Papiery wartościowe, akcje, obligacje

Papier wartościowy to dokument, z którego wynikają dla jego właściciela określone prawa (tzw. majątkowe) - prawo udziału w spółce, prawa do otrzymywania odsetek.

Cechą charakterystyczną papierów wartościowych emitowanych przez spółki giełdowe jest to, że są one emitowane w seriach, w znacznych ilościach, i że każdy papier wartościowy należący do tej samej serii daje takie same prawa. Na giełdzie warszawskiej handluje się takimi papierami wartościowymi jak akcje i obligacje, a także prawami do nich (na przykład prawami poboru), prawami do nowych akcji, warrantami.

Zakup papierów wartościowych jest formą inwestycji. Każdy, kto posiada dochody, podejmuje codziennie decyzje związane z pieniędzmi - czy przeznaczyć je na konsumpcję czy inwestować. Inwestycja może mieć na celu ochronę przed utratą wartości (inflacja!), zabezpieczenie na później, bądź przyniesienie zysku - w krótszym lub dłuższym okresie.

Zakupu papierów wartościowych dokonuje się na giełdzie papierów wartościowych.

Giełda papierów wartościowych jest specjalnym typem giełdy. Jako instytucja finansowa podlega szczególnym regulacjom. Jej działanie jest bardzo starannie określone i podlega ścisłej kontroli. Lecz podobnie jak każda inna giełda, umożliwia spotkanie jak największej liczby sprzedających z kupującymi, by doprowadzić do ustalenia rynkowej ceny towaru - w tym wypadku papierów wartościowych.

Giełda jest instytucją rynku wtórnego. O rynku wtórnym mówimy wtedy, gdy papiery wartościowe po ich sprzedaniu przez emitenta pierwszemu właścicielowi są po raz kolejny odsprzedawane.

Giełda i rynek kapitałowy są dla gospodarki tym, czym dla organizmu człowieka jest serce. Podstawowym zadaniem giełdy jest umożliwianie przepływu kapitałów od tych, którzy szukają jak najlepszej lokaty do tych, którzy potrafią z tych kapitałów zrobić jak najlepszy użytek.

Na rynku giełdowym codziennie dokonywana jest ocena notowanych na nim spółek i całej gospodarki. Notowanie na giełdzie zapewnia spółce bezpłatną reklamę i podnosi jej wiarygodność, a inwestorom daje pewność, że wszystkie ważne informacje ze spółki podane zostaną do publicznej wiadomości.

Wszystkie papiery wartościowe dopuszczone do obrotu publicznego przechowywane są w postaci zapisu elektronicznego w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych. Instytucja ta, która podobnie jak Giełda jest spółką akcyjną, prowadzi konta depozytowe dla wszystkich uczestników rynku oraz rozlicza zawarte transakcje.
System depozytowy ma ogromne zalety w stosunku do systemów opartych na fizycznej postaci papierów. Jest przede wszystkim wygodniejszy i bezpieczniejszy dla inwestorów, którzy nie muszą się martwić, że ich papiery wartościowe zaginą, ulegną zniszczeniu czy zostaną skradzione.

Na giełdzie warszawskiej transakcje zawierane są w dwóch różnych systemach notowań - kursu jednolitego oraz notowań ciągłych.

W systemie kursu jednolitego wszystkie transakcje dla danego papieru wartościowego zawierane są po takiej samej cenie, ustalonej na podstawie wszystkich zleceń zakwalifikowanych na sesję. W systemie tym ważną rolę odgrywają maklerzy specjaliści czuwając nad prawidłowym ustalaniem kursów oraz zapewniając możliwie największy obrót papierami wartościowymi. Po ustaleniu kursu (zwanego kursem jednolitym) istnieje możliwość zawierania dodatkowych transakcji po tym kursie, w czasie tak zwanej dogrywki.

W systemie notowań ciągłych transakcje zawierane są po różnych cenach, w miarę kojarzenia napływających na giełdę zleceń kupna i sprzedaży. W systemie tym nie występuje makler specjalista, gdyż zlecenia kojarzone są automatycznie przez system komputerowy. Notowane są tu jedynie papiery wartościowe o najwyższej płynności, a jednostką transakcyjną są bloki papierów o wartości od kilku do kilkunastu tysięcy złotych.

 

Po zakończeniu każdej sesji giełdowej przygotowywana jest Ceduła - oficjalna publikacja giełdowa. Zawiera ona informacje o kursach i obrotach, a także o najważniejszych decyzjach Zarządu i Rady Giełdy. Inwestorzy i maklerzy potrzebują jednak informacji już w czasie sesji. Dlatego Giełda udostępnia informacje giełdowe w postaci serwisów elektronicznych. Są one przekazywane do profesjonalnych pośredników, takich jak Reuters, Dow Jones, PAP czy Agencja Telegazeta, którzy z kolei udostępniają je swoim klientom. Dzięki temu w biurach maklerskich, w bankach oraz innych instytucjach, a także w domach inwestorów śledzić można na bieżąco przebieg sesji oraz pojawiające się oferty kupna i sprzedaży. Giełda utrzymuje również serwis publiczny w telegazecie TVP oraz w Internecie. Dodatkowo Giełda przekazuje wyniki sesji do gazet i redakcji radiowych i telewizyjnych, tak aby jak najwięcej osób dowiadywało się o wynikach notowań.

Obligacja jest papierem dłużnym, a więc stwierdzającym fakt zaciągnięcia długu przez emitenta obligacji u jego nabywcy, zwanego obligatariuszem. W najczęściej spotykanych obligacjach dług ten jest spłacany jako należność pieniężna w ściśle określonych terminach wraz z odsetkami, których sposób naliczania jest określony w warunkach emisji obligacji. Obligacja, w przeciwieństwie do akcji, nie ma charakteru udziałowego. Nabywca obligacji nie może się czuć współwłaścicielem części majątku emitenta. Emitentem obligacji może być Skarb Państwa, gmina, bank, a także podmiot prowadzący działalność gospodarczą. Zysk z tych papierów wartościowych jest praktycznie pewny, a jego wysokość związana w sposób bardziej lub mniej bezpośredni z poziomem inflacji.

Ceny obligacji

W przypadku obligacji, możemy mówić o cenie nominalnej, emisyjnej, rynkowej oraz rozliczeniowej.

1. Cena nominalna, od której naliczane są odsetki, wynosi 100 zł w przypadku obligacji rocznych i trzyletnich oraz 1000 zł dla obligacji dwu-, pięcio-, i dziesięcioletnich. Po tej cenie, powiększonej o narosłe odsetki, emitent wykupuje obligacje po upływie terminu zapadalności.

2. Cena emisyjna, to cena, po jakiej kupujemy obligacje od emitenta. Może ona być zarówno niższa jak i wyższa od ceny nominalnej. Decyzja emitenta zależy w tym przypadku od przewidywanego zainteresowania i oprocentowania obligacji.

3. Cena rynkowa (kurs giełdowy), jest ustalana na codziennych sesjach giełdowych jako wypadkowa popytu i podaży. Określana jest w procentach wartości nominalnej. Nie jest to jednak ta cena, jaką faktycznie płaci kupujący i otrzymuje sprzedający obligacje, ponieważ nie uwzględnia narosłych odsetek przypadających w danym dniu.

4. Cena rozliczeniowa, czyli cena giełdowa powiększona o narosłe odsetki, to rzeczywista kwota transakcyjna jaką płaci kupujący i otrzymuje sprzedający obligacje. Aby ją obliczyć, należy po prostu dodać do ceny rynkowej należne w tym dniu odsetki. Wysokość tych odsetek publikowana jest z odpowiednim wyprzedzeniem (m.in. w Cedule Giełdy Warszawskiej).

Rodzaje obligacji

Obligacje Skarbu Państwa notowane na warszawskiej giełdzie, możemy podzielić według terminu zapadalności, czyli czasu upływającego do ich wykupu na:
jednoroczne, dwuletnie, trzyletnie, pięcioletnie i dziesięcioletnie.

Inny podział związany jest ze sposobem naliczania i wypłacania odsetek. Według tego kryterium możemy wyróżnić obligacje o zmiennym i stałym oprocentowaniu.

1.  Obligacje o zmiennym oprocentowaniu.

Do tej grupy należą obligacje roczne, trzyletnie i dziesięcioletnie. Zmienność oprocentowania oznacza, że w poszczególnych okresach "życia" obligacji, czyli tzw. okresach odsetkowych, oprocentowanie obligacji może ulegać zmianie w zależności od kształtowania się określonego wskaźnika finansowego, np. inflacji.

Stopa procentowa obligacji rocznych ustalana jest co miesiąc, zgodnie ze wskaźnikiem inflacji podawanym przez Główny Urząd Statystyczny. Obliczając wysokość odsetek bierze się pod uwagę wskaźnik inflacji za okres 12 miesięcy, powiększony o stałą marżę w wysokości 3 lub 5pkt. proc. W przypadku obligacji sprzedawanych z dużym dyskontem (znacznie poniżej wartości nominalnej) marży tej może nie być. Odsetki wypłacane są po upływie roku, przy wykupie obligacji. Na warszawskiej giełdzie obligacje roczne notowane są w systemie jednolitym, w którym jednostką transakcyjną jest jeden papier wartościowy.

Wskaźnikiem branym pod uwagę przy ustalaniu oprocentowania dla obligacji trzyletnich i dziesięcioletnich jest rentowność (czyli dochodowość) bonów skarbowych. Bony skarbowe są krótkoterminowymi papierami na okaziciela emitowanymi przez Skarb Państwa. Zazwyczaj emitowane są bony o terminach wykupu 13, 26 i 52 tygodnie. Nominał jednego bonu wynosi 10.000 zł. Nabywcami bonów są przede wszystkim firmy krajowe i zagraniczne, często banki. Bony skarbowe są sprzedawane z dyskontem, czyli poniżej wartości nominalnej, gdyż są nieoprocentowane. Pełną kwotę nominalną otrzymuje się w momencie wykupu bonu skarbowego.

Dla obligacji trzyletnich odsetki wypłacane są kwartalnie i wyliczane w stosunku do średniej rentowności 13-tygodniowych bonów skarbowych (średnia rentowność x 1,05 lub 1,1 w zależności od terminu emisji). Obligacje te notowane są na giełdzie zarówno w systemie notowań jednolitych jak i ciągłych. W notowaniach ciągłych jednostką transakcyjną jest blok 100 obligacji, (o wartości nominalnej 100 zł każda).

Oprocentowanie obligacji dziesięcioletnich oparte jest na rentowności 52-tygodniowych bonów skarbowych, powiększonej o 1 pkt procentowy. Wysokość oprocentowania ustalana jest dla rocznych okresów odsetkowych. Obligacje te notowane są na giełdzie tylko w systemie notowań ciągłych, a jednostką transakcyjną jest blok 10 obligacji, (o wartości nominalnej 1000 zł każda).

Przykład

Obligacja o zmiennym oprocentowaniu, z terminem wykupu za 3 lata, o wartości nominalnej 100zł, cenie emisyjnej 98zł. Odsetki płacone są co pół roku.
Oprocentowanie w skali roku jest o 1 punkt procentowy wyższe od stopy rentowności 26-tygodniowych bonów skarbowych. W kolejnych sześciu okresach poprzedzających płatność odsetek, roczna stopa rentowności tych bonów wynosiła: 19%, 17%, 20%, 19%, 16% i 17%. Tak więc odsetki, liczone dla okresów półrocznych, po uwzględnieniu podwyżki o 1 punkt procentowy, wyniosą kolejno: 10, 9, 10, 5, 10, 8, 5, 9zł.

Struktura przepływów pieniężnych dla tej obligacji będzie wyglądała następująco:

2.   Obligacje o stałym oprocentowaniu

Oprocentowanie tych obligacji jest z góry określone i niezmienne przez cały okres życia obligacji aż do wykupu. W zależności od daty wykupu, wynosi ono od 12 do 17 procent, a odsetki wypłacane są corocznie.

Nabywanie tych papierów może być obarczone większym ryzykiem, gdyż ich przyszłe oprocentowanie jest niezmienne, nawet w przypadku znacznego wzrostu wskaźnika inflacji. Na warszawskiej giełdzie notowane są serie obligacji dwu- i pięcioletnich. Wszystkie serie notowane są w systemie notowań ciągłych. Jednostką transakcyjną jest blok 10 obligacji o wartości nominalnej 1000zł każda.

Przykład

Obligacja o stałym oprocentowaniu, z terminem wykupu za 3 lata, wartość nominalna 100 zł, cena emisyjna po jakiej emitent oferuje obligacje wynosi 97zł, oprocentowanie 10% w skali roku, odsetki płacone co pół roku.

Struktura przepływów pieniężnych dla tej obligacji będzie wyglądała następująco:

Inwestowanie w obligacje:

• jest bezpieczne - właścicielom obligacji skarbowych nie grozi utrata powierzonych pieniędzy, ponieważ dłużnikiem jest Skarb Państwa. Ponadto obligacji emitowanych przez Skarb Państwa nie można zgubić ani nie mogą one zostać skradzione, gdyż obligacje nie mają formy materialnej - występują wyłącznie w postaci elektronicznego zapisu w rejestrze agenta emisji lub na kontach uczestników Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A.

• jest zyskowne - obligacje mają korzystne oprocentowanie w porównaniu z innymi instrumentami finansowymi dostępnymi dla inwestorów detalicznych.

• pozwala na zachowanie płynności - obligacje trzyletnie (TZ) można sprzedać przed terminem wykupu na GPW S.A nie tracąc przy tym należnych odsetek a obligacje oszczędnościowe (dwuletnie DOS i czteroletnie COI) można przedstawić do przedterminowego wykupu.

• jest łatwe ze względu na dużą dostępność - obligacje można kupić w około 600 punktach obsługi klienta na terenie całego kraju oraz poprzez Internet.
  

Wyższe ryzyko, ale i większe możliwości zysku, niosą ze sobą akcje.

Akcje to papiery wartościowe emitowane przez spółki w celu zdobycia kapitału. Kupując akcje stajemy się współwłaścicielami majątku spółki-emitenta. Zyskujemy tym samym, m.in., prawo do dywidendy, czyli udziału w zyskach wypracowanych przez przedsiębiorstwo.

Aby kupować i sprzedawać akcje trzeba posiadać rachunek inwestycyjny w jednym z biur maklerskich.

Aby dokonać zakupu akcji, należy wystawić zlecenie kupna, wskazując nazwę papieru wartościowego (nazwę spółki, której akcje chcemy kupić), liczbę akcji, termin ważności zlecenia oraz cenę po jakiej gotowi jesteśmy kupić akcje.

Cenę można określić poprzez podanie limitu - maksymalnej ceny jaką jesteśmy gotowi zapłacić, lub poprzez podanie symbolu PKC (po każdej cenie), co oznacza, że transakcja zostanie zawarta po cenie ustalonej dla danego papieru wartościowego na sesji giełdowej. W zleceniu należy również zaznaczyć w jakim systemie notowań chcemy dokonać transakcji. Sesje giełdowe odbywają się codziennie, od poniedziałku do piątku, w godzinach od 11.00 do 16.00. Notowania w systemie kursu jednolitego (wraz z dogrywką) odbywają się od 11.00 do 12.15, zaś notowania ciągłe od godziny 13.00 do 16.00.

Przy próbach oceny czy ceny akcji są wysokie czy niskie pomagają wskaźniki rynkowe. Do najbardziej popularnych należą wskaźniki Cena/Zysk oraz Cena/Wartość księgowa. Wskaźnik Cena/Zysk, zwany C/Z pokazuje, jaki jest stosunek ceny akcji do zysku wypracowanego przez spółkę w ostatnim roku w przeliczeniu na jedną akcję. Ogólnie biorąc, im wskaźnik jest niższy, tym akcja jest "tańsza". Dzięki wskaźnikom można porównywać atrakcyjność poszczególnych spółek między sobą, na tle sektora albo całego rynku.

Wskaźnik Cena/Wartość księgowa, zwany C/Wk pokazuje, jaki jest stosunek wartości rynkowej spółki (wynikającej z ceny giełdowej jej akcji) do jej wartości księgowej (wynikającej z formalnej wartości majątku). Również tutaj, im niższy wskaźnik, tym atrakcyjniejsza jest cena akcji.

Należy jednak podkreślić, że o poziomie cen akcji decydują również perspektywy wzrostu lub spadku tempa zysków w kolejnych miesiącach i latach. Przewidywanie szybkiego wzrostu zysków danej spółki może się wiązać z akceptowaniem przez inwestorów wskaźników na wyższym poziomie.

Wskaźniki są tylko jednym z narzędzi ułatwiających inwestorom ocenę atrakcyjności poszczególnych akcji. Trafne inwestycje może przynieść analizowanie ich jedynie w połączeniu z pozostałymi czynnikami, takimi jak wyniki finansowe spółek, informacje o zawartych kontraktach i innych ważnych wydarzeniach ze spółek, perspektywy rozwoju, informacje o sytuacji gospodarczej kraju, zachowanie innych giełd na świecie.

Ważne są również reakcje inwestorów na stan koniunktury giełdowej. Należy podkreślić, że cena ustalana na giełdzie jest ceną obiektywną, będącą wypadkową opinii sprzedających i kupujących akcje.

Rodzaje akcji

Akcje mogą być imienne lub na okaziciela, jednak tylko te drugie mogą być przedmiotem obrotu giełdowego. Jest to oczywiście związane z charakterem obrotu giełdowego, którego przedmiotem są jedynie wystandaryzowane instrumenty finansowe, a więc pozbawione cech indywidualnych. Jeśli spółka emitowała kiedykolwiek akcje imienne, to muszą one być zamienione na akcje na okaziciela, aby mogły być notowane na giełdzie.

Inny podział akcji wynika z zakresu związanych z nimi uprawnień. Mogą być zatem akcje zwykłe i uprzywilejowane. Rodzaj uprzywilejowania może być także różny. Może dotyczyć wielkości przysługującej dywidendy, liczby głosów na walnym zgromadzeniu lub szczególnych uprawnień w przypadku postępowania likwidacyjnego spółki. Rodzaje uprzywilejowania zapisane muszą być w statucie spółki, granice uprzywilejowania określa kodeks handlowy.

Bardzo istotnym podziałem z punktu widzenia obrotu giełdowego jest podział na akcje mające postać fizyczną oraz akcje zdematerializowane. Przedmiotem obrotu na giełdzie mogą być tylko akcje nie mające postaci materialnej, a więc istniejące w formie zapisu komputerowego. Dotyczy to także wszystkich innych papierów wartościowych. Jest to cecha wszystkich nowoczesnych giełd na świecie.

Przy dziesiątkach tysięcy transakcji i milionach papierów wartościowych sprzedawanych i kupowanych na każdej sesji, tylko ich elektroniczna postać może gwarantować szybkość, niezawodność i bezpieczeństwo obrotu giełdowego.

W zależności od przyjętych strategii, inwestycje w papiery wartościowe mogą mieć bardzo różny poziom ryzyka.

Najbezpieczniejsze są obligacje Skarbu Państwa. Ich oprocentowanie odzwierciedla poziom inflacji, a wahania kursów są niewielkie. Obligacje dają niewysoki, ale pewny dochód. Ich dodatkową zaletą jest możliwość odsprzedania w każdej chwili.

Podstawowe ryzyko w przypadku akcji to możliwość spadku ich cen, a w skrajnym przypadku bankructwo spółki, co oznacza całkowitą utratę wartości posiadanych akcji.

Istnieje wiele sposobów (strategii) ograniczania ryzyka. Przede wszystkim przy decyzjach inwestycyjnych należy kierować się informacjami ze spółek - należy śledzić i analizować publikowane wyniki i odpowiednio na nie reagować. Ryzyko można zmniejszać poprzez zróżnicowanie posiadanego portfela akcji - rozkładając kapitał na wiele papierów, wiele spółek z różnych sektorów gospodarki.

---