Fascynacje czy poczucie obcoci? Czowiek wsplczesny wobec dzie literatury staropolskiej.
Okres staropolski obejmuje trzy wielkie epoki historyczno - literackie: redniowiecze, renesans, barok. W kadej z nich uksztatowa si odrbny pogld na temat Boga, czowieka, ycia i mierci. W redniowiecznej literaturze dominoway trzy wzorce osobowe: ascety, dobrego wadcy i szlachetnego rycerza.
Nowa epoka - renesans przyniosa z sob „kult czowieka”, problem Najwyszego Dobra zszed na plan drugi.
Natomiast baroj najbardziej zaznaczy si w literaturze dziki twrczoci poetw konceptystw. Na przeonie tych okresw powstao wiele dzie literackich, ktre s w swej formie tekstami ponadczasowymi. Napisane zostay te takie utwory, wobec ktrych wikszo ludzi odczwa obco i niezrozumienie
Pierwsz epok moich rozwaa jest redniowiecze. Najstarszym dzieem polskim spisanym jeszcze po acinie i pochodzcym z tego okresu jest „Dagome iudex”. Dokument pochodzcy z ok.990-992r. jest aktem nadania ziem naszego kraju przez Mieszka I i Od - Stolicy Apostolskiej. „Dagome iudex”, podobnie jak „Kronika” Galla Anonima, „Bulla Gnienieska” z 1136roku czy „Ksiga henrykowska” - zawierajca pierwsze polskie zdanie - s w pewnym sensie dla zwykego laika dzieami obcymi, w przypadku gdy dla historykw dokumenty te s bezcenn skarbnic wiedzy.
W literarurze polskiego redniowiecza istniej dziea, ktre ze wzgldu na sw form i tematyk s ponadczasowymi tekstami. Takim utworem jest anonimowa do dzisiaj „Bogurodzica”.
Jan Dugosz nazwa ten utwr „pieni ojczyst”, dlatego przypuszcza si, e bya ona pierwszym hymnem narodowym. Wielu historykw skonnych jest twierdzi, e „Bogurodzica” zostaa odpiewana przed bitw pod Grunwldem pamitnego 1410 roku. Utwr jest prob do Matki Boej o wstawiennictwo u Syna. Modlcy si pragnie uzyska szczcie za ycia i zbawienie po mierci. „Bogurodzica” pisana jest wierszem bogatym w archaizmy i inne rodki stylistyczne. Inne popularne dzieo tej epoki to „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci”. Utwr ten porusza odwieczny problem mierci, ktra jest tutaj ikazana w wymiarze typowo redniowiecznym, nawizujc do synnej sentencji - „memento mori”. mier nigdy nie bya i nie jest przeytkiem, bo przecie stanowi ona fina egzystencji czowieka i dotyczy kadego czowieka. Autor tego tekstu przedstawia ostateczno pod postaci kociotrupa z mieczem w rku. mier ma odraajcy widok:
„z oczu pynie jej rosa, nie byo warg u jej gby, czubek nosa jej opali”.
W dzisiejszych czasach zdominowanych przez rodki masowego przekazu i „chorob cywilizacyjn” mier kojarzy si czowiekowi najczciej z chorobami XX wieku - z AIDS i nowotworami. Ludzie czsto zapominaj o rzeczach ostatecznych, pograjc si w rozkoszach ycia. Dlatego te uwaam, e przedstawienie mierci przedstawione w „Rozmowie... ” jak najbardziej wpywa na czowieka XX wieku. Jednym sowem budzi strach i ptreraenie.
Kolejne popularne dzieo epoki redniowiecza to „Lament witpkrzyski”. Tekst ten rwnie porusza odwieczny problem, ktrym jest rozpacz matki nad utrat dziecka. Tytuowy lament ma wymiar nie tylko boski lecz take ludzki. Ukazana jest w nim gbia matczynego cierpienia, po stracie jedynego syna, ktry zosta „na krzyu rozbity”. Prawdziwa matla zawsze opakiwaa strat swego dziecka, mier czstki jej samej. Wspczesnego czytelnika zdumieniem napawa fakt przedstawienia tego problemu w tak pikny a zarazem tragiczny sposb.
Na podsumowanie tego okresu historycznoliterackiego warto wspomnie o jeszcze jednym tekcie. Jest nim „Satyra na leniwych chopw”. Utwr pozornir nie majcy nic wsplnego ze wspczesnoci nawietla konflikt szlachty i chopw. Dzieo to jest o tyle wane, i przedstawia najstarsz rywalizacj spoeczn w literaturze polskiej. Podokadnym zbadaniu tego tekstu atwo doj do wniosku, e „Satyra...” porusza rwnie odwieczny problem i konflikt midzy dwiema, odrbnymi klasami spoecznymi, konfkikt, ktry do dzisiaj nurtuje cay wiat. Jest to walka warstwy niszej, wykoystywanej ze szlacht - a w szerszym aspekcie rozpartujc, moe to by odwzorowanie konfliktu szarego obywatela z wadzami naszego kraju, ktrych rzdy przesiknite s cigymi antagonizmami.
Nowa epoka renesansu przyniosa ze sob dziea wspaniaych pisarzy i poetw takich jak Piotr Skarga, Mikoaj Rej, Jan Kochanowski i Mikoaj Sp Sarzyski. Pierwszy z nich - Piotr Skarga jest autorem m.in.wspaniaych „Kaza sejmowych”, ktre zawieraj mdr trosk o losy ojczyzny. Przez swoje dzieo czowiek ten chcia ukrci samowol szlacheck, wzmocni wadz krlewsk, skoczy ze zrywaniem sejmw, sprzeciwia si egoizmowi, jakim kierowaa si warstwa panujca. W „Kazaniach...” Piotr Skarga wymienia sze grzechw, ktre prowadz do upadku kraju. Jednak to, co moe zafascynowa dzisiejszego czytelnika, to fakt, i niemal wszystkie przewinienia i nieprawoci byoby mona przenie z szesnastowiecznej Polski do Rzeczpospolitej XX wieku. „Nieyczliwo ludzka ku Rzeczypospolitej, chciwo i akomstwo” ludzi, a zwaszcza warstw rzdzcych sprawiaj, e podobnie jak przed 400 laty tak i teraz panuje w kraju anarchia. Prawa niesprawiedliwe, to kolejna plaga drczca nasz kraj, w ktrym mno si afery, korupcyjne, a sd nie moe znale winnych, poniewa w Polsce „prawo jest jak pajczyna, bka przepuci a na much wina”. „Grzech i zoci przeciw Panu Bogu” s przyczyn wzrastajcej w pastwie - demoralizacji spoeczestwa i szerzeniu si pogldw ateistycznych. Zduniewajcym jest fakt, e „Kazania...”, w ktrych Skarga wuaa si za gosiciela prawdy pyncej z pouczajcego Kocioa - s aktualne do dzi. Kolejny wielki przedstawiciel polskiego renesansu to Mikoaj Rej autor m.in. „ywota czowieka poczciwego”, tekstu, ktry ma rwnie uniwersalny charakter poprzez trafne sdy dotyczce wzoru prawego obywatela. Autor w rozdziale „Prawe lechectwo jakie ma by” przedstawia wzr dobrego czowieka. Temat ten moemy rozpatrywa e szerszym aspekcie jako okrelenie jadnej z cnt ludzkiego charakteru. Rej stwierdza, e szlachectwo polega na szeroko pojtych: uczciwoci, sprawiedliwoci, prawdomwnoci i wasnej obyczajowoci. W innym rozdziale autor krytykuje pych, wykrywa jej wady, natomiast we fragmencie „Rok na cztery czci podzielon” Rej podporzdkowuje ycie ludzkie prawom biologicznym i stwierdza, i cykle przyrody odpowiadaj egzystencji czowieka. „ywot czowieka poczciwego” dlatego fascynuje dzisiejszego czytelnika, poniewa zawiera jak najbardziej aktualny sd na temat postpowania prawego obywatela.
Niewtpliwie najpopularniejszym poet polskiego renesansu jaet Jan Kochanowski z Czarnolasu. Wsawi si on na kartach literatury dziki cyklu popularnych „Fraszek”. Jedne z nich jak „Raki”, „Odoktorze Hiszpanie”, „Do Hanny”, „Do dziewki”, przepenione s wielk ironi, arcikami i figlami, inne jak „Do fraszek”, „Do gr i lasw” zawieraj osobiste przemylenia podmiotu lirycznego. S i takie, ktre zawieraj gbokie refleksje na temat ycia i mierci. We fraszce „O ywicie ludzkim” poeta uznaje egzystencj czowieka na ziemi za igraszk i bachostk porwnujc j do losu kukieki. Stwierdza, e nie ma pewnej rzeczy na wiecie prcz mierci. Najlepszym dowodem potwierdzajcym te sowa jest cytat:”Wemkn nas w mieszek jako czyni tkom”. W kolejnej fraszce o tym samym tytule autor snuje gbokie przemylenia na temat sensu ycia. Podmiot liryczny, Boga - ”Wieczn Myl” przedstawia jako obojtnie patrzcego z gry na wiat ojca. Ponadczasowy charakter ma take fraszka pt. ”Na zdrowie”, ktra porusza niewtpliwie problem najwaniejszej wartoci w ludzkim yciu. Autor stara si zarwno wczesnemu jak i dzisiejszemu czowiekowi przedstawi wielko i wag zdrowia. Do dorobku Kochanowskiego zaliczy take trzeba „Pieni”. Zawieraj one gbokie przemylenia i bardzo trafne sdy na temat m.in. cnoty, sawy, stosunku do czowieka i wiata.Tematyk Pieni XII jest wspomniana wczeniej - nieporuszona cnota - „virtus”, za ktr poeta uwaa sub ojczynie. Szeroko pojty patriotyzm nigdy nie powinien by przeytkiem ale wzorem dla XX wieku. Natomiast w „Pieni o dobrym sowie” podmiot liryczny stwierdza, i czowiek powinien wykorzystywa swj rozum i mow w myl sw:”Komu dowcipu rwno z wymow dostaje, niech szczepi midzy ludmi dobre obyczaje”. Powysza sentencja jest jak najbardziej aktualna w dzisiejszych czasach.
W pieni „Czego chcesz od nas, Panie” podmiot liryczny ukazuje czytelnikowi renesansow wizj Boga jako stwrcy piknego, harmonijnego i doskonale zbudowanego wiata. Poeta dzikuje Stwrcy za ycie, za dom i wszystko co mu da, a rwnoczenie prosi o nieustawiczn opiek. Dzisiejszego czytelnika fascynuje z pewnoci ogromna cnotliwo autora oraz jego gboka wiara w Boga, ktra moe wiele nauczy czowieka wspczesnego.
Jednak najwybitniejszym osigniciem literackim Kochanowskiego jesy cykl XIX „Trenw”, spisanych przez poet po mierci jego 2.5 letniej creczki - Urszulki.
Kadego odbiorc z pewnoci zafascynuje fakt tak bezgranicznej mioci ojca do dziecka, a zarazem potnej rozpaczy po jego stracie, ktra wydaa „Treny”
W „Trenie I” autor zwraca si do „ez Heraklitowych”, i „skarg Symonidowych”, do trosk, alw i frasunkw, by pomogy opakiwa mu mier dziecka przyrwnywanego do sowika.W „Trenie V” zgon Urszulki porwnany jest do „modej gazki citej przez nierozwanego ogrodnika”, a w szstym crka wzrasta o oczach ojca do rangi synnej poetki greckiej - Safony. Bl Kochanowskiego dodatkowo potguje widok ubra Urszuli. W „Trenie IX” rozpacz zaamanego ojca narasta.Poeta zaczyna wtpi w „Mdroc” i filozofi, ktre nie uchroniy go od straty najdroszej pociechy. Punkt kulminacyjny przypada na kolejny „Tren X”. Kochanowski „ugodzony mieczem rozpaczy” zatraca nawet wiar w Boga. Swej creczki szuka w antycznym wyobtaeniu zawiatw, ucieka si do pogldw na temat reinkarnacji.
Ukojenie przynosi dopiero „Tren XIX”, w ktrym autor znajduje spokj kiedy widzi we nie sw pociech. W tym trenie zawarta jest ponadczasowa maksyma moralna, ktr moemy odnie zwaszcza do wspczesnych czasw: „Tego si synu trzymaj, a ludzkie przygody, ludzkie no. Jeden jest Pan smutku i nagrody”. Ta sentencja uczy nas, e ycie to jedna wielka niewiadoma, w ktrej smutki i cierpienia przeplataj si z radociami i sukcesami.
Mnie osobicie, jako czytelnika, fascynuje twrczo jeszcze jednego, schykowego przedstawiciela renesansu - Mikoaja Spa Szarzyskiego, autora m.in. zbiorku „Rytmy abo wiersze polskie”. Zdaniem poety, czowiek nie moe zazna peni radoci i szczcia za ycia. Dobra doczesne przemijaj, zawodz ludzi. W twrczoci Szarzyskiego widoczna jest gboka, arliwa religijno oraz pesymizm wynikajcy z przekonania o marnoci ycia i wiata. Materialne ciao utworzone z ywiow zawodzi dusz kadego z nas.
Czoowym przedstawicielem kolejnej epoki historycznoliterackiej - baroku, by bez wtpienia Jan Andrzej Morsztyn i polski moralista.Do najsynniejszych jego utworw naley tekst pt. „Do trupa”. Jego tematem jest skarga kochanka kierowana do trupa, ktry cho si nie odzywa peni wan rol. Jest on adresatem wypowiedzi i wpywa na jej ksztat, sprawia, e otrzymujemy osobliwy dialog jednostkowy. Poeta ujawnia w tym wierszu ponadczasowe prawdy. Stwierdza, i podobiestwo nidzy trupem a nieszczliwie zakochanym polega na tym, e „pierwszego zabia strzaa mierci, a drugiego strzaa mioci”. W finale wiersza poera dochodzi do bardzo trafnego przekonania, „lepiej by trupem anieli nieszczliwie zakochanym”. Ten komiczny a zarazem tragiczny sd jest bardzo aktualny we wspczesnych czasach, kiedy to mno si liczne samobjstwa m.in. z powodu zawodw miosnych.
Fascynacj napawaj dzisiejszego czytelnika jeszcze inne wiersze Morsztyna. Do takich naley „Niestatek I”. Utwr mwi o kobiecie, ktra kochajc jest pikna, gdy porzuca adoratora staje si niezwykle szpetna. Tekst zbudowany jest na zasadzie pierwotnej symetri, jakby obraz czci pierwszej odbija si w czarnym zwierciadle. Autor dochodzi do przekonania, i pikno jest rwnoczenie brzydot. W innych utworach Morsztyna - takich jak „O sobie”, „Niestatek II”, „Nagrobek Perlisi” dominuje take ch zadziwienia wrcz, zaskoczenia. Napicie ronie przez kolejne wersy, aby w finale mg pojawi si twafny art. Te typowe dla literatury baroku motywy mog jednak w zwykym czytelniku - poprzez rozczarowanie - budzipewn obco i niezrozumienie.
Kolejnym popularnym poet tej epoki by Daniel Naborowski. Jego najsynniejszym wierszem jest bez wtpienia utwr pt.”Moralno”. Tekst ten porusza ponadczasowy problem kruchoci ywota ludzkiego, zaczerpnity z biblijnej Ksigi Koheleta - „vanitatum et omnia vanitas”. Naborowski stwierdza, e wszystko za czym czowiek pdzi, czym si martwi, przemija, a tym samym nawouje do gebokiej wiary i bojani Boej. Wiersz ten jest jak najbardziej aktualny w dzisiejszych czasach, czasach w ktrych czowiek pogry si w udrkach w rozkoszach wiata codziennego, w wiecie kamstwa, wojen i zbrodni, gdzie ludzie oddali si „pogoni za wiatrem”.
Inny tekst Naborowskiego pt. „Krtko ywota” mona uzna za kontynuacj wczeniejszego wiersza. Jego tematem jest przemijanie ycia ludzkiego. Naborowski w wierszu tym stwierdza, e jedyn ostoj w yciu czowieka jest Bg - Pan i Stwrca wszystkiego. Poeta stwierdza rwnie, i ycie przemija jak „dwik, cie, wiatr, bysk”. Poniewa powysze wiersze zawieraj ponadczasowe pierwiastki, fascynuj niemal kadego czytelnika swoj aktualnoci tamatu.
Nieco odmiennie przedstawia si natpmiast dorobek innego pisarza baroku - Jana Chryzostoma Paska w postaci synnych „Pamitnikw”, ktre podobnie jak „Dagme index” dla zwykego czytelnika mog nie by zbyt ciekawe. Przedstawiaj historyczny zapis z lat 1656-1688 i dla kadego historyka bd niewyczerpan skarbnic wiedzy o codziennym sarmackim yciu szlachty, o jej zwyczajach i upodobaniach.
Warto jeszcze wspomnie o wierszach Wacawa Potockiego, takich jak : „zbytki polskie” czy „Nierzdem Polska stoi”, w ktrych widoczna jest ogromna troska poety o losy ojczyzny. W pewnym sensie oba teksty znajduj odwzorowanie w dzisiejszych czasach: „Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystpki monych uchodz pazem”. Popatrzmy si na nasz kraj. Czy te sowa nie okralaj take stosunkw polityczno-spoecznychPolski u schyku Xxwieku?
Na przeomie tych epok historycznoliterackich powstao wiele wspaniaych dzie, ktre poruszaj ponadczasowie i uniwersalne motywy ycia, mierci, cierpienia, Boga i przez to fascynul niemal kadego wspczesnego czytelnika. Istniej i takie, wobec ktrych dzisiejszy czytelnik odczwa obco. Z czego ona wynika? By moe z braku zrozumienia ludzi tamtych odlegych epok, ktry mieli inn moralno i oceniali odmienne wartoci.