Temat 5

PRZEDSIĘBIORSTWO I RACHUNEK EKONOMICZNY

Dodatek A

RODZAJE PRZEDSIĘBIORSTW

Przedsiębiorstwa prywatne

Formy organizacyjne przedsiębiorstw prywatnych w Polsce można scharakteryzować następująco:

Przedsiębiorstwa jednoosobowe, będące własnością osób fizycz-nych. Liczba takich przedsiębiorstw (zwykle małych lub śred-nich) nie jest dokładnie znana.

Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (na tzw. zryczałtowaną kartę podatkową). Ta forma niezależnej aktyw-ności zarobkowej jest w naszym kraju niezwykle popularna i obejmuje około 2,8 mln osób: rzemieślników, przedstawicieli wolnych zawodów, właścicieli małych sklepów, ludzi świadczą-cych różne usługi itp. W przedsiębiorstwach nie posiadających osobowości prawnej za zobowiązania firmy odpowiada właści-ciel, przy czym odpowiedzialność ta rozciąga się również na majątek osobisty.

Indywidualne gospodarstwa rolne. Małe i średnie gospodarstwa rodzinne łączą funkcje produkcyjne z funkcjami gospodarstw domowych. Około 10% gospodarstw rolnych to gospodarstwa większe, powyżej 15 ha. Wielkie gospodarstwa rolne typu farmerskiego, powyżej 50 ha oraz mniejsze gospodarstwa o wyspecjalizowanym profilu produkcji działają podobnie jak firmy prywatne, tzn. zatrudniają pracowników najemnych i prowadzą działalność produkcyjną nastawioną na sprzedaż i zysk.

Spółdzielnie to zrzeszenia osób fizycznych, tworzone w celu prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej. Członkowie spółdzielni wnoszą do wspólnego majątku wkłady pieniężne lub rzeczowe (maszyny, budynki, ziemię). Zarządzanie odby-wa się na zasadach samorządowych, przy czym każdy członek ma jeden głos, niezależnie od wysokości wkładu. Podział nadwyżki między członków spółdzielni dokonywany jest wed-ług dwóch kryteriów: bieżącego wkładu pracy (wynagrodzenie za pracę) oraz wniesionego wkładu (dywidenda).

Spółki to przedsiębiorstwa należące do więcej niż jednej osoby. Właściciele (wspólnicy) mają prawa do udziału w decyzjach i wynikach działalności firmy.

Należy rozróżnić spółki cywilne (na podstawie kodeksu cywil-nego) oraz spółki handlowe (na gruncie kodeksu handlowego). Spółki cywilne nie mają osobowości prawnej i nie są wpisy-wane do rejestru handlowego. Wszystkie spółki handlowe są wpisane do rejestru handlowego, ale tylko spółki kapitałowe mają osobowość prawną.

Ze względu na sposób współdziałania wspólników można wy-odrębnić spółki osobowe i kapitałowe. Spółki osobowe opierają swą działalność nie tylko na wkładzie majątkowym, lecz przede wszystkim na osobistej pracy wspólników. Spółki kapi-tałowe opierają swoją działalność na wkładzie kapitałowym, wniesionym przez udziałowców.

Do spółek osobowych zaliczamy spółki cywilne, jawne i ko-mandytowe. Spółki kapitałowe to spółki z ograniczoną odpo-wiedzialnością oraz spółki akcyjne.

Spółka cywilna to umowa dwu lub więcej osób, dążących do osiągnięcia pewnego celu gospodarczego przez wspólną pracę oraz wniesienie wkładów majątkowych, które stają się włas-nością wspólną. Wspólnicy prowadzą działalność spółki oraz uczestniczą w jej zyskach i stratach. Wszyscy odpowiadają solidarnie całym swym majątkiem osobistym za zobowiązania spółki. Spółka działa na podstawie prawa cywilnego i nie ma osobowości prawnej. Spółka cywilna to najprostsza forma organizacyjna małych przedsiębiorstw działających w handlu, usługach i drobnej wytwórczości.

Spółka jawna to zrzeszenie dwóch lub więcej osób działających na gruncie prawa handlowego, którego celem jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa na zasadzie pełnej i solidarnej odpowiedzialności wspólników. Każdy ze wspólników odpo-wiada za zobowiązania spółki całym swym majątkiem, a nie tylko wniesionym wkładem. Spółka jawna nie ma osobowości prawnej, lecz posiada wyodrębniony majątek.

Istnieją również tzw. spółki komandytowe, w których odpowie-dzialność głównych wspólników jest nieograniczona, a pozo-stali odpowiadają tylko do wysokości wniesionego wkładu.

W odróżnieniu od spółek osobowych, spółki kapitałowe mają osobowość prawną i występują jako samodzielne podmioty. Spółki kapitałowe to spółki z o. o. i spółki akcyjne. Są one tworzone na gruncie prawa handlowego.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (z o. o.) może być utworzona przez jedną lub więcej osób. Majątek spółki jest jej wyodrębnioną własnością. Właściciele nie ponoszą wobec wie-rzycieli odpowiedzialności za zaciągnięte przez spółkę zobo-wiązania (z wyjątkiem zobowiązań podatkowych). Ryzykują co najwyżej utratę wniesionych wkładów. Nie muszą również osobiście uczestniczyć w działalności spółki. Z punktu widze-nia właścicieli jest to bardzo wygodna forma organizacji firmy, co tłumaczy jej popularność. Większość przedsię-biorstw prywatnych w Polsce ma status spółek z o. o.

Spółka akcyjna jest również osobą prawną, tzn. odrębnym pod względem organizacyjnym, prawnym i majątkowym pod-miotem. Jej właścicielami są akcjonariusze, tzn. osoby, które nabyły udziały w spółce w postaci akcji. Właściciel akcji nabywa prawo do współdecydowania w sprawach dotyczących spółki (w przypadku drobnych akcjonariuszy prawo to ma jedynie formalne znaczenie) oraz prawo do udziału w zyskach spółki w postaci dywidendy. Gracze giełdowi, czyli inwestorzy kupujący i sprzedający akcje na giełdzie, kierują się głównie dążeniem do osiągnięcia zysku kapitałowego z samego obrotu akcjami według zasady: tanio kupić, drogo sprzedać. Spółki akcyjne to najczęstsza forma organizacyjna wielkich przed-siębiorstw w gospodarce rynkowej. Formę tę przyjmują wiel-kie firmy przemysłowe, handlowe, komunikacyjne, banki i to-warzystwa ubezpieczeniowe. Emisja akcji jest wygodnym sposobem tworzenia i powiększania kapitału przedsiębiorstwa.

Naczelnym organem władzy w spółce akcyjnej jest walne zgromadzenie akcjonariuszy. Właścicielami (udziałowcami) spółki mogą być inne firmy, banki lub osoby prywatne. Zdarza się, że jeden z akcjonariuszy posiada tzw. kontrolny pakiet akcji, tzn. znaczną ich część (niekoniecznie 51%), co pozwala na sprawowanie strategicznej kontroli nad interesami spółki oraz nad obsadą kierowniczych stanowisk.

Spółką kieruje zarząd, powoływany i odwoływany przez walne zgromadzenie akcjonariuszy bądź wyłonioną przez nie radę nadzorczą. Zarząd obsadza pozostałe stanowiska kierownicze w spółce i kieruje bieżącą działalnością. W wielkich przed-siębiorstwach o rozproszonej własności faktyczna władza należy do menedżerów sprawujących funkcje kierownicze. Często posiadają oni również znaczne udziały w kierowanych przez siebie przedsiębiorstwach. Działając niejednokrotnie w nieformalnej unii interesów z radą nadzorczą, osiągają pełną władzę decyzyjną nad przedsiębiorstwem, mimo że formalnie jest ono własnością wszystkich akcjonariuszy.

Rodzaje spółek występujących w Polsce ilustruje schemat:

W procesie prywatyzacji w Polsce spotykamy się ponadto z innymi określeniami. Spółką pracowniczą nazywa się spółkę zawiązaną przez pracowników likwidowanego przedsiębior-stwa państwowego (lub z ich udziałem), przejmującą jego majątek.

W Polsce działa wiele firm zagranicznych oraz spółek z udzia-łem kapitału zagranicznego - tzw. joint ventures. Mniejsze firmy przybierają przeważnie formę spółek z o. o., większe występują często jako spółki akcyjne.

Przedsiębiorstwa publiczne

Przedsiębiorstwa publiczne to przedsiębiorstwa państwowe i komunalne oraz jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Te ostatnie tworzone są przeważnie w celu dalszej restruktu-ryzacji i prywatyzacji.

Przedsiębiorstwo państwowe to samodzielny, samorządny i samofinansujący się podmiot gospodarczy, mający osobowość prawną, którego założycielami mogą być centralne i woje-wódzkie organy administracji, banki państwowe i inne insty-tucje. W odróżnieniu od dawnych przedsiębiorstw państwo-wych działających w gospodarce nakazowo-rozdzielczej, kierowanych odgórnie planami produkcyjnymi i zasilanych przez budżet państwa, obecnie przedsiębiorstwa państwowe są jednostkami samodzielnymi ekonomicznie i samorządnymi. W coraz większym stopniu muszą one stawić czoła konkurencji rynkowej. Organami przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebranie pracowników, rada pracownicza i dyrektor. Dyrektora powołuje w drodze konkursu rada pracownicza, z wyjątkiem przedsiębiorstw użyteczności publicznej, w których dyrektora powołuje organ założycielski.

Przedsiębiorstwa komunalne to przedsiębiorstwa publiczne zakładane przez samorządy terytorialne (gminy). Ich celem jest świadczenie usług w sferze użyteczności publicznej (utrzy-manie dróg, wodociągi i kanalizacja, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, komunikacja miejska itp.). Mogą też świadczyć usługi komercyjne dla zasilenia budżetu gminy.

Od połowy 1990 r. do końca 2007 r. procesem prywatyzacji w Polsce objętych zostało 7364 przedsiębiorstw państwowych, tj. ok. 80% ogólnej ich liczby. Procedurze likwidacji poddanych zostało 1914 przedsiębiorstw, 1654 przedsiębiorstw (głównie PGR) uległo likwidacji przez włączenie do własności rolnej Skarbu Państwa, 2174 przedsiębiorstw objęto prywatyzacją bezpośrednią (sprzedaż, utworzenie spółki o kapitale miesza-nym lub spółki pracowniczej), a 1608 przedsiębiorstw prze-kształcono w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa w celu dalszej prywatyzacji. Przekształcenia własnościowe spowodo-wały zmniejszenie liczby przedsiębiorstw państwowych o po-nad połowę.

Dodatek B

DOKUMENTY FINANSOWE PRZEDSIĘBIORSTWA

Dwa podstawowe dokumenty finansowe charakteryzujące kondycję ekonomiczną przedsiębiorstwa to bilans i rachunek wyników. Sprawozdania finansowe przedsiębiorstw zawierają zazwyczaj także zestawienie przepływów pieniężnych.

Bilans

Bilans to zestawienie stanu aktywów i pasywów przed-siębiorstwa, sporządzone w określonym momencie (np. na koniec roku). Pokazuje stan majątku oraz zobowiązań, co pozwala ocenić kondycję finansową firmy i stopień płynności.

Tablica 5.2

Bilans spółki X na dzień 31 XII 2008 r.

Wyszczególnienie	W tys. zł	Wyszczególnienie	W tys. zł
AKTYWA		PASYWA
Majątek obrotowy		Zobowiązania bieżące
Zapasy	573	Kredyty krótkoterminowe	240
Należności	445	Zobowiązania handlowe	373
Środki pieniężne	261	Zobowiązania z tytułu wynagrodzeń	31
Krótkoterminowe papiery wartościowe	68	Zobowiązania wobec budżetu	42
Rozliczenia międzyokresowe	0	Rozliczenia międzyokresowe	16
Inne aktywa	34	Pozostałe zobowiązania	76
Razem	1381	Razem	778
Majątek trwały		Zobowiązania długoterminowe	854
Rzeczowe składniki majątku	1327	Kapitał własny
Wartości niematerialne i prawne	32	Kapitał akcyjny	480
Aktywa finansowe	250	Kapitał zapasowy	720
Razem	1609	Razem	1200
		Zysk bilansowy	158
OGÓŁEM	2990	OGÓŁEM	2990

Rachunek wyników (zysków i strat)

Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów w pewnym okresie, np. w ostatnim roku. Służy do obliczenia wyniku finansowego, tzn. zysku lub straty.

Tablica 5.3

Rachunek wyników spółki X za rok 2008

Lp.	Wyszczególnienie	W tys. zł
1.	Przychody ze sprzedaży brutto	2049
2.	Podatek od sprzedaży	215
3.	Przychody ze sprzedaży netto (1 - 2)	1834
4.	Pozostałe przychody	269
5.	Przychody ogółem (3 + 4)	2103
6.	Koszty produkcji	1065
7.	Koszty sprzedaży	148
8.	Koszty ogólne	292
9.	Amortyzacja	161
10.	Odsetki od kredytów i pożyczek	164
11.	Inne koszty finansowe	11
12.	Koszty ogółem (6 + 7 + 8 + 9 + 10 + 11)	1841
13.	Wynik z działalności gospodarczej (5 - 12)	262
14.	Straty i zyski nadzwyczajne	-5
15.	Zysk przed opodatkowaniem (13 + 14)	257
16.	Obowiązkowe zmniejszenie zysku (podatek dochodowy i inne obciążenia)	89
17.	Zysk netto (15 - 16)	168
18.	Odpisy i potrącenia (dywidendy dla Skarbu Państwa, darowizny na cele społeczne, odpisy na fundusz dla załogi) 10	10
19.	Zysk bilansowy (17 - 18)	158
20.	Podział zysku netto
21.	na dywidendy	78
22.	do dyspozycji spółki	80

Zestawienie przepływów pieniężnych

Zestawienie przepływów (przychodów i wydatków) pieniężnych jest pomocne w ocenie płynności firmy i jej zapotrzebowania na fundusze. Daje obraz przypływu i odpływu środków pieniężnych w danym okresie, np. w ciągu roku.

Zestawienie przepływów pieniężnych może być sporządzane w różnej formie - zależnie od celu, jakiemu ma służyć, oraz od charakteru działalności przedsiębiorstwa.

Tablica 5.4

Zestawienie przychodów i wydatków pieniężnych spółki X w 2008 r.

Lp.	Wyszczególnienie	W tys. zł
	PRZYCHODY
1.	Przychody ze sprzedaży brutto	2049
2.	Wpływy finansowe	457
	Emisja akcji	160
	Zaciągnięte kredyty i pożyczki	265
	Przychody z operacji finansowych	32
3.	Pozostałe przychody	911
	Razem	3417
	WYDATKI
1.	Koszty produkcji i sprzedaży	1213
2.	Koszty ogólne	292
3.	Odsetki	164
4.	Podatki	304
5.	Pozostałe koszty pieniężne	260
6.	Straty nadzwyczajne	5
7.	Wzrost zapasów	48
8.	Przyrost zobowiązań	-150
9.	Wydatki finansowe (spłaty kredytów i pożyczek)	71
10.	Wydatki inwestycyjne	342
11.	Wydatki z zysku (dywidendy i nagrody)	100
	Razem	2649
	NADWYŻKA (przyrost środków pieniężnych)	768

Dodatek C

METODY OCENY DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA

W ocenie działalności i kondycji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa posługujemy się różnymi wskaźnikami. Do najważniejszych należą:

a) wskaźniki zyskowności,

b) wskaźniki płynności,

c) wskaźniki wypłacalności.

Dla spółek akcyjnych dodatkową grupę tworzą wskaźniki rynku kapitałowego.

Wskaźniki zyskowności (rentowności)

Są to syntetyczne mierniki oceny działalności przedsiębiorstwa z punktu widzenia uzyskiwanych wyników.

1. Zyskowność sprzedaży (stopa rentowności netto)

Pokazuje marżę zysku netto osiąganego ze sprzedaży.

2. Zyskowność (stopa zwrotu) majątku

Pokazuje efektywność wykorzystania majątku w katego-riach zysku.

3. Zyskowność (stopa zwrotu) kapitałów własnych

Pokazuje zyskowność inwestycji dokonanych z kapitałów własnych.

Wskaźniki płynności

Służą do oceny bieżącej płynności finansowej, tzn. zdolności do terminowego regulowania bieżących zobowiązań.

1. Pokrycie bieżących zobowiązań środkami obrotowymi

Wskaźnik ten powinien być wyraźnie wyższy od 1 (100%).

2. Pokrycie bieżących zobowiązań środkami płynnymi

Pokazuje stopień pokrycia zobowiązań bieżących posiada-nymi środkami płynnymi (gotówka, należności i krótko-terminowe papiery wartościowe). Zwany też wskaźnikiem szybkości spłaty zobowiązań.

Wskaźniki wypłacalności i zadłużenia

Zdolność przedsiębiorstwa do obsługi zadłużenia można oce-nić za pomocą następujących wskaźników:

1. Pokrycie odsetek zyskiem

Pokazuje zdolność do spłaty należnych odsetek z bieżącego zysku.

2. Obciążenie majątku zobowiązaniami

W miarę zbliżania się tego wskaźnika do 1 rośnie ryzyko bankructwa.

3. Stosunek zobowiązań do własnych kapitałów

Na podstawie tego wskaźnika banki oceniają stan finansowy przedsiębiorstwa przed udzieleniem dalszych kredytów.

4. Pokrycie zobowiązań nadwyżką finansową

Pokazuje, czy przedsiębiorstwo byłoby w stanie spłacić swe zobowiązania z nadwyżki finansowej (zysk netto plus amortyzacja), bez naruszania posiadanego majątku.

Wskaźniki rynku kapitałowego

Wskaźniki te przedstawiają zyskowność akcji spółki.

1. Zysk na 1 akcję

Pokazuje wielkość zysku spółki w przeliczeniu na 1 akcję. Istnieje korelacja między wysokością zysków spółki a ceną jej akcji na giełdzie.

2. Relacja ceny do zysku

Np. wskaźnik = 8 oznacza, że zysk przypadający na akcję w momencie jej nabycia (obliczony za ostatni rok) pokryje wartość inwestycji po 8 latach. Im niższy wskaźnik, tym korzystniejsza inwestycja (choć może być ona ryzykowna).

3. Stopa dywidendy

Wskaźnik pomocniczy - pokazuje relację między wypłacaną przez spółkę dywidendą a rynkową ceną akcji.

13

5/1

Spółka jawna

Spółka z o. o.

Spółka cywilna

S. komandytowa

Spółka akcyjna

Osobowe

Kapitałowe

Osobowe

Spółki

prawa handlowego

Spółki

prawa cywilnego

---