Alfabetyzacja: działalność oświatowa zmierzająca do przyswojenia uczniom umiejętności czytania, pisania, liczenia. Na ogół kształtowanie tych umiejętności jest związane z procesem zdobywania wiedzy ogólnej i stanowi fundament kształcenia ogólnego i zawodowego.
Analfabetyzm funkcjonalny: ujawnia się w braku kompetencji do rozumienia prostych tekstów informacyjnych, a jego zasięg rejestruje między innymi program badać OECD/PISA.
Analfabetyzm kulturowy: ujawnia się w zamknięciu człowieka na świat znaków i symboli kulturowych, wykluczeniu uniwersum kulturowego i szerszych grup społecznych.
Antywiedza: nie jest nią wiedza fałszywa, ale także obejmuje inne formy deformacji poznawczej, ujawniające się w postaci wiedzy niepełnej, jednostronnej, tendencyjnej, zdeprawowanej. Przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych zorientowanych na badanie umysłu człowieka zajmują się w związku z tym badaniem stereotypów, schematów, skryptów itd., a zorientowani na badanie zjawisk społecznych mechanizmami wytwarzania obszarów antywiedzy w społecznych procesach komunikacji oraz skutkami funkcjonowania ludzi i grup społecznych w takich układach.
Badania naukowe: są prowadzone przez pracowników instytucji i organizacji powołanych do wytwarzania wiedzy według norm, zasad i procedur zaakceptowanych przez depozytariuszy kapitału przynależnego autorytetowi nauki. Reguły weryfikacji hipotez, wytwarzania twierdzeń oraz tworzenia teorii naukowych są opisane, wyjaśnione i zinterpretowana w stosownych podręcznikach metodologii badań ( np. m.b. humanistycznych, m.b. społecznych, m.b. pedagogicznych, m.b. edukacyjnych czy m.b. oświatowych).
Biurokracja: jest to dominujący typ organizacji społecznej o hierarchicznej strukturze w formie piramidy władzy. Pojęcie biurokratyzacji spopularyzował Max Weber. Twierdził on, że w miarę rozwoju i zwiększania się złożoności organizacyjnej życia społecznego będzie następował wzrost biurokracji.
Cele edukacyjne: odnoszą się do całej osobowości człowieka, mogą mieć charakter normatywny (postulowany) lub opisowy (wtedy wymagają rekonstrukcji w procesie badań naukowych. Cele zawsze maja charakter ideologiczny, ponieważ formułowane są i interpretowane z punktu widzenia określonych wartości i wartościowań oraz interesów. Wiążą się bezpośrednio ze społeczną praktyką, ponieważ żadne twierdzenia naukowe i teorie naukowe nie stanowią wystarczającego zbioru przesłanek, uzasadniających podejmowanie (lub niepodejmowanie)
jakichkolwiek działań edukacyjnych. Jeżeli jednak przesłankę opisującą (zdanie orzekające) uzupełnimy przesłanką o wartościach (zdaniem normatywnym), to sylogizm ten może stanowić uzasadnienie dla formułowanych dyrektyw praktycznych.
Cele kształcenia: w polskiej pedagogice- zgodnie z tradycją- cele kształcenia formułuje się w kategoriach przyjętej teorii nauczania lub/i uczenia. Zamierzone zmiany sytuuje się w warstwie poznawczej osobowości człowieka. Cele kształcenia (w powiązaniu z treściami, metodami, zasadami, środkami i formami organizacyjnymi kształcenia) są przedmiotem badań subdyscypliny pedagogicznej nazywanej „dydaktyką (teorią kształcenia)”.
Cele wychowania: postulowane zmiany w osobowości wychowanków, które odnoszą się do sfery emocji, motywacji i zachowań wychowanków. Zasadniczy spór w społecznej praktyce edukacyjnej toczy się o prawo różnych podmiotów edukacji w zakresie stanowienia celów wychowania. Spór ten nabrał szczególnego znaczenia od momentu wprowadzenia obowiązku szkolnego (systemu oświatowego powszechnego dla określonych szczebli kształcenia).
Definicja: jednoznaczna charakterystyka definiowanego obiektu poprzez określenie zakresu i treści stosowanego pojęcia. W znaczeniu klasycznym definicję tworzy się poprzez wskazanie najbliższego rodzaju i różnicy gatunkowej, np. proces wychowania jest celowościowym procesem edukacyjnym. Definiowanym pojęciem jest „wychowanie”. Najbliższy szerszy rodzaj (klasę) stanowią procesy celowościowe. Różnica rodzajowa została określona pojęciem edukacji.
Dyskurs:
1.proces dowolnej interakcji pomiędzy ludźmi;
2.w węższym znaczeniu jest to interakcja zwerbalizowana, rozumiana jako komunikacyjne za pomocą aktów mowy. W tym znaczeniu dyskursem nazywamy takie działanie poznawcze, w którym strony zobowiązane są do posługiwania się argumentacją respektującą nie tylko zasady logiki, ale również „etyczne zasady mowy” (Habermas) lub/i „zasad dyskusji racjonalnej” (Hołówka), warunkiem koniecznym dla zaistnienia dyskursu jest gwarancja „wolności słowa i wolności działania”;
3. w socjologii dyskursem nazywa się ramy myślenia praktykowane w danym obszarze życia społecznego (d. edukacyjny, d. pedagogiczny, d. prawniczy, d. historyczny, d. w klasie szkolnej).
Dyskurs edukacyjny: (łac. discursus „rozmowa”):
1. uwarunkowane historycznie i epistemologicznie reguły budowy wypowiedzi na temat edukacji;
2.obecny w szkole gatunek „mowy”, będący rodzajem wyspecjalizowanej praktyki komunikatywnej, która ma swoje reguły i prawa;
3.zdarzenie interakcyjne, będące miejscem wymiany komunikatów w procesie edukacyjnym” (Leksykon,2000,s.50).
Dyskurs o edukacji (rozumowany jako zdarzenie interakcyjne): jest dyskursem podmiotów edukacji, z których każdy ma równe prawo do wyrażania swoich opinii, przekonań i poglądów, niezależnie od wiedzy, kompetencji językowych i typu interesu osobistego. W kontekście teorii komunikacji Habermasa możemy w tak rozumianym dyskursie wyróżnić:
1.dyskurs normatywny - dotyczący wartości, celów, wzorów i wzorców edukacyjnych;
2.dyskurs instrumentalno- techniczny - dotyczący strategii, metod, form, środków, zasad i reguł związanych z osiągnięciem założonych celów edukacyjnych;
3.dyskurs praktyczno-moralny w poszukiwaniu „pedagogicznego sensu edukacji”, wymagający zrozumienia i porozumienia w warunkach troski o likwidowanie wszelkich możliwych zakłóceń procesu komunikacyjnego.
Edukacja: pojęcie to początkowo w języku polskim było zamienne stosowane z pojęciem „wychowania” i „kształcenia”. W zasobach leksykalnych współczesnej polszczyzny przez pojęcie „edukacji” rozumie się najczęściej:
1.ogół oddziaływań międzygeneracyjnych, służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka, a zarazem mogą to być oprócz procesów celowościowych (wychowania i kształcenia), także procesy naturalnego wrastania jednostki w grupy społeczne i kulturę swojego czasu historycznego oraz miejsca, jak również procesy uspołecznienia poprzez organizację życia społecznego;
2.ogół oddziaływań międzygeneracyjnych służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka (fizycznych, poznawczych, estetycznych, moralnych i religijnych), czyniących z niego istotę dojrzałą, świadomie realizującą się „zadomowioną” w danej kulturze, zdolną do konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji;
3.ogół działań, procesów i warunków sprzyjających rozwojowi człowieka; rozwój jest określany poprzez lepsze rozumienie siebie i relacji ze światem, skuteczniejszą kontrolę własnych zachowań i większe sprawstwo wobec procesów zewnętrznych. Łatwo dostrzec, co łączy współczesne definicje edukacji, a czym się one różnią. Jest to kategoria pojęciowa nazywająca przedmiot pedagogiki współczesnej.
Etatyzacja oświaty: stopień kontroli i ingerencji państwa w rozwiązywanie problemów oświatowych i edukacyjnych. Im większy stopień etatyzacji, tym większa kontrola i ingerencja państwa, bardziej rozbudowany aparat kontroli administracyjnej, większa biurokratyzacja i więcej „pozoru” w sferze autentycznych działań edukacyjnych. Wskaźnikiem etatyzacji jest stopień restrykcyjności polityki oświatowej państwa, czyli miejsce polityki oświatowej na kontinuum pomiędzy polityką liberalną a polityką restrykcyjną.
Globalizacja: tendencja, która zdominowała przełom XX i XXI wieku, związana z pojawieniem się problemów globalnych, tj. problem pokoju, ochrony środowiska naturalnego ( powietrza, wody, ziemi), a także problemy polityczne, demograficzne, ekonomiczne i inne. Rozwiązywanie tych problemów wymagało powstania instytucji ponadpaństwowych oraz działań przekraczających tradycyjne granice państw nowoczesnych. Rewolucja informatyczna z kolei w sposób zdecydowany przyczyniła się do przezwyciężenia tradycyjnych barier komunikacyjnych związanych z czasem i przestrzenią, wywołując jako skutek uboczny stan nadmiaru danych, informacji i wiedzy, który nazywany jest „zaczadzeniem informacyjnym” lub „smogiem informacyjnym”. Przyspieszenie procesów globalizacyjnych spowodowane zostało rozpadem imperium sowieckiego (zwanego u nas obozem państw socjalistycznych) i zanikiem tzw. „żelaznej kurtyny”, której symbolem był „mur berliński”.
Humanizm:
1.w tradycji rzymskiej oznaczał pewną koncepcję światopoglądową, według której człowiek traktowany był jako istota szczególna. Wyrazem tej szczególności miała być kreatywność człowieka, czyli jego zdolność do tworzenia kultury, jej ciągłego wzbogacania oraz umiejętność i wola dokonywania konkretnych wyborów według kryterium wartości;
2. w XIX wieku historycy użyli tego terminu dla nazwania prądu umysłowego, który ujawnił się w renesansie ideałów świta starożytnego, głównie dzięki zainteresowaniu się ludzi tej epoki literaturą i sztuką świata starożytnego.
3.współcześnie pojęcie to jest tak wieloznaczne, rozmyte i nadużywane, że uniemożliwia skuteczne porozumiewanie się ludzi, powoduje raczej zakłócenia w porozumiewaniu się. Przydatne w pedagogice jest tylko następujące jego znaczenie:
a)jako idiomu „nauki humanistyczne”, który stosuje się do nazwania ogólu dyscyplin naukowych, opisujących, wyjaśniających i interpretujących rzeczywistość kulturową jako przeciwstawioną rzeczywistości przyrodniczej;
b)jako postawy afirmującej godność jednostki ludzkiej;
c)jako doktryny pedagogicznej promującej tradycyjną koncepcję klasycznego „nauczania wychowującego” (tradycyjnie rozumiane kształcenie ogólne).
Indokrynacja: proces celowej zmiany świadomości społecznej poprzez wpajanie członkom społeczeństwa stronniczych przekonań. Działania indokrynacyjne względem duzych grup społecznych wymagają zorganizowania i kontrolowanego przez sprawujących władzę systemu wytwarzania, kodowania, przetwarzania i dystrybucji danych, informacji i wiedzy. Najważniejszymi agendami wykorzystywanymi w procesach indokrynacji są media i system oświaty. O skuteczności indokrynacji decyduje stopień ograniczenia wolności dostępu do danych, informacji i wiedzy oraz stopień natężenia czynności propagandowo-perswazyjnych, jak również jakość i siła stosowanych środków w celu wywarcia pożądanego wpływu.
Inkulturacja: proces jakościowych i wieloaspektowych zmian kulturowych wywołanych wzajemnym przenikaniem się różnych systemów kulturowych.
Kolektywizm: poczucie przynależnosci grupowej. Jako pojęcie ideologiczne stosowane jest w celu promowania standardów waluacji przedmiotowej. Zwolennicy ideologii kolektywistycznych przyjmują bowiem założenie o wyższości interesów grupowych nad ujawnianą przez ludzi potrzebą indywidualizmu (poczuciem indywidualności i niezależności).
Kształcenie: współcześnie stanowi przedmiot badań subdyscypliny pedagogicznej nazywanej dydaktyką, która zajmuje się badaniem celów, treści, metod, zasad i form organizacyjnych procesów kształcenia (nauczania i uczenia się) w odróżnieniu od teorii wychowania, która przedmiotem badań czyni proces wychowania. Kształceniem nazywa się też bardziej ogólnie pojmowany proces, w którym ludzie poznają przyrodę, świat społeczny i świat kultury oraz rozwijają swoje zdolności poznawcze.
Kultura: w znaczeniu pierwotnym pojęcie to oznaczało uprawę roli; współcześnie stosuje się je w opozycji do natury:
1.w znaczeniu opisowym nazywa całościowo sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości ludzi w określonym czasie historycznym, a więc to, co posiadają, myślą i robią jako członkowie tego społeczeństwa;
2.w znaczeniu wartościującym pojęcie kultury służy do przeciwstawienia sobie pewnych wzorów myślenia, działania i posiadania innym, które uznawane są za gorsze. Tak porównywać można np. k. indywidualistyczną - k. kolektywistyczną; k. zaufania- k. cynizmu i inne.
W węższym znaczeniu kulturę można definiować jako system czynności i wytworów, których podstawowym aspektem jest obecność znaczeń jako intersubiektywnie rozumianych sensów posiadających społeczną wartość i akceptację. Ten system sensów i znaczeń tworzy uniwrsum symboliczne, charakteryzujące się określonym poziomem spójności. Naruszenie spójności, czy to w wyniku indywidualnej migracji większych grup ludzkości, czy to w rezultacie wzmożonych procesów komunikacyjnych albo nawet intensywnych przemian ekonomicznych, wiąże się z koniecznością adaptacji do nowego świata symboli, aby odbudować spójność symbolicznego środowiska człowieka.
Kultura naukowa: obejmuje rozumienie i akceptację zasad i reguł legitymizujących wytwarzanie wiedzy naukowej i korzystanie z niej. Wskaźnikiem poziomu „kultury naukowej” ludzi jest poziom respektowania przez nich zasad i reguł racjonalności naukowej, tj. pewnych wzorów myślenia, mówienia, pisania i działania. W związku z tym każde kształcenia naukowe musi się zaczynać od swego rodzaju intelektualnego i uczuciowego katharsis, aby zastąpić wiedzę zamkniętą i statyczną poznaniem otwartym i dynamicznym, które jest charakterystyczne dla kultury naukowej.
Kulturacja: proces wrastania w kulturę i przygotowywania się do roli jej odbiorcy, kontynuatora (nosiciela i strażnika dorobku kultury, tradycji i wartości), kontestatora i twórcy.
Nacjonalizm:
1.jako ideologia oparta jest na przekonaniu, że naród jest ważniejsza formą uspołecznienia, a tożsamość narodowa najważniejszym elementem świadomości społecznej, pod wpływem którego kształtuje się światopogląd ludzi; skrajny nacjonalizm ideologiczny oparty jest na poczuciu wyższości; negatywna odmianą skrajnego radykalizmu jest szowinizm;
2.jako kategoria pojęciowa opisowa obejmuje zespół przekonań i symboli wyrażających poczucie tożsamości z określoną wspólnotą narodową.
Nacjonalizacja:jedna z form przejęcia przez państwo własności. W Polsce nacjonalizacja dokonywała się na mocy dekretów wydawanych przez sprawujących władzę od 1944r., których zadaniem była likwidacja struktur II Rzeczpospolitej oraz zbudowanie struktury nowego i niesuwerennego państwa, nazwanego w 1952r. Polską Rzeczpospolitą Ludową (PRL).
Podmiotowość: moc sprawcza lub potencjalna zdolność człowieka (zbiorowości) do samoprzekształcenia się.
Potoczna teoria wychowania: rodzaj osobistej, zdroworozsądkowej wiedzy o wychowaniu, będącej zbiorem luźno ze sobą powiązanych przekonań na temat istoty, genezy, celów i sposobów wychowania.
System oświaty: organizacja służąca upowszechnieniu w społeczeństwie wykształcenia ogólnego zawodowego (kształtowaniu przydatności do zatrudnienia). Tworząc ten system instytucje, organizacje i stowarzyszenia, a jego najważniejszymi podsystemami z pedagogicznego punktu widzenia są:
1. system kształcenia ogólnego i zawodowego dla dzieci i młodzieży;
2.system kształcenia ustawicznego;
3.system upowszechniania kultury;
4.system podejmujący stymulowanie,wspomaganie, korygowanie, zastępowanie w działaniach najważniejszych podmiotów edukacji, jakimi są rodzina i szkoła. Centralną instytucją tego systemu jest szkoła, a funkcjonowanie tego systemu jest regulowane stosowną ustawą oświatową.
Teoria naukowa: kategoria pojęciowa najbardziej kontrowersyjna w procesie dyscyplinaryzacji pedagogik. W podręczniku występuje w znaczeniu 2. i 3., czyli jako rezultat badań naukowych o charakterze systemowym. Ze względu na zakres możemy wyróżnić trzy typy teorii:
1. Teorie empiryczne- najwęższego zasięgu, których przedmiotem są związki między zmiennymi, odnoszące się do cech, zjawisk i procesów. Hipotezy o zależnościach są potwierdzane lub obalane w wynikach badań empirycznych mogą mieć prakseologiczny charakter i być podstawą dla projektowania metodyki działań edukacyjnych. W pedagogice takimi teoriami o charakterze prakseologicznym (zbudowanymi w oparciu o badania empiryczne) są: teoria nauczania wielopoziomowego, teoria nauczania problemowego, teoria kształcenia zintegrowanego i inne.
2. Modele- teorie średniego zasięgu, które stanowią wzorcowe sposoby myślenia o pewnym fragmencie rzeczywistości, prowadzenia badań i wytwarzania wiedzy o tym fragmencie społecznej praktyki edukacyjnej i dyskursów o edukacji. Na strukturę teorii średniego zasięgu składają się:
a) możliwe do sformułowania w tej teorii pytania (problemy badawcze);
b) system pojęć dających się operacjonalizować (mapa pojęciowa);
c) kryteria klasyfikacji i typologi obiektów, zjawisk i procesów stanowiących przedmiot badań;
d) twierdzenia i hipotezy tworzące teorię (uporządkowane pod względem merytorycznym i logicznym). Teoriami średniego zasięgu, które są stosowane w pedagogice, są teorie kształcenia, nauczania i uczenia się. Teorie czynności edukacyjnych, teorie ról społecznych nauczyciela, ucznia, pedagoga i inne. O danym fragmencie rzeczywistości może być budowanych więcej niż jedna teorie opisująca i wyjaśniająca ten fragment. Sprzeczności występujące pomiędzy teoriami mogą zaś być czynnikiem inspirujących i dynamizującym badania naukowe.
3. Teorie najbardziej ogólne- najszerszego zasięgu, zawierające twierdzenia o charakterze:
a) ontologicznym- na temat człowieka i rzeczywistości społecznej;
b) epistemologiczne- na temat granic i szans poznania, a poznania naukowego w szczególności;
c) metodologiczne- na temat uznawanych za wiarygodne sposobów gromadzenia danych i informacji, przetwarzania ich, wytwarzania i dystrybucji wiedzy naukowej. Światopoglądowy charakter tych założeń ujawnia się w przyjmowanej koncepcji człowieka i świata. W pedagogice przykładem takich teorii są kierunki pedagogiczne.
Klaus Hurrelmann twierdzi, że dominacja jednej metodologi, jednej metody, jednej techniki, jednego narzędzia, jednej orientacji ideologicznej i teoretycznej (czyli braku pluralizmu) w badaniach naukowych pojawia się zawsze wtedy i tam, gdzie lekceważy się teorię jako podstawę badań empirycznych i ich weryfikacji.
Tożsamość: cechy wyróżniające jednostki i/lub grupy, określające kim i/lub czym jest dana jednostka i grupa społeczna i w jakim uniwersum symbolicznym odnajduje sensy i znaczenia zapewniające wewnętrzną spójność.
Tożsamość indywidualna: autoidentyfikacja własnego miejsca w przestrzeni moralnej, w której jednostka poczuwa się do respektowania zasady solidarności, lojalności, zaufania.
Tożsamość kulturowa: unikalny dla każdej jednostki zestaw treści kulturowych, z którymi ona identyfikuje się w ciągłym procesie samorozwoju i definiowania osobistej tożsamości. Zestaw ten czerpany jest przez jednostkę z różnych źródeł, będących ofertą wielokulturowego świata. Dzięki tym procesom jednostka kształtuje poczucie swojej odrębności i wyjątkowości oraz osobisty stosunek do otaczającego ją świata.
Tożsamość społeczna: cechy przypisywane jednostce przez innych.
Uczenie się: (ang. learning) wykracza ono poza konwencjonalną treść, łączoną w polskiej tradycji pedagogicznej zwykle z nauczaniem, tzn. oświatą (education) i nauczaniem szkolnym (schooling). W szerokim znaczeniu kategorię pojęciową „uczenia się” stosuje się do modyfikacji zachowań jednostki w wyniku jej dotychczasowych doświadczeń, a według teorii kognitywnych szczególne znaczenie ma reorganizacja własnych struktur i schematów poznawczych. Autorzy współczesnych raportów oświatowych akcentują związek uczenia się z pewnym rodzajem postaw wobec wiedzy i życia, wymagających osobistego zaangażowania i inicjatywy. Koresponduje to z przekonaniem, że celowościowe procesy edukacyjne muszą służyć opanowaniu i wdrażaniu nowych metodologii, nowych umiejętności, postaw i wartości niezbędnych do życia „ w świecie pełnym zmian”. Możemy zatem przyjąć za D. Klus-Stańską, że we współczesnej pedagogice uczenie się może być rozumiane jako aktywne konstruowanie swojej wiedzy osobistej i wtedy musi być związane z negocjowaniem i konfrontowaniem znaczeń i sensów obecnych w kulturze, a nauczycielskie kompetencje ujawniają się w tym, że umieją pomóc uczniowi w tym trudnym procesie konstruowania wiedzy osobistej. Wykorzystując zaś zmodyfikowaną koncepcję kształcenia J. Brunera, moglibyśmy przyjąć, że „uczenie się” jest zmiana potencjału reakcji, czyli nabywaniem nowych lub/i doskonalszych kompetencji do uczenia się.
Wiedza: układ danych i informacji o pewnym fragmencie rzeczywistości lub świecie jako całości, uporządkowanych według określonego kryterium ( określonych kryteriów), mający wyższy poziom ogólności niż dane i informacje, w oparciu o które ta wiedza została zbudowana.
Wychowanie: we współczesnych leksykalnych zasobach języka polskiego stanowi przedmiot subdyscypliny pedagogicznej zwanej „teorią (teoriami) wychowania”. Pojęciami bliskimi działalności „wychowywania” są działania formacyjne i działania indokrynacyjne. Oddzielenie wychowania od kształcenia związane jest z ideą tworzenia systemu oświatowego, a zapoczątkowane zostało przez Condorceta.