ALEKSANDER ŚWIĘTOCHOWSKI,

NOWELE I OPOWIADANIA (BN) oprac. Samuel Handler

W STRONĘ NOWELISTYKI ŚWIĘTOCHOWSKIEGO

Przed debiutem nowelistycznym | Ramy chronologiczne twórczości nowelistycznej

Nowele to tylko niewielki procent twórczości Świętochowskiego, wśród: kilku tysięcy artykułów publicystycznych i felietonów, kilkunastu dramatów i obrazków dramatycznych, kilku powieści, prac krytycznoliterackich, tłumaczeń, dzieł naukowych i popularno-naukowych (filozofia, socjologia, psychologia, historia).

W ciągu 70 lat jego działalności, tylko przez 25 pisał nowele:

• od 1878 r. - od 10 lat był już aktywnym publicystą, zdobył sukces jako dramaturg (Niewinni, Ojciec Makary, Piękna, Poddanka, Błazen, Za maską, Helvia)

• pierwsza nowela to Karl Krug (1878)

• do 1904 r. - tworzył jeszcze inne rzeczy przez 30 lat (poemat dramatyczny Duchy, inne dramaty, powieści: Drygałowie, Nałęcze, Twinko, publicystyka i pisarstwo naukowe)

W tym czasie pisarz cieszył się największym autorytetem jako publicysta, gł. na łamach redagowanych przez siebie pism: „Nowiny” i „Prawda” (mówią o nim Poseł Prawdy). Napisał najlepsze dramaty (Aureli Wiszar, Regina, Aspazja), pierwsze części Duchów.

Miejsce twórczości nowelistycznej | W cieniu własnym i cudzym

Współcześni odnosili się do nowel pisarza dość życzliwie. W międzywojniu o nich zapomniano - sam autor wzbraniał się przed ich wznawianiem, bo był niechętny nowej epoce, czuł się jak „pogrobowiec”, poza tym jego liberalno-demokratyczne poglądy ewoluowały.

Przyczyny małego zainteresowania nowelami Świętochowskiego:

(1) Jego nowelistyka była zawsze przysłonięta inną jego twórczością, gł. publicystyką i dramatami, mimo że był to czas królowania prozy fabularnej, nie tylko powieściowej (nowele Sienkiewicza, Prusa, Orzeszkowej, Konopnickiej, Dygasińskiego, Reymonta, Żeromskiego, Orkana, Niedźwiedzkiego).

(2) Świętochowski odbiegał w swoich nowelach od panującej i teoretycznie przez niego respektowanej poetyki i konwencji prozy nowelistycznej (weryzm, szczegółowość). Początkowo do tej poetyki się naginał (cykl O Życie), ale szybko poszedł swoją drogą - jego twórczość zaczęła rozwijać się w kierunku dość wyraźnie odcinającym się od panującego wzorca narracji nowelistycznej. W kontekście najlepszych nowelistów jego twórczość wydawała się zatem czymś gorszym, w rzeczywistości były po prostu czymś innym.

Najważniejszą jednak przyczyną wydaje się pozostawanie jego nowelistyki w cieniu - nie tylko własnej twórczości ale też twórczości innych.

W związku z całą twórczością

Twórczość Świętochowskiego jest wyjątkowo jednolita, ton jej nadaje publicystyka społeczna. W nowelach znaleźć można wiele elementów autonomicznych ideowo i artystycznie.

Klimat startu nowelistycznego

W publicystyce młodych pozytywistów (w tym Świętochowskiego) słabnie agresywność polemiczna z lat 1870-75:

• początkowo głosili hasła ucywilizowania kraju na wzór Zachodu (Anglia, Francja, USA, Niemcy), ale szybko sytuacja w tych krajach ich rozczarowała (kryzys ekonomiczny)

• od 1875 r. widać kryzys ufności w industrializację

• Świętochowski szczerze wierzył w nieograniczony rozwój przemysłowo-ekonomiczny, jaki przynosi przewrót kapitalistyczny, kryzys obserwował na gruncie niemieckim (był tam na studiach)

Pisarz nigdy nie przestał wierzyć w postęp, konieczność wymiatania przesądów społ., kulturalnych, obyczajowych i umysłowych. Po prostu jakiś czas ton jego pisarstwa był bardziej pesymistyczny. Twórczość beletrystyczna Świętochowskiego, zwłaszcza nowelistyczna, powstawała już po Marcie, Z różnych sfer, Szkicach węglem, które były słupami granicznymi odgradzającymi nową fazę twórczości pokolenia pisarzy pozytywistycznych od ich dydaktyczno-programowych i najczęściej słabiutkich artystycznie początków.

Zmiany w polskiej prozie powieściowej tuż przed 1880 r.:

• redukcja składników dyskursywno-ideologicznych oraz metod i środków ekspresji

• brak moralizatorsko-optymistycznej afirmacji postępu burżuazyjnego, inżynierów, techników, przemysłowców, rzemieślników i handlowców

• wzrost zainteresowania „dołami społecznymi”, nobilitacja chłopa ze wsi pouwłaszczeniowej, odkrycie dla literatury przejmującej doli biedoty miejskiej, lumpenproletraitu, spauperyzowanego rzemieślnika, nędzę małomiasteczkowych skupisk biedoty żydowskiej, wędrującego za pracą wyrobnika, chłopa uchodzącego z nędzy wiejskiej w labirynt miasta

• pojawia się polski inteligent, którego sfery działalności są ograniczone przez napór przeżytków feudalnych, niedorozwój cywilizacyjny i kulturalny oraz przez konwenans burżuazyjny i warunki ucisku narodowego

• pojawia się (choć rzadko) autentyczny proletariusz, robotnik polski

• pogłębienie się skali obserwacji, tendencje ideowe znajdują dyskretniejszą formę wyrazu, stają się składową częścią umiejętniej kreowanej wizji rzeczywistości, nie występują zaś z reguły w postaci dyskursywno-publicystycznego komentarza do niej (chociaż i ten nie całkiem zaniknął), u Świętochowskiego i Orzeszkowej krytykuje się jeszcze komentarz publicystyczny o charakterze moralizatorsko-postulatywnym.

Wkrótce do czołowych nowelistów polskich dołączą Konopnicka i Dygasiński, a w tym momencie dołącza Świętochowski.

Krytyk-bojownik nowej literatury

Jako krytyk literacki Świętochowski był orędownikiem pozytywistycznej literatury tendencyjnej.

Walczył z konserwatyzmem szlacheckim, klerykalizmem, starzyzną obyczajową, epigoństwem, kultem przeszłości, zacofaniem umysłowym itp. (por. Pleśń społeczna i literacka - Przegląd Tygodniowy).

Postulował:

• wierność obserwacji, prawdopodobieństwo i werystyczną iluzję obrazu artystycznego

• powieść jako odbicie życia w jego najważniejszych momentach i przedstawienie ludzi w ich zasadniczych rysach

• literaturę propagującą hasła pozytywizmu, tworzącą wzorce nowych norm moralnych, stosunków międzyludzkich wyzwolonych z więzów instytucji praw i tradycji szlachecko-feudalnych, aby propagowała nowe, mieszczańskie formy i ideały aktywności społecznej, skrzętności i przedsiębiorczości ekonomicznej, ideały humanitarnych form życia, tolerancji narodowej i religijnej, zniesienia przedziałów kastowych, równouprawnienia kobiet

• żądał propagowania oświaty kultury, nauki, postępu technicznego w gospodarce, nowych, skuteczniejszych form ekonomicznych na wsi pouwłaszczeniowej, w rzemiośle, na folwarku

• literatura miała być przewodnikiem całego społeczeństwa, by postępowała co najmniej o krok przed nim (towarzyszyła temu aprobata pozytywistycznych powieści tendencyjnych jako najpełniejszej realizacji postulatów świadomego społecznego zaangażowania twórczości literackiej)

• demokratyzację literatury, kierowanie uwagi ku nizinom.

W KRĘGU WCZESNEJ NOWELISTYKI

Pozytywistyczny rodowód wczesnych nowel

O Życie: atak na ciemne i trwałe dziedzictwo nietolerancji narodowej, kastowej, wyznaniowej (cel ten określił w przedmowie i pointach zamykających każdą z nowel). W warstwach wyższych egoizm narodowy i jednostkowy jest świadomy, wśród „nizin” - jest objawem ciemnych instynktów, nieokrzesania umysłowego, itp. W każdym z trzech opowiadań wiedzie do zbrodni, morderstwa.

Program ideowy a przedstawienie artystyczne

We wczesnej publicystyce Świętochowskiego przeważały elementy prezentacji programu ideowo-społecznego i jego postulatów, w utworach beletrystycznych zaś, zwłaszcza w nowelistyce górowała obserwacja, konstatacja obiektywna, która tam była tylko przesłanką do wywodów. W O Życie tendencja, program ideowo-społeczny, sugestie światopoglądowe, etyczne itp. szukały wsparcia w rezonerstwie, w dyskursywnych apostrofach i pointach. Był jednym z najgorętszych zwolenników równouprawnienia wyznaniowego, uznania pełni praw obywatelskich Żydów, zwalczał antysemityzm, piętnował demagogię szowinistyczną, odsłaniał tło ekonomiczne antysemityzmu. Poświęcił temu problemowi wiele wystąpień publicystycznych, a także nowelę Chawa Rubin. Jego zdaniem jedynym środkiem rozwiąania kwesti żydowskiej bła wg Świętochowskiego oświata, która miała wyrywać Żydów z getta umysłowego, przysposobić do roli oświeconych ludzi, wyzwolonych z przesądów rasowych, religijnych, narodowych itp.

Treść nowel a komentarz publicystyczny

Pointy nowel cyklu O Życie traktowano jako chwyt publicystyczny, wzmacniający wymowę ideową„obrazka”. Oceniano je z reguły negatywnie (zwł. S. Tarnowski). Jednak o tym, jak ważne były to utwory, świadczą liczne ataki konserwatystów i szowinistów - z którymi Świętochowski w nim walczył. Złe czy dobre, owe pointy publicystyczne były nieoddzielnymi członami utworów wywodzących się z tradycji pozytywistycznej literatury tendencyjnej.

Utwory doraźnej aktualności

(pseudonim artystyczny - Okoński) Już w O Życiu widać aktualne wydarzenia społeczne: antysemityzm, dobra koniunktura budowlana w Warszawie (1877), Kulturkampf, zatarg Bismarcka z hierarchią kościelną, ferment problematyki ukraińskiej w Galicji itp.

->utwory interwencyjne (gł. Klemens Boruta i Oddechy), bezpośrednio, otwarcie mobilizujące do określonych poczynań i ogólnospołecznego działania.

Geneza bezpośrednia „Klemensa Boruty” (wizja nędzy i głodu) i „Oddechów” (protest wobec antypolskiej polityki pruskiej, pamflet na zaprzaństwo narodowe)

Klemens... powstał po fali głodu wśród ludności górniczej Górnego Śląska w 1879. Na skutek apeli Karola Miarki, klęska ta wywołała w Królestwie Polskim akcję pomocy. „Nowiny” (których redaktorem był wówczas Świętochowski) zbierały pieniądze i informowały o sytuacji na Śląsku oraz o akcji. Akcja była symbolem jedności narodu przedzielonego granicami. Dochód z wydania książkowego Klemensa... poszedł też na akcję!

Oddechy (1886) powstały pod wpływem zarządzenia władz niemieckich z 26 marca 1885, nakazującego Polakom nie będącym poddanymi pruskimi, opuszczenie Prus. Byłą to część kampanii antypolskiej. Ugodziła w kilkadziesiąt tysięcy Polaków z zaboru rosyjskiego.

Wizja nędzy i głodu

W wielu opowiadaniach Świętochowskiego, niemal przez całą jego twórczość nowelistyczną przewija się motyw nędzy i głodu jako zmory życia i świadomości człowieka (Karl Krug, Chawa Rubin, Klemens Boruta, Krajobrazy, Pożegnanie, Dwa widma, Bartłomieja, Złodzieje, Pustelnik i in.). Wizja głodu przybiera postać makabryczną. W biedzie wysychają uczucia.

„Oddechy” protestem przeciwko antypolskiej polityce | „Oddechy” pamfletem na zaprzaństwo narodowe

Oddechy są pełnym pasji oskarżeniem polityki antypolskiej i germanizacyjnej pruskiego zabocy. Od początku Świętochowski uprawiał publicystykę antypruską. W 1875 r. pogłębił bezpośrednią obserwację tamtejszych stosunków (studia w Lipsku). Był krytyczny wobec wszelkiego szowinizmu, również polskiego. Ostro krytykował polakożerczą prasę niemiecką („Norddeutsche Allgemeine Zeitung”), gł. red. Pindtera (w Wołach synonim okrucieństwa).

Oddechy to też pamflet na serwilizm i wysługiwanie się zaborcy, na zaprzaństwo narodowe ukazane w całej swojej nikczemnej małoduszności i w końcu nieskutecznie. Świętochowski stał na stanowisku lojalizmu politycznego, głosił trwałość bytu społ. polskiego w obrębie obcych państw. Jego lojalizm i legalizm przeciwstawiał się zarówno tradycjom powstańczym, jak i polityce serwilistycznego przymierza lub wtopienia się w obcy organizm narodowy.

PISARZ I IDEOLOG

Ku najbardziej zapalnym konfliktom społecznym

Świętochowski łączył szerokie widzenie rzeczywistości z konkretnymi problemami chwili, sytuując je zawsze na tle formacji kapitalistycznej i jej sprzeczności oraz przeciwieństw. Chmielowski zarzucał mu, że jego utwory są pełne spraw „społeczno-ekonomicznych”. np. Karl Krug: gł. motyw antagonizmu między polskimi murarzami a niemieckimi przybyszami to konkurencyjna walka na rynku pracy (im więcej rąk do pracy, tym mniejsza płaca)

W Klemensie Borucie klęska ukazana jest jako skutek działania systemu najemnictwa w ustroju kapitalistycznym. Świętochowskiemu zależało tutaj na ukazaniu skuteczności i dobroczynnego działania filantropijnej pomocy rodaków (dzięki wsparciu Polaków z Warszawy Klemens odzyskuje zdrowie).

Pisał: żyjemy w epoce bezwzględnego panowania kapitału; pieniądz jest siłą, niepodległością i szczęściem. Pamiętał o męczeństwie pracy najemnika, wolnego najmity, którego myśli krążą wciążwokół pracy i bezrobocia (Karl Krug przerywa polityczne dywagacje Klotza: „Roboty nie ma...”).

Inny wariant: Ona - inteligent i jego koledzy nie znajdują warunków do dalszej pracy twórczej.

Kierunek ewolucji świadomości społecznej

Wielu pozytywistów, w tym Świętochowski, z czasem zauważyło iluzję swoich dawnych haseł, złudzeń, założeń programowych, które nijak mają się do ich praktycznej realizacji. Pisarz wyjaskrawiał proces deziluzji, rewizji wielu dawnych złudzeń, haseł, założeń programowych, konfrontował wreszcie wiele pozytywistyczno-mieszczańskich zasad z ich praktyczną realizacją w społeczeństwie burżuazyjno-obszarniczym.

Od 1880 r. Świętochowski pisze o przygaśnięciu świateł cywilizacji, o konfliktach społecznych i narodowych Europy. Wizja świata staje się mroczna, katastroficzna. Próbuje wciąż znaleźć jaśniejszy brzask - głosi hasła rozwoju oświaty, reform społ. i ustrojowych,

hasła filantropii. Bronił haseł pracy u podstaw i pracy organicznej.

Wobec socjalizmu i kapitalizmu

Był przeciwnikiem socjalizmu, ale zawdzięczał mu krytykę podstaw i przejawów działania mechanizmu wyzysku i ucisku klasowego ustroju kapitalistycznego, socjalistycznej krytyce konsekwencji przejawiających się w obyczajowości, moralności, kształtowaniu mentalności, ideałów i aspiracji indywidualnych, jak też i zbiorowych w łonie społeczeństwa polskiego oraz krajów, w których system ten objawiał swoje dojrzalsze stadia rozwoju. Zdecydowanie zwalczał wszelkie ideał rewolucyjnego przekształcenia społ. Burżuazyjnego.

Ostatni pieniądz: utopijny obraz społeczeństwa bezklasowego, wyzwolonego z pęt zależności ekonomicznej, społeczeństwo komunistyczne żyjące w roku 2340.

Nie było w pokoleniu Świętochowskiego drugiego pisarza i publicysty, który by z taką intensywną świadomością przeżył narodziny tych tendencji i procesów, jakie ukształtowały społecześntwa europejskie i polskie u schyłku XIX wieku: wojny i podboje kolonialne, walka o podział rynków i stref wpływów, powstanie monopoli, zmierzch liberalnego stadium rozwoju kapitalizmu, zanikanie pierwiastków demokratycznych, militaryzacja i totalizacja wielkich państw, zaostrzenie walk klasowych, wyzysku i ucisku oraz form walki z nimi. A także wpływy, jakie te zjawiska wwierały na życie społeczne, obyczajowe, sytuację narodów, klas, jednostek.

Pesymistyczna ocena rzeczywistości społecznej była często sprzęgnięta z katastroficzną diagnozą, dopatrywano się u niego nieomal nihilistycznej negacji społeczeństwa, ludzkości, rzeczywistości, wszelkiego sensu życia.

Dominujące motywy protestu społecznego

Różne motywy protestu pisarzy realizmu krytycznego wobec porządkowi burżuazyjnemu:

• protest przeciw urzeczowieniu człowieka przez pieniądz (Balzak)

• protest przeciw zdeprecjonowaniu osobowości i indywidualności ludzkiej (Stendhal, Dostojewski)

• protest przeciw niewoli i jarzmu mas ludowych (Hugo, Tołstoj)

• protest przeciw immoralizmowi społ. burżuazyjnego (Balzak, Flaubert, Zola, Maupassant)

Gł. motywy krytyki Świętochowskiego odróżniające go od jemu współczesnych:

(1) problem moralności społ. burżuazyjnego,

(2) problem deprecjacji indywidualności ludzkiej w trybach stosunków społ.-ekonom. oraz w sferze konwencji i obyczaju.

Nie oznacza to, ze nie podejmował on innych motywów obecnych także u innych polskich pisarzy. Są to motywy wysuwające się na czoło. U żadnego z ówczesnych pisarzy nie doszło do tak wyraźnej przewagi elementów krytyki moralności współczesnej mu i protestu przeciw deprecjacji indywidualności ludzkiej jak u Świętochowskiego.

Pamflecista antymieszczański (pogoń za zyskiem) a krytyka szlachty

Początkowo był apologetą mieszczaństwa i jego mentalności, ale potem zmienił się w pamflecistę. Odraza, pogarda, wstręt, drwina, szyderstwo, gryząca ironia stała się główny środkiem charakterystyki burżuazji i mieszczaństwa. Dawniej ziemiaństwo było głownym celem jego inwektyw, teraz pisze o nim z dobroduszną ironią.

np. Na pogrzebie: szlachcic jako pasożyt o pańskich gestach i wielkich pretensjach, próżniacze życie i dziwaczne pomysły gospodarskie przy zupełnym materialnym bankructwie.

W późniejszej twórczości nowelistycznej problematyka socjalnej krytyki szlachty właściwie zanika.

Po 1880 r. pisarz skupia się na środowisku mieszczańskim i drobnomieszczańskim - zawsze w aurze krytycznej, ironicznej, nierzadko pamfletowej.

• gł. cecha moralności mieszczańskiej - pogoń za zyskiem (Storch z Bartłomiejki każe natychmiast wydalać inwalidów, nie jest to demonizowanie, jest to dla niego naturalne)

Prawa systemu kapitalistycznego a ludowe poczucie sprawiedliwości

Bartłomiejka: konflikt „naturalnych” praw postępowania wyznaczanych przez kapitalizm z żywiołowym poczuciem sprawiedliwości prezentowanym przez starą wyrobnicę folwarczną (Bartłomiejka chce dożyć swych dni na ziemi, na której całe życie pracowała) skontrastowane są z postawą burżuazyjnego właściciela, którego cechuje poczucie pełni praw własności. Pisarz walczy o prawo do życia w całej twórczości (w cyklu O Życie walczy o prawa do życia na ziemi ojczystej przybyszów ze Śląska, Ukraińca oraz wynędzniałej Żydówki, którym fanty, szowinizm i ciemnota, barbarzyństwo i mroczna tradycja odmawiała prawa do życia, chleba, do ludzkiej solidarności, braterstwa; w Bartłomiejce ukazuje, że tego prawa nie posiada tutejsza). Narrator emocjonalnie solidaryzuje się z bohaterką, zmniejsza dystans między nimi, co jest wyjątkowe u niego!

Problem nizin społecznych

Świętochowski zawsze trzymał dystans wobec bohaterów z nizin społecznych. Był po prostu rzecznikiem mas ludowych, ich potrzeb, aspiracji, praw, awansu materialnego i umysłowego. Inteligencji, mieszczaństwu i ziemiaństwu wyznaczał rolę patronatu nad ludem, który pozostawał w publicystyce i literaturze pozytywistów przedmiotem, a nie podmiotem progresywnego działania społeczno-narodowego, cywilizacyjnego kulturalnego. Uważał masy za niezdolne do samodzielnego życia społecznego. Inne warstwy darzył wzgardą. Lud był dla niego przede wszystkim „ciemny”.

Wyjaskrawiona prymitywizacja postaci

Nawet bohaterowie, dla których chciał wzbudzić sympatię, są zarysowane z cechami prymitywizmu barbarzyńskiego i infantylizmu.

np. Karl Krug jest poczciwy, pracowity, przywiązany do dzieci, ale w komentarzu odautorskim mówi się, że tylko w walce o pieniądz potrafił być bezwzględny, odmawia mu poczucia godności osobistej (nie do końca widać to w rysunku postaci, komentarz jest przejaskrawiony). Świętochowski wprost odmawia swoim postaciom poczucia godności osobistej, które było dlań miarą człowieczeństwa. W całej twórczości jedyną właściwie postacią z nizin społecznych, która jest nią obdarzona jest Bartłomiejka.

Kreacja postaci robotników

Robotnicy są opisywani z nutą sympatii lub chociaż współczucia dla ich nędzy, niewoli ekonom. Mimo to zawsze budzą obawę, niepokój, zwłaszcza jako masa (motłoch) - jest to jedyny chyba typ społeczny, którego opis ulega pewnej demonizacji. Dla niego robotnicy stanowią materiał nieprzydatny do przedsięwzięć idealnych, a skłonni do niszczących wybuchów.

np. Karl Krug: przywódcą robotników budowy jest oszust, Czapla, morderca Karla; przywódcą został dzięki sprytowi i silnemu poczuciu solidarności z gromadą robotniczą (masa robotnicza budzi zawsze największe obawy)

zwrócenie uwagi na problematykę ludu, jego rozwarstwienia, aspiracje połączone w twórczości Świętochowskiego z charakterystyką stosunku pisarza do innych klas i warstw społecznych prowadzi wprost do najistotniejszych chyba motywów problematyki ideowej Świętochowskiego, do bogatej i wielostronnej u niego problematyki indywidualizmu i krytyki moralności współczesnego mu społeczeństwa.

TRAGIKOMEDIA PRAWDY (tytuł cyklu nowel)

Problemat kłamstwa

Problemat znaczenia i roli kłamstwa, jego wielorakich postaci i objawów był indywidualną obsesją tematyczną pisarza. Jej przyczyn należy szukać w ideowej wizji społeczeństwa uformowanej przez Świętochowskiego.

Kłamstwo niezbędnym spoiwem życia społecznego

Dowodził, że kłamstwo, zakłamanie to konieczność czasów współczesnych. Jest ich koniecznym wytworem. Pełni też funkcję niezbędnej straży istniejącego porządku. W nowelce On i ona mówi się, że jest ono niezbędne do utrzymania budowy społecznej.

Rozkład moralny - wykwit kapitalizmu

Źródła rodowodu niemoralności:

(1) natura systemu społ.-ekonom.,

(2) natura klasy rządzącej, burżuazji.

Wśród członków Klubu szachistów i sfery burżuazyjnej, z której się wywodzą, każdy właściwie ma na sumieniu swoją „aferę panamską”, frymarczenie wszystkim, sprostytuowanie, pospolite łajdactwa okryte tajemnicą, konwenansem, którego rolę sprowadza pisarz częstokroć do osłony kłamstwa, obłudy, zgnilizny i deprawacji moralnej. Zwyrodnienie burżuazyjne często przybiera wymiar uniwersalnego stanu naturalnego społ. (On i ona) i powoduje skrajny pesymizm (Krajobrazy I. Północny); konstatuje się powszechnie bankructwo moralności, ideałów, poczucia prawości.

Świętochowski jako moralizujący kaznodzieja krytykował immoralizm, z poczuciem daremności...

Główne motywy „Klubu szachistów” (1895)

Opowiadanie jest przenikliwei demaskatorskim, wolnym od szelkich iluzji ukazaniem atmosfery deprawacji i immoralizmu, konieczności kłamstwa jako fasady panujących stosunków obyczajowo-społecznych i norm moralnych. „Klub szachistów” to kryptonim stowarzyszenia, które ma zbierać materiały do badań mających na celu wytropienie źródeł dwoistości i dwulicowości. Potencjalne źródła to:

(1) natura ludzka,

(2) warunki życia,

(3) choroba woli.

Klub rozwiązuje się ku powszechnej uldze i wewn. kompromitacji członków, którzy są mniej lub więcej konformistami, pogodzonymi z porządkiem rzeczy, w którym powszechna amoralność odpowiada jednostkowemu przystosowaniu. Jedyny nonkonformista, ma odwagę przemyślenia problemu do końca, staje u progu immoralizmu, nihilistycznego indywidualizmu. Ostanie zdanie byłego prezesa klubu, zamykające opowiadanie, rzeka, że źle wiedzieć i źle nie wiedzieć, c się kryje we wnętrzu innego człowieka, poświadcza istnienie ślepego zaułka moralności społeczeństwa i człowieka współczesnego, panowanie kłamstwa, jego konieczność, a zarazem i cenę, jaką płaci jednostka w tych trybach takiego porządku moralnego. B w końcu prezes zapłacił największą cenę: wolał wydać ukochaną córkę za osobnika, którego nie znał, niż za Urbina, którego dzięki praktykom klubowym poznał na wskroś. Szczęśliwy rywal okazał się łotrem największym.

DROGI I BEZDROŻA INDYWIDUALIZMU

Problem indywidualizmu w nowelistyce | Kult i utopia indywidualistyczna

Świętochowski krytykował to, co uwłacza indywidualnej godności człowieka, co ją degraduje, degraduje ją, czyni niewolnikiem lub poddaje upokarzającej zależności. W jego twórczości z niezwykłą ostrością pojawiał się dylemat relacji między jednostką a społeczeństwem - w różnych postaciach, w opozycji do różnych zjawisk historycznych oaz tendencji społecznych i etycznych (pozytywizm, socjalizm, nietzscheanizm, indywidualizm modernistyczny różnych odmian). Tę problematykę rozwijał pisarz głownie w utworach dramatycznych. W nowelistyce znajdziemy jedynie to, co w jej obrębie jest stałe.

Zajmuje się konfliktem jednostka - społeczeństwo. Głosi kult indywidualności. Początkowo apoteoza indywidualności ludzkiej uderzała głównie w feudalne dziedzictwo, ciemnotę, upośledzenie materialne i moralne mas i jednostek. Pisarz zawsze jednak przeciwstawiał się bezwzględnemu podporządkowaniu jednostki dyktatowi ogółu. Optymistycznie sądził, że da się pogodzić jednostkę ze społeczeństwem (zgoda ze społ. ma gwarantować korzyści jednostkowe, a troska o jednostkę ma być prawem i nakazem ogólnospołecznym). Tak malowała się utopijna wizja Świętochowskiego.

Sam w sobie (tytuł noweli z cyklu Tragikomedia prawdy) | Moralizm

W nowelce szczególnie dobitnie przedstawia:

• dramat degradacji indywiduum, godności ludzkiej, jarzmo konwenansu, obyczaju, normy ogółu, jakie narzucają człowiekowi

• człowiek gubi się w zbiorowości, czując się wyobcowany, osamotniony

• poczucie „samego siebie” to jedynie iluzja, świat wewnętrzny nie jest wolny od nawyków, norm, przymusów, nie można się w nim schronić na stałe uciekając od sytuacji pozbawiających jednostkę samej siebie. Ucieczka istnieje jedna - w śmierć (Pustelnik).

Materia wielu opowiadań jest przepojona dramatycznym protestem przeciwko zdławieniu ludzkiej osobowości. Bohaterami często są ludzie, których warunki życia wyzuwają z własnej indywidualności. Pisarz często moralizuje, mimo poczucia daremności tych poczynań. Moralistyczna postawa tego rodzaju, sama w sobie jałowa, pozwalała na deheroizację bohaterów, obnażenie ich filisterskiej małości i wnosiła do niektórych utworów Świętochowskiego pewien to moralny o dużym ładunku emocjonalnym: wierności sobie.

Moralistyczna postawa jest jednak przede wszystkim wyrazem indywidualistycznych iluzji społecznych Świętochowskiego, wiary i niewiary w nie, które się często ze sobą krzyżują.

Samotność, wyobcowanie | Przeciw indywidualizmowi egotycznemu

Współczesne społeczeństwo nie daje nadziei na przyszłość. Jedyną nadzieją jest oświata, wyłonienie się z ludu wykształconej elity intelektualnej. Najlepsze jednostki są jednak skazane na samotność, poczucie wyobcowania.

Świętochowski, obok swego indywidualizmu, wyrósł ze środowiska liberalno-inteligenckiego o charakterze altruistycznym. Silne było w nim poczucie solidarnej więzi z losami ludzkimi, obcy był mu nihilizm egoistyczny, antyspołeczny w tej postaci, w jakiej jawił się w zwulgaryzowanej wersji nietzscheanizmu

Klęska indywidualizmu

Jednostka w miarę postępu cywilizacji będzie powoli jawić się jako zwycięska w sferze idei, ale pokonana w życiu, będzie postępowało ograniczenie swobody indywiduum ludzkiego. W nowelistyce pojawia się tylko motyw zniewolenia, próby i klęski ucieczki, aż po tę ostateczną - śmierć (Pustelnik). W Pustelniku pisarz ukazuje, że indywidualne reformatorstwo, filantropia są bez sensu wobec nędzy, biedy, ubóstwa.

O KSZTAŁCIE ARTYSTYCZNYM NOWELISTYKI ŚWIĘTOCHOWSKIEGO

Artyzm „dedukcyjny” i „indukcyjny” (w artykule o Nad Niemnem)

Twórczość artystyczna używa tych samych metod, co badania naukowe:

(1) indukcja - z faktów szczegółowych wyprowadza ogólne wnioski lub typowe postaci;

(2) dedukcja - wniosek ogólny rozmienia na prawdy szczegółowe lub pewną zasadę wciela w pojedyncze postaci (wg logiki założeń, a nie logiki życia); np. powieść tendencyjna - bierze ze swojego czasu idee, zasady i godła, natryskuje niemi postaci mniej lub więcej z życia przerysowane. W twórczości Świętochowskiego zaznacza się opór przeciwko poetyce werystycznej, konwenansowi „logiki życia” z jej wymogami iluzji wierności, dosłowności obrazu artystycznego, kreacji, postaci, sytuacji itp.

Dziedzictwo pozytywistycznej literatury tendencyjnej | W narzuconej konwencji

We wczesnej twórczości pisarza wiele jest partii o charakterze dość nieudolnym artystycznie, natrętnie ilustratorskich (O Życie, Klemens Boruta, Na pogrzebie), objawiających się w fabułach, które redukuje mniej lub bardziej jej bieg do funkcji dowodu dla pisarskiej wizji świata, poglądów i zasad eksponowanych przez autora w końcowych pointach. W Borucie widoczna jest daleko idąca redukcja elementów fabularnych do motywów głównie apelujących o współczucie czytelnika.

Starał się kreować postacie tak, by było z rzeczywistości zdjętym okazem ludzkiego życia. wyraźne to dążenie do werystycznego kreowania postaci objawia się zwłaszcza we wczesnym okresie twórczości nowelistycznej. Ale próby tworzenia iluzji wierności sytuacyjnej, postaci, poziomu intelektualnego, charaktery wiódł najczęściej do pewnej wymuszonej, forsownej styczności, objawiały z reguły niemoc pisarza w utrzymaniu się przy narzuconej sobie konwencji. Weryzm portretu Klemensa Boruty czy Karla Kruga pisarz okupuje przerysowywaniem cech prymitywizmu, w wypadku Klosza popada w parodię, podobnie trójkąt małżeński przedstawiony w Karlu Krugu jest mimowi ujęty jak w bulwarowej farsie. Damian Capenko znowu jest skojarzeniem trochę sztucznej, poetyckiej pierwotności i poczciwej naiwności. Jest rzeczą znamienną, iż lakonicznością i oszczędnością opisu wyróżniają się właśnie najbardziej udane postaci: Chawa Rubin, a zwłaszcza późno stworzona Bartłomieja.

Skłócenia wewnętrzne

Lepiej wypadają postacie drugoplanowe, które mają tylko oszczędnie zarysowaną pewna cechę, rys. np. Rubowiczowa z opow. Ona - zindywidualizowana przez język i sposób wyrażania się rubasznej wdowy (co wyjątkowe!), jej oryginalność stanowi kontrast już z pierwszoplanowymi postaciami utworu. Postaci są indywidualizowane przez język, ale nie przez sferę świadomości (tu brak weryzmu, nieporadność w usiłowaniach respektowania sfery świadomości jednostkowej i socjalnej oraz psychologii postaci). Wyjątkiem jest jedynie Bartłomiejka - doskonale zbudowana postać pierwszoplanowa.

Elokwencja postaci

Postaci są zarysowane słabo, ale odznaczają się często szczególną elokwencją, dialogi są świetne. Czasem aż nazbyt deklamacyjne i retoryczne. Często postacie są „tragarzami idei” (określenie Irzykowskiego). Pisarz próbuje osłabić rezonerstwo przez:

(1) zrezygnowanie z werystycznej motywacji cech, czynów, myśli postaci (bo tutaj radzi sobie kiepsko),

(2) zastosowanie parodii, karykatury, groteski, paradoksu, wyjaskrawienia (sygnalizują istniejący dystans pisarza do wymogów werystycznej prezentacji).

Niespełnione oczekiwania czytelnicze | Niepojednane konwencje artystyczne

Postaciom Świętochowskiego brakło prawdziwości i plastyczności, nie było u niego kreacji pulsujących życiem, czego oczekiwał czytelnik i krytyk. Brak w jego utworach opisu doznań świata zmysłowego przez kreowane postacie, kiedy próbuje je wprowadzić, popada w ckliwy sentymentalizm i sztuczność. Jego wczesne utwory to najczęściej parabole, nie zaś obrazki powieściowe.

Chwyty melodramatyczne i ich rola | Brak opisowości | Rygor nowelistycznej kompozycji

Przenikanie elementów czułostkowo-lirycznych, łzawej melodramatyczności dostrzec można już we wczesnym okresie twórczości nowelistycznej. Były to środki ekspresji bardzo charakterystyczne dla tzw. pozytywistycznej powieści tendencyjnej. U Świętochowskiego ich obecność wiąże się z próbą dostosowania do konwencji oraz z pewnym niedowładem talentu (zamiast wyrazistej plastyki postaci, zdarzeń, sytuacji - melodramatyczny sentymentalizm, np. opis głodu i cierpień w Klemensie Borucie jest właściwie zastąpiony makabryzmem, spotęgowaną okropnością, zapożyczoną z rekwizytorni sentymentalizmu, melodramatycznej ckliwości).

Świętochowski jako pierwszy zaniechał fotograficznego opisywania rzeczywistości, bogatych studiów charakterologicznych. Współcześni mu to zarzucali.

Krytycy, którzy uważali Świętochowskiego na wytwornego i finezyjnego artystę, zwracali uwagę na zręczność techniczną, a nawet wymyślność kompozycji jego dzieł dramatycznych, a także prozy narracyjnej. W obrębie prozy oznaczało to w dużym stopniu ciążenie ku pewnym zrygoryzowanym kształtom kompozycyjnym, co było istotnym wyznacznikiem twórczości Świętochowskiego na tle współczesnej mu i późniejszej prozy.

Różnica między romansem (powieścią) a nowelą według Ignacego Matuszewskiego:

• nowela ma się do romansu jak dramat do epopei

• romans ma na celu rozwinięcie idei, która musi być doprowadzona do punktu, w którym znajdzie swoje potwierdzenie lub zaprzeczenie jest epiczny, szeroki

• nowela nie rozwija idei, ale daje ją gotową jako fakt jest dramatyczna, skupiona (nowela jest jakby końcowym epizodem jakiegoś nienapisanego romansu)

Rygory strukturalno-formalne prozy narracyjnej w całej Europie były rozluźniane, co wiązało się z chęcią stworzenia iluzji rzeczywistości, dla której rygory formalne były nienaturalnym wędzidłem. Świętochowski mieszał gatunki prozy, ale zarazem stosował ścisły rygor wewnętrzny nowelistycznej kompozycji.

Charakter gatunkowy prozy Świętochowskiego

Pod względem wewnętrznej struktury gatunkowej twórczość nowelistyczna Świętochowskiego dzieli się na dwie części:

1. typ prozy narracyjnej - najbardziej popularny w XIX wieku (Balzak, Dickens, Flaubert, Tołstoj, Turgieniew, Maupassant, Kraszewski, Korzeniowski, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Konopnicka, Dygasiński)

- wyraźny rdzeń fabularny, prawdopodobieństwo życiowe, weryzm, indywidualna plastyka,

a zarazem typowość lub reprezentatywność społeczna postaci, sytuacji, akcji

- utożsamiany z poetyką realizmu

- gatunki: powieść, szkic powieściowy (obszerne opowiadanie), opowiadanie, nowela, obrazek

- u Świętochowskiego np. O Życie, Klemens Boruta, Na pogrzebie, Oddechy, Bartłomiejka (gł. w latach 1878-86)

2. typ, bardziej indywidualny dla Świętochowskiego związany z parabolą, powiastką filozoficzną - popularny w renesansie, oświecieniu, romantyzmie, odrodzony pod koniec XIX w i w XX wieku (Nietzsche, Multatuli, France, Wilde, Shaw)

- u Świętochowskiego np. Sam w sobie, Klub szachistów, cykl Tragikomedia prawdy, kilka bajek (gł. po 1886 r.)

3. utwory graniczne - np. Ona, Woły, Pustelnik

Świadomość gatunkowej dwutorowości utworów nowelistycznych

Pisarz był całkiem świadom dwutorowości, jaką biegła jego twórczość nowelistyczna. W zbiorowym wydaniu pism (1896) sam podzielił utwory wg tych kryteriów - w jednym tomie pomieścił opowiadania i nowele werystyczne, w pozostałych dwóch parabole, przypowieści i bajki. Zatarł nawet chronologię powstawania, o którą zazwyczaj dbał.

Kompozycja nowelistyczna, dramatyczna | „Proza dramaturga”

Zarówno opowiadania, nowele , jak i przypowieści, powiastki filozoficzne, parabole łączy pokrewny typ techniki konstruowania fabuły, pokrewna kompozycja. Wszystkie ciążą ku kompozycji nowelistycznej, nawet jeśli nowelami nie są.

Nowela:

jest ze wszystkich gatunków najbardziej zrygoryzowana kompozycyjnie i strukturalnie, jak dramat

charakteryzuje ją ciążenie ku jednolitości motywu narracyjnego, jego przedmiotu, dążenie do pewnej jednolitości akcji, do dramatycznej koncentracji i intensyfikacji fabuły, do zwartości intrygi, charakterystyki postaci, zdarzeń, nawet przestrzeni i co się z tym wiąże - dążenie do krótkości utworu

mocno związana wokół jednego ośrodka, bez dygresji, zamknięty kształt

żywe tempo wydarzeń

Świętochowski zaczynał właśnie od dramatu i to widać w jego nowelistyce. Ciążenie prozy narracyjnej ku nowelistyce, ku jej kompozycji i strukturze dramaturgicznej jest zjawiskiem dominującym i określającym prozę Świętochowskiego

Kompozycja nowelistyczna opowiadań | Na pograniczu prozy fabularnej i formy dramatycznej

Opowiadanie-biografia: sygnalizowane odmiennymi tytułami (choć nie zawsze), charakteryzują się luźnością biegu narracji, mniejszą jej koncentracją, większą rozlewnością i pewną dygresyjnością wątków np. Klemens Boruta, Oddechy, Bartłomiejka. Silniej akcentuje się tutaj narratora subiektywizacją tonu narracji. Mimo ich luźności w układzie kompozycyjnym ciążą te utwory ku konstrukcji nowelistycznej z jej tendencjami do wzrastającej gradacji napięcia dramatycznego, kondensacji akcji, redukcji elementów statycznych (opisu), do przesuwania punktu kulminacyjnego, katastrofy ku końcowi utworu. Poprzedza Świętochowski katastrofę pozorną perspektywą innego, zwykle pomyślnego rozwiązania konfliktów, perypetią.

Część opowiadań ma tak zredukowany opis i rozwinięty dialog i monolog, że zbliża się do dramatu. Opis sytuacyjny ogranicza się w tych utworach do rozmiarów didaskaliów Klub szachistów, Dwaj filozofowie.

Monologi, autobiografie i ich funkcje artystyczne

Formy uobecniania narratora utworów o charakterze monologu:

(1) uobecnianie się narratora (1-os.) w stunku do zjawisk i zdarzeń relacjonowanyc, których jest się obserwatorem świadkiem - tworzyła iluzję autentyzmu literackiego, narrator jako komentator wypadków (pozwala na intelektualizację, dyskursywne problematyzowanie zdarzeń opisywanych, a co za tym idzie na otwarte przekształcenie obrazka realistycznego w przypowieść), np. Na pogrzebie, Ona, Woły, W lesie, Złodzieje, Pustelnik

(2) narrator zaznacza dystans do fikcyjnej fabuły określając ją jako zmyślenie, fantazję („teraz ci opowiem bajkę) - Bajki

(3) utożsamienie bohatera i narratora (nieutożsamiającego się z autorem) - jakby autobiografie, z których każda pełni rolę exemplum pewnej problematyki filozoficznej, moralnej, obyczajowo-społecznej (np. wolności indywidualnej, zakłamania stosunków międzyludzkich, pustki życia kobity ze sfer wyższych, fatalnej siły panowania konwenansów i norm społecznych nad człowiekiem itp.) np. Nad grobem, Moja głowa, Sam w sobie. Monolog tego rodzaju nie tyle kształtuje pośrednio portret psychologiczny (chociaż go zarysowuje), co ukazuje dany problemat od strony subiektywnej.

Autor nie starał się o bogactwo portretu psychologicznego, ale o jego reprezentatywność dla problematyki natury filozoficzno-moralnej, intelektualnej, obyczajowej itp.

Organizująca funkcja artystyczna problematyki ideowej, światopoglądowej

W swoim pisarstwie realizował Świętochowski prymat idei, nadrzędną zasadę myśli, problematyki intelektualnej nad epicką opisowością w sensie stosunku pisarza do kreowanej rzeczywistości. Fabuła i akcja opowiadań i nowel pełni więc często rolę pretekstu. Prezentacja świata przedmiotowego i ludzkiego jest rygorystycznie podporządkowana logice idei. Charakterystyczne będzie więc ciążenie do ograniczenia do minimum materiału fabularno-opisowego, a nawet do traktowania go jako pretekstu, którego konwencjonalność jest oczywista. Mówiąc o prymacie treści dyskursywnych ma się jednak na myśli nie to, że utwory Świętochowskiego są przepełnione refleksjami, rozważaniami, medytacjami filozoficznymi lecz to, że bardzo wypukłe, wyraziste eksponowanie określonej problematyki, idei, myśli, pełni funkcję organizującą wszystkie pozostałe składniki strukturalne i kompozycyjne utworu.

Zagadnienie stylu prozy Świętochowskiego | Stylizacje | O sztukę słowa | Wykolejenia stylisty

Pisarz programowo dbał o kształt języka literackiego. Podkreślał jego autonomizm w stosunku do języka potocznego. (zbliżone do parnasistowskiego kultu wysublimowanego języka)

Czasem pisarz stylizuje utwory orientalnie lub antycznie, np. Asbe, Strachy Pentelikonu, Dwaj filozofowie. Było to popularne w Polsce (Faleński, Orzeszkowa, Sienkiewicz, Konopnicka, Prus).

Świętochowski bronił autonomii języka literackiego, nawet jego elitaryzmu. Sam miał skłonność do paletyzacji frazy, pompatyczności, sentencjonalności, deklamatorstwa, emfazy stylistycznej. Dziś te utwory wydają się nam przegadane, rozwlekłe stylistycznie. Nieraz pisarz paczy ekspresję artystyczną zagubieniem się narratora w potoczystej retoryce, pełnej figur antytetycznych, powtórzeń, eliptycznych fraz; nadmierna ich elegancja nieraz przytłumia ładunek myślowy i emocjonalny, jaki niesie fabuła i konflikt danego utworu.

Znakomity stylista

Prus mówił, że język Świętochowskiego jest celny i giętki, że jego przenośnie i porównania

powinny wejść do wzorów literatury. Wiele tu świetnej aforystyki, często epigramatycznej. Najlepszy jest w ciętych inwektywach, szyderstwie, sarkazmie, parodii. Cechowała go ciętość języka (porównywany do Lama). Jego dowcip jest zawsze agresywny, najczęściej zgryźliwy. Silne zretoryzowanie stylu oddziaływało raczej intelektualnie niż emocjonalnie.

---