozmowie z ojcem, która przeradza się kłótnię, wyrzuca mu złe postępowanie z Bohatyrowiczami, uległość wobec wuja Darzeckiego oraz wychowanie Leoni na salonową lalkę. Na śniadanie przyjeżdża Kirło i oświadcza pani Emilii w tajemnicy, że Różyc – bogaty, ale Zygmunt Korczyński pragnie na nowo wzbudzić w niej miłość do siebie. Justyna zaś coraz częściej myśli o Janku Bohatyrowiczu.

W zaścianku Bohatyrowiczów trwają żniwa, do których mieszkańcy zaścianka przygotowują się jak do wielkiego święta. Justyna przychodzi na pole Jana, a nie chcąc siedzieć bezczynnie, zabiera się również do pracy. Na polu zjawia się też Witold. Wieczorem Witold odwiedza Anzelma w Bohatyrowiczach.

Janek i Justyna płynął łodzią na Mogiłę – do grobu czterdziestu powstańców styczniowych. Janek opowiada Justynie o swoim ostatnim spotkaniu z ojcem – oddział powstańczy właśnie na tym nadniemeńskim urwisku żegnał się ze swoimi bliskimi. Anzelma odprowadzała wtedy Marta i dała mu swój medalik. Niedługo potem ranny Anzelm przyniósł wiadomość o śmierci Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza. Obaj spoczywają teraz we wspólnej mogile.

Po powrocie z Mogiły w chacie Anzelma Antolka, Elżunia i Justyna rozmawiają o zbliżającym się weselu Elżuni, na które chce zaprosić Justynę i Witolda. Wszyscy zasiadają do wieczerzy, a proste, wiejskie jedzenie bardzo smakuje Justynie. Anzelm opowiada dziewczynie historię swej miłości do Marty. Późnym wieczorem Justyna wraca do Korczyna. Od Marty dowiaduje się, że przyjechał do niej w konkury pan Różyc. Zapytana o przyczyny rozstania z Anzelmem, Marta opowiada, że przede wszystkim bała się ciężkiej pracy w polu i gospodarstwie, a także wstydu, który przeżywała, gdy dwór wyśmiewał się z jej „chłopskiego amanta”. Jednakże żałuje teraz swej decyzji – zraniła człowieka, którego kochała, praca jej i tak nie ominęła, a za mąż nigdy nie wyszła.

Pani Andrzejowa Korczyńska po śmierci męża zamieszkała wraz z synem w swoim majątku rodowym w Osowcach. Tam wychował się Zygmunt, przekonany od małego o swym talencie malarskim. Wyrósł na egoistę, który nie potrafi kochać nikogo prócz siebie. Świadczy o tym najlepiej propozycja romansu, jaką składa Justynie. Ta ze wstrętem odmawia, a Zygmunt wraca do Osowiec i namawia matkę, aby sprzedała majątek i podróżowała z nim po świecie. Pani Andrzejowa jest przerażona egoizmem syna.

Benedykt wygrywa proces z Bohatyrowiczami i każe swojemu adwokatowi wyegzekwować od nich tysiąc rubli. Na wesele Elżuni zjeżdżają do Bohatyrowicz zaproszeni goście. Z Korczyna na wesele przychodzą: Justyna, Witold oraz Marta, która pierwszy raz po 23 latach spotyka się z Anzelmem. Rozpoczyna się huczne wesele z tańcami. Tylko Janek Bohatyrowicz jest markotny, nie tańczy i nie weseli się. Wreszcie decyduje się wyznać Justynie swe uczucie. Gospodarze proszą Witolda o wstawiennictwo u ojca w związku z przegranym przez zaścianek procesem.

Witold przeprowadza z ojcem bardzo poważną rozmowę. Benedykt bardzo szczerze mówi o swych przeżyciach sprzed lat, marzeniach i uczuciach z okresu powstania, których jednak z biegiem czasu był zmuszony się wyrzec. Ta pierwsza od wielu lat szczera rozmowa pozwala im poznać się na nowo i znaleźć wspólne cele i marzenia. Benedykt postanawia darować Bohatyrowiczom karę wymierzoną przez sąd.

Wkrótce do dworu przyjeżdża Kirło wraz z żoną, aby przekazać Justynie oświadczyny Teofila Różyca. Justyna orzuca te oświadczyny i i zawiadamia wszystkich, że właśnie wczoraj zaręczyła się z Janem Bohatyrowiczem. powieść kończy się symboliczną sceną, w której Justyna razem z Benedyktem udaje się do zagrody Jana Bohatyrowicza.