Charakterystyka papierów wartościowych

Papier wartościowy - to dokument stwierdzający istnienie określonego prawa majątkowego w taki sposób, że bez posiadania tego dokumentu nie można wykonywać tego prawa, a przeniesienie własności tego dokumentu powoduje przeniesienie również tego prawa.

Podział papierów wartościowych wg różnych kryteriów:

Z punktu widzenia funkcji prawnych:

papiery reprezentujące wierzytelności pieniężne (np. weksle, czeki, obligacje, bony skarbowe, listy zastawne, listy hipoteczne,),
papiery dokumentujące uprawnienia do współwłasności majątkowej ( np. akcje),
papiery wartościowe uprawniające do zarządzania rzeczami (konosamenty w transporcie towarów).

Ze względu na charakter dochodów:

papiery wartościowe o dochodzie stałym (reprezentują wierzytelność, której wielkość kapitału i dochodu jest określona w kwocie pieniężnej już w chwili emisji (obligacje)
papiery wartościowe o dochodzie zmiennym (to walory reprezentujące prawo do udziału w zysku osiąganym przez emitującą go jednostkę organizacyjną oraz reprezentujące udział w majątku tej jednostki -akcje)
Z punktu widzenia oznaczenia w dokumencie osoby uprawnionej:

papiery wartościowe imienne (uprawniają jedynie osoby imiennie oznaczone w papierach),
papiery wartościowe na okaziciela (nie wskazują osoby uprawnionej, a do przeniesienia własności takiego dokumentu wystarczy jego wydanie),
papiery wartościowe na zlecenie (to takie, które osobę upoważnioną wskazują w postaci podmiotu imiennie wymienionego w papierach oraz każdego, na kogo zostają przeniesione prawa z tych papierów na drodze indosu, czyli dokonanego oświadczenia osoby uprawnionej, zbywającej dokument : czeki, weksle).
Z punktu widzenia czasu ważności papieru:

papiery krótkoterminowe,
papiery średnioterminowe,
papiery długoterminowe.
Z punktu widzenia celów gospodarczych:

papiery rynkowe ( wykorzystywane w obrocie masowym, w którym uczestniczy wiele podmiotów, a transakcje dokonywane są na zorganizowanych, regulowanych rynkach),
papiery nierynkowe (posiadają wąski krąg odbiorców, ich odbiór jest przypadkowy, bez instytucjonalnego uporządkowania).

NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCE RODZAJE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH:

AKCJA jest to papier wartościowy zaliczany do grupy papierów udziałowych, oznacza to prawo jej posiadacza do współwłasności spółki, która ją wyemitowała. Akcje to papiery dające zmienny dochód. Inwestor nabywający akcje danej spółki staje się jej akcjonariuszem, daje mu to określone prawa:

prawa majątkowe - te prawa mają wartość pieniężną
prawa korporacyjne - to prawa dotyczące wpływu akcjonariusza na podejmowanie decyzji

Pojęcie akcji występuje w trzech znaczeniach:

akcja to ułamek kapitału akcyjnego, wynikający z podzielenia kapitału akcyjnego przez liczbę akcji
ogół praw służących akcjonariuszowi względem spółki
dokument wystawiony przez spółkę, który ucieleśnia ogół praw akcjonariusza

Co do zasady akcje spółek publicznych są zdematerializowane, polega to na tym, że akcja nie istnieje fizycznie, lecz wyraża się w innym niż dokument materialny nośniku, jakim jest zapis na dysku twardym komputera Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych.

Podstawowe prawa akcjonariuszy

Prawo do udziału w zysku spółki akcyjnej (dywidenda)

Prawo do udziału w podziale majątku są w przypadku jej likwidacji

W przypadku upadłości spółki akcjonariusze są ostatnimi w kolejce do podziału majątku spółki

prawo udziału i głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Dzięki temu prawu każdy akcjonariusz może wpływać na losy spółki. Ilość głosów na walnym zgromadzeniu jest zależna od ilości posiadanych akcji oraz od rodzaju akcji (zwykła czy uprzywilejowana)
prawo poboru

Dotychczasowi akcjonariusze mają pierwszeństwo do zakupu nowych akcji (proporcjonalnie do ilości posiadanych akcji). Prawo poboru można odsprzedać na giełdzie. Walne zgromadzenie akcjonariuszy może pozbawić akcjonariuszy prawa poboru np. w przypadku gdy emisja nowych akcji jest skierowana do konkretnego inwestora strategicznego.

Wartość akcji

Każda akcja posiada swoją wartość nominalną, obliczaną przez podzielenie wartości majątku spółki przez liczbę emitowanych akcji. We wszystkich kolejnych emisjach akcje muszą mieć ten sam nominał nie mniejszy niż 1 grosz.

Cena sprzedaży akcji na rynku pierwotnym to cena emisyjna, natomiast cena rynkowa (wartość rzeczywista) to cena, jaką musimy zapłacić za akcję na rynku wtórnym (na giełdzie lub w obrocie pozagiełdowym). Cena emisyjna nie może być niższa od wartości nominalnej akcji.

Ilość wyemitowanych akcji pomnożona przez wartość nominalną to kapitał zakładowy spółki. Gdy wartość emisyjna akcji będzie wyższa od wartości nominalnej to cała różnica pomiędzy tymi wartościami zasila kapitał zapasowy spółki tzw. aggio emisyjne. Finansowane są z niego na przykład koszty emisji akcji.

Rodzaje akcji

ze względu na sposób przenoszenia własności: imienne i na okaziciela. Akcje na okaziciela muszą zawierać w treści nazwisko właściciela, które musi być wpisane do księgi akcyjnej prowadzonej przez zarząd spółki. Mogą występować ograniczenia w obrocie takimi akcjami. Akcje imienne mogą być opłacone w 25% przed ich objęciem, akcje na okaziciela muszą być opłacone w całości.
ze względu na formę pokrycia: gotówkowe i aportowe. Akcje aportowe wydawane są w zamian za wkłady rzeczowe, natomiast gotówkowe mogą być wydane po częściowej zapłaci (minimum 25%), dlatego też są to akcje opłacane częściowo lub całkowicie.
ze względu na uprawnienia ich akcjonariuszy: zwykłe i uprzywilejowane Na giełdzie przedmiotem obrotu mogą być tylko akcje zwykłe. Posiadaczom akcji uprzywilejowanych mogą przysługiwać różne dodatkowe prawa, które muszą być określone w statucie spółki oraz zgodne z KSH (kodeks spółek handlowych).

Akcje imienne

Jak z samej nazwy wynika są to akcje zawierające imię i nazwisko akcjonariusza, generalnie ich posiadaczami są założyciele spółki. Akcje imienne wydaje się obligatoryjnie:

za wkłady niepieniężne zgodnie
w przypadku akcji uprzywilejowanych
w przypadku akcji związanych z obowiązkiem powtarzających się świadczeń niepieniężnych

Akcje imienne mogą być wydane przed pełną wpłatą. Można je zbywać w drodze cesji, przy czym kodeks handlowy przewiduje (statut spółki może) ograniczenia w rozporządzaniu akcjami imiennymi. Zbycie takiej akcji odbywa się przez pisemne oświadczenie woli, które umieszcza się na samej akcji lub w odrębnym dokumencie. Wszyscy posiadacze tego rodzaju akcji wpisywani są do rejestru spółki.

Akcje na okaziciela

Akcja na okaziciela ułatwia procedurę jej przenoszenia na innego nabywcę. Akcje bezimienne nie muszą być i nie są rejestrowane. Akcje te, w przeciwieństwie do akcji imiennych mogą być wydane tylko w przypadku ich pełnego opłacenia. Za akcjonariusza uznaje się ich posiadacza. Do polskiego obrotu giełdowego dopuszczone są tylko akcje na okaziciela. O ile statut spółki nie stanowi inaczej, istnieje możliwość zamiany akcji imiennych na akcje na okaziciela i odwrotnie na żądanie akcjonariusza.

Akcje uprzywilejowane i zwykłe

Ze względu na zakres uprawnień przysługujących akcjonariuszowi akcje dzieli się na akcje zwykle i uprzywilejowane, które z reguły nabywają założyciele spółki.

Do akcji uprzywilejowanej są przypisane specjalne uprawnienia w stosunku do akcji zwykłej. Przywilej może dotyczyć:

prawa głosu, akcja uprzywilejowana może dawać maksymalnie 2 głosy na walnym zgromadzeniu.
prawa do wyższej dywidendy, jednak dywidenda ta nie może przekroczyć 150% dywidendy przypadającej na akcje zwykłą (nie dotyczy akcji niemej, właściciele nie mają prawa głosu, ale w zamian wielkość wypłacanej dywidendy nie ma górnego ograniczenia)
Złote akcje - ich właściciele na ogół mają prawo weta lub decydującego głosu.

W przypadku akcji zwykłej, jej właścicielowi nie przysługą żadne dodatkowe uprawnienia. Takiemu akcjonariuszowi przysługują jedynie standardowe prawa korporacyjne i majątkowe, takie jak prawo do udziału w zyskach, prawo do wyboru władz spółki. Akcje uprzywilejowane natomiast, dają ich posiadaczowi specjalne uprawnienia i dodatkowe korzyści, więc przyjmuje się, że powinny mieć one formę akcji imiennej. W przypadku zamiany ich na akcje na okaziciela dodatkowe przywileje zazwyczaj wygasają.

Blue chips

W obrocie giełdowym występują także akcje „blue chips”, czyli akcje renomowanych dobrze znanych firm, zapewniające stabilny kurs, mające dużą płynność oraz tzw. akcje groszowe, emitowane przez spółki chcące szybko pozyskać kapitał z rynku lub spółek o słabej kondycji finansowej. Bardzo często są przedmiotem spekulacji stąd też ich kurs jest bardzo zmienny.

Emitenci

Tylko 2 rodzaje podmiotów mogą emitować akcje:

spółki akcyjne
spółki komandytowo-akcyjne

Dokument akcji

Dokument akcji powinien być sporządzony w formie pisemnej i zawierać przede wszystkim:

szczegółowe określenie spółki (firma, adres, siedziba),
datę zarejestrowania tejże spółki,
oznaczenie numeru KRS,
wartość nominalną akcji,
serię i numer,
rodzaj akcji i przywileje z niej płynące,
ograniczenia w rozporządzaniu akcji
podpisy członków Zarządu i pieczęć firmową.

PRAWO POBORU (PP) - na rynku kapitałowym - to zasada umożliwiająca, co najmniej zachowanie przez dotychczasowych akcjonariuszy proporcjonalnego udziału w kapitale akcyjnym danej spółki akcyjnej po nowej emisji jej akcji. Według tej reguły objęcie przez akcjonariuszy odpowiedniej ilości nowych akcji zależy ściśle od już posiadanego ich stanu ilościowego, i odbywa się w terminie specjalnie wyznaczonym im przez spółkę. Akcjonariusze niezainteresowani nowo emitowanymi walorami tej spółki mogą zbywać swoje prawa poboru osobom trzecim - gotowym wejść w skład jej akcjonariatu albo też chcącym powiększyć swój w nim udział. Czynności te, w przypadku dostępności akcji tejże spółki w obrocie publicznym, zachodzą za pośrednictwem giełdy, tzn. prawa poboru są w określonym czasie notowane na cedule giełdowej, z ceną wyjściową uzależnioną od liczby i rynkowej wartości akcji wszystkich emisji przeprowadzonych przez tę spółkę. W sytuacjach szczególnych (np. akceptowane wejście inwestora strategicznego do akcjonariatu danej spółki akcyjnej), możliwe jest wyłączenie się dotychczasowych akcjonariuszy z prawa poboru przy nowej emisji akcji, wskutek podjęcia podczas walnego zgromadzenia akcjonariuszy stosownej uchwały (większością min. 80% procent głosów za).

Wzór na teoretyczną wartość prawa poboru

0x01 graphic
,

gdzie:
PP - teoretyczna wartość prawa poboru
S - cena rynkowa starych akcji
E - cena emisyjna nowych akcji
L - liczba jednostkowych praw poboru potrzebnych do objęcia jednej akcji nowej emisji.

PRAWO DO AKCJI (PDA) to, na rynku kapitałowym, prawo majątkowe, przysługujące inwestorom giełdowym w odniesieniu do akcji danej spółki akcyjnej, którego wartość (cena) jest ściśle powiązana z wartością (ceną) akcji już objętych przez nich w ofercie publicznej tejże spółki, aczkolwiek niedopuszczonych jeszcze do obrotu giełdowego (np. z uwagi na jeszcze nieuprawomocnienie ewidencyjne nowych serii tychże akcji).

Prawa do akcji stanowią "czasowy substytut" akcji danej spółki, tzn. mogą być notowane na cedule giełdowej od chwili oficjalnego zamknięcia zapisów na w rzeczywistości odpowiadające im akcje. Dzieje się tak celem "wirtualnego przyspieszenia" płynności tych walorów na rynku wtórnym, które z czysto formalnych względów oczekiwać muszą na rejestrację w sądzie faktycznych wyników swoich emisji na rynku pierwotnym. Prawo do akcji jest zamieniane na akcje automatycznie w upublicznionym wcześniej terminie, bez ingerencji akcjonariusza. PDA daje możliwość odsprzedaży akcji przed jej pierwszym notowaniem, wiąże się z tym jednak pewne ryzyko. W wypadku, gdy dana emisja nie dojdzie do skutku, tzn. nowe akcje nie zostaną dopuszczone do obrotu, emitent ma obowiązek odkupić PDA za cenę emisyjną danej akcji, niezależnie od ceny zapłaconej za samo PDA.

WARRANT SUBSKRYPCYJNY - dokument (certyfikat) często dołączony do akcji lub obligacji dający posiadaczowi ograniczone lub nieustające prawo kupna papierów wartościowych lub innych aktywów po ustalonej cenie lub prawo do subskrypcji przyszłych emisji obligacji tego samego emitenta.
KWIT DEPOZYTOWY - papier wartościowy wystawiany poza granicami kraju, w którym notowane są papiery wartościowe (najczęściej akcje, ale również obligacje i inne papiery wartościowe) będące bazą kwitu depozytowego. Termin kwit depozytowy jest dosłownym tłumaczeniem Depositary Receipt.

Jest to uproszczony sposób na obecność spółki na zagranicznym rynku papierów wartościowych. Prawa nabywców kwitów depozytowych nie różnią się znacznie do uprawnień nabywców akcji spółki - instrumenty te zapewniają ich właścicielom prawa majątkowe i korporacyjne jak w przypadku akcji, realizowane są za pośrednictwem banku depozytowego będącego głównym podmiotem uczestniczącym w programie kwitów depozytowych.

Brak jest zasady, która nakazywałaby, aby ilość emitowanych kwitów odpowiadała takiej samej liczbie zdeponowanych akcji. Stosunek ilościowy zależy od indywidualnego uznania emitenta. Podstawowym i jedynym czynnikiem decydującym o tym stosunku jest cena emisyjna akcji. Zwykle wynosi ona ok. 30 USD.

OBLIGACJA - papier dłużny, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem obligatariusza i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Są to papiery masowego obrotu, występują, więc w seriach. W przeciwieństwie do akcji, obligacje nie dają ich posiadaczowi żadnych uprawnień względem emitenta typu współwłasność, dywidenda czy też uczestnictwo w walnych zgromadzeniach.

Podział ze względu na rodzaj emitenta:

Wyróżniamy:

obligacje skarbowe (rządowe) - emitowane przez Skarb Państwa,
obligacje komunalne lub inaczej obligacje municypalne - emitowane przez samorządy terytorialne,
obligacje podmiotów prywatnych (osób fizycznych i prawnych), np. obligacje przedsiębiorstw.

Podział ze względu na okres do wykupu:

Okres do wykupu to liczba lat, w których emitent zobowiązuje się wywiązywać z obowiązków, jakie nakłada na niego obligacja. Data wykupu oznacza termin, kiedy dług przestanie istnieć, gdyż emitent wykupi obligację.

Obligacje z okresem wykupu:

od 1-5 lat - nazywa się obligacjami krótkoterminowymi,
od 5-12 - nazywa się obligacjami średnioterminowymi,
powyżej 12 lat - nazywa się obligacjami długoterminowymi,
obligacje wieczyste zwane konsolami nie są nigdy wykupywane, a ich posiadacz otrzymuje nieskończony strumień odsetek, zwany rentą wieczystą.

Podział ze względu na wartość nominalną i oprocentowanie obligacji:

Obligacje można dzielić na kuponowe i zerokuponowe. Obligacje zerokuponowe (zero coupon bonds) są zwykle emitowane z dyskontem, a w terminie zapadalności następuje jednorazowa płatność w wysokości ich wartości nominalnej. Obligacje kuponowe (coupon bonds) wiążą się z okresową płatnością kuponu, którego wysokość jest zwykle zależna od ratingu emitenta. Oprocentowanie obligacji może być stałe bądź zmienne. Zwykle wysokość kuponu obligacji o zmiennym oprocentowaniu przedstawiana jest w formie "stopa bazowa + x%", np. WIBOR + 0,5%. Możliwe jest także oprocentowanie uzależnione od stopy inflacji (takie obligacje emituje polski Skarb Państwa^[2]). Innym rodzajem obligacji są obligacje dochodowe, które wypłacają odsetki tylko w przypadku, gdy emitent uzyska zysk (np. z inwestycji, która była finansowana poprzez emisję obligacji).

Podział ze względu na opcje dodatkowe:

Wiele emisji obligacji zawiera klauzulę, która daje inwestorowi lub emitentowi prawo do podjęcia określonych działań. Ze względu na sposób wykupu wyróżniamy^:

obligacje o jednym terminie wykupu - nie można ich wykupić przed terminem zapadalności
obligacje o kilku terminach wykupu (multiple dated bonds) - emitent może wykupić obligacje lub obligatariusz zażądać wykupu tylko w kilku wcześniej ustalonych terminach
obligacje z opcją wykupu (callable bonds) - emitent ma prawo wykupić obligacje przed terminem zapadalności
obligacje z opcją sprzedaży (putable bonds) - obligatariusz ma prawo zażądać wykupu obligacji przed terminem zapadalności
obligacje z opcją przedłużenia (extendable bonds) - emitent może przedłużyć stosunek obligacyjny ponad termin wymagalności
obligacje zamienne zwane konwertywami (convertible bond) - emitent, zamiast wykupywać obligacje, może wymienić je na wyemitowane przez siebie akcje
obligacje wymienne (exchangable bonds) - obligatariusz może wymienić obligacje na inne papiery wartościowe posiadane przez emitenta
obligacje z warrantem subskrypcyjnym lub prawem pierwszeństwa - posiadacz obligacji ma prawo nabyć akcje nowej emisji przed innymi inwestorami
obligacje częściowo opłacone (partly paid) - nabycie obligacji odbywa się w ratach. Część zapłaty następuje w chwili otrzymania obligacji, zaś reszta zapłaty w terminie późniejszym. Inwestor może zrezygnować z opłacania pozostałej wartości obligacji, ale traci w ten sposób zaliczkę.

Podział ze względu na poziom ryzyka inwestycyjnego:

Poziom ryzyka inwestycyjnego mierzony jest, jakością kredytową (rating):

sektor instrumentów wolnych od ryzyka
sektor instrumentów o ocenie ratingowej AAA
sektor instrumentów o ocenie ratingowej AA
itd.

Obligacje najbezpieczniejsze, czyli otrzymujące najwyższe ratingi, są emitowane przez organizacje ponadnarodowe i rządy państw. Obligacje posiadające niski rating są określane mianem obligacji śmieciowych (junk bonds). Inwestowanie w nie jest ryzykowne, ale może przynieść ponadprzeciętny zysk. Nabywcy obligacji ponoszą oprócz ryzyka kredytowego, które jest spowodowane możliwością niewypłacenia odsetek lub niewykupienia obligacji, także ryzyko stopy procentowej i związane z płynnością. Zmiany stóp procentowych mogą spowodować spadek wartości obligacji, zaś niska płynność obligacji (np. mało znanych przedsiębiorstw) utrudnia ich sprzedaż.

Wycena obligacji:

Wartość obligacji przedstawia zdyskontowany strumień płatności, jakie ona generuje. W ten sposób można zapisać:

0x01 graphic

Zaś dla obligacji zerokuponowej wzór wygląda następująco:

0x01 graphic

gdzie:
PVB - obecna (rozliczeniowa) wartość obligacji (present value of bond)
i - oprocentowanie obligacji w skali roku
FV - wartość nominalna obligacji (face value)
YTM - stopa dochodu w terminie do wykupu (yield to maturity)
N - liczba okresów do wykupu w latach
m - liczba płatności odsetek w ciągu roku

LISTY ZASTAWNE są to dłużne papiery wartościowe, do emitowania ich uprawnione są tylko banki hipoteczne, obrót nimi reguluje ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych.

Listy zastawne dzielimy na:

Zalety listów zastawnych:

jasne ramy prawne
wysoki poziom bezpieczeństwa
szybko rozwijający się sektor kredytów hipotecznych w Polsce
możliwość obrotu na rynku wtórnym

Wady listów zastawnych:

niesprzyjające otoczenie prawne: przewlekłe procedury, zmieniające się przepisy
ramy prawne nie w pełni obejmują wszystkie ryzyka, np. ryzyko stopy procentowej i kursowe
prawdopodobne niedopasowanie zapadalności pomiędzy listami a kredytami w rejestrach zabezpieczeń
ryzyko kredytowe w obrębie rejestru zabezpieczenia: koncentracja, wysoki udział kredytów komercyjnych, przeważnie kredyty denominowane w walutach obcych

CERTYFIKAT INWESTYCYJNY to papier wartościowy emitowany przez zamknięty fundusz inwestycyjny. Jest on papierem wartościowym na okaziciela, dlatego może być notowany na giełdzie.

Jest niepodzielny, reprezentuje równe prawa majątkowe. Fundusz inwestycyjny jest zobowiązany do przygotowania prospektu emisyjnego i uzyskania zgody Komisji Nadzoru Finansowego na wprowadzenie do publicznego obrotu, która jest równoznaczna z dopuszczeniem pierwszej emisji certyfikatów inwestycyjnych do obrotu publicznego. Cena emisyjna certyfikatów inwestycyjnych drugiej i następnych emisji nie może być niższa niż wartość aktywów netto funduszu przypadająca na certyfikat inwestycyjny według ostatniej wyceny aktywów poprzedzających emisję. Cena certyfikatu może być powiększona o należną funduszowi opłatę. Aktywa funduszu stanowią środki z tytułu wpłat jego uczestników oraz nabyte przez fundusz prawa i pożyczki z tych praw. Fundusz inwestycyjny dokonuje wyceny aktywów, ustalenia wartości aktywów netto oraz wartości aktywów netto przypadających na jednostkę uczestnictwa lub certyfikat inwestycyjny. Aktywa funduszu wycenia się według wartości rynkowej poszczególnych składników. Wartość aktywów netto ustala się, pomniejszając wartość aktywów funduszu o jego zobowiązania. Fundusz inwestycyjny zamknięty dokonuje wyceny aktywów funduszu nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy oraz na siedem dni przed rozpoczęciem zbywania certyfikatów kolejnej emisji. Fundusz mieszany emituje certyfikaty inwestycyjne takie same jak fundusz inwestycyjny zamknięty. Fundusz mieszany dokonuje wykupienia certyfikatów na żądanie uczestnika funduszu, nie rzadziej jednak niż raz w roku. Z chwilą wykupienia przez fundusz certyfikatów są one umarzane z mocy prawa. Fundusz mieszany dokonuje wyceny swoich aktywów, ustalenia wartości aktywów netto przypadających na certyfikat inwestycyjny nie rzadziej niż raz na trzy miesiące, na siedem dni przez rozpoczęciem przyjmowania wpłat na certyfikaty kolejnych emisji oraz na siedem dni przed dniem wykupywania certyfikatów, a także w dniu zbywania certyfikatów oraz w dniu ich wykupywania.

INNE ZBYWALNE PAPIERY WARTOŚCIOWE, tym inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego,
INNE ZBYWALNE PRAWA MAJĄTKOWE, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia papierów wartościowych określonych w poprzednich punktach, lub wykonywane poprzez dokonanie rozliczenia pieniężnego (prawa pochodne).