Papiery wartościowe
Istnieje kilka kryteriów podziału papierów wartościowych. Biorąc pod uwagę formę prawną wyróżnia się: papiery potwierdzające uprawnienia do współwłasności majątkowych, zwane papierami udziałowymi, np. akcje, oraz papiery potwierdzające uprawnienia do wierzytelności pieniężnych, tzw. dłużne papiery wartościowe, np. listy zastawne, certyfikaty, obligacje, bony pieniężne i wierzytelności. Ze względu na tryb stosowany przy obrocie papierami wartościowymi wyróżniamy: papiery wartościowe na okaziciela - upoważniają do dysponowania nimi każdą osobę, która włada dokumentem i przedstawia go wystawcy; papiery wartościowe imienne - upoważniają do dysponowania nimi jedynie osobę wymienioną imiennie w treści dokumentu (przeniesienie prawa własności na inną osobę może nastąpić tylko i wyłącznie poprzez cesję), oraz papiery wartościowe na zlecenie - upoważniają do dysponowania nimi osobę imiennie wskazaną w dokumencie oraz każdego, na kogo zostały przeniesione prawa przez indos. Papiery wartościowe, z uwagi na rolę, jaką odgrywają, dzielą się na: służące głównie celom rozliczeniowym - ułatwiają obieg pieniężny (np. czek) lub spełniają funkcje kredytowe i gwarancyjne (np. weksel), przynoszące dochód od kapitału - tzw. lokacyjne papiery wartościowe (np. obligacje, akcje, bony).
Z punktu widzenia dochodu, jaki zapewniają, papiery wartościowe można podzielić na: papiery procentowe (odsetkowe) - zapewniają stały dochód od pożyczonego kapitału (np. obligacje, listy zastawne, skrypty dłużne, bony skarbowe i bankowe) oraz papiery dywidendowe - zapewniają zmienny dochód w zależności od zyskowności przedsięwzięcia (np. akcje i certyfikaty inwestycyjne).
Każdy papier wartościowy ma swojego wystawcę i właściciela. Każda jednostka może jednocześnie emitować własne papiery wartościowe i być posiadaczem obcych papierów. Z tego względu walory te mogą być wykazywane zarówno w aktywach, jak i w pasywach podmiotów występujących w obrocie gospodarczym. W aktywach wykazywane są obce papiery wartościowe i w zależności od tego, czy są to długo- czy też krótkoterminowe - zaliczane są do finansowego majątku trwałego lub też stanowią składnik papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu. Własne papiery wartościowe wykazywane są natomiast w pasywach i ewidencjonowane są jako kapitały własne, jeśli są zobowiązaniami bezterminowymi i dotyczą wyemitowanych akcji lub udziałów, bądź też jako kapitały obce - jeśli są zobowiązaniami krótko- lub długoterminowymi i dotyczą papierów procentowych.
Do papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu zalicza się:
- przejściowo posiadane udziały i akcje we własnej jednostce nabyte w drodze egzekucji udziałowca - w celu umorzenia, lub w związku z łączeniem się spółek - w zakresie i trybie przewidzianym w Kodeksie handlowym,
- zakupione w celu odsprzedaży lub w okresie wykupu krótszym niż rok - akcje, obligacje i bony skarbowe przynoszące dochody o stałej lub zmiennej wysokości, a także czeki i weksle obce - płatne w okresie dłuższym niż 3 miesiące od daty ich wystawienia.
Zakup papierów wartościowych jest formą inwestycji. Każdy, kto posiada dochody, podejmuje codziennie decyzje związane z pieniędzmi - czy przeznaczyć je na konsumpcję czy inwestować. Inwestycja może mieć na celu ochronę przed utratą wartości (inflacja!), zabezpieczenie na później, bądź przyniesienie zysku - w krótszym lub dłuższym okresie. W zależności od tych czynników wybiera się różne rodzaje inwestycji, gdyż wiążą się one z różnym poziomem ryzyka. Papiery wartościowe to jedna z wielu form inwestowania - obok nieruchomości, złota, walut, lokat bankowych, dzieł sztuki czy antyków. W zależności od przyjętych strategii, inwestycje w papiery wartościowe mogą mieć bardzo różny poziom ryzyka.
Najbezpieczniejsze są obligacje Skarbu Państwa. Ich oprocentowanie odzwierciedla poziom inflacji, a wahania kursów są niewielkie. Obligacje dają niewysoki, ale pewny dochód. Ich dodatkową zaletą jest możliwość odsprzedania w każdej chwili.
Wyższe ryzyko, ale i większe możliwości zysku, niosą ze sobą akcje. Akcje kupuje się z nadzieją na zyski kapitałowe (wzrost cen), a także na dywidendę - czyli wypłatę z zysków spółki. Podstawowe ryzyko w przypadku akcji to możliwość spadku ich cen, a w skrajnym przypadku bankructwo spółki, co oznacza całkowitą utratę wartości posiadanych akcji.
Istnieje wiele sposobów (strategii) ograniczania ryzyka. Przede wszystkim przy decyzjach inwestycyjnych należy kierować się informacjami ze spółek - należy śledzić i analizować publikowane wyniki i odpowiednio na nie reagować. Ryzyko można zmniejszać poprzez zróżnicowanie posiadanego portfela akcji - rozkładając kapitał na wiele papierów, wiele spółek z różnych sektorów gospodarki.
Akcje
Akcja jest papierem wartościowym, który dokumentuje udział w kapitale zakładowym spółki akcyjnej. Akcja upoważnia jej posiadacza do otrzymania dochodu, którego wysokość jest uzależniona od zysku zrealizowanego przez spółkę; upoważnia także do udziału w majątku spółki w przypadku jej likwidacji.
Wartość akcji nie może być zwrócona akcjonariuszowi w czasie trwania spółki. Wyjątkiem od tej zasady jest przypadek zmniejszania kapitału zakładowego, co wymaga umorzenia części akcji. Umorzenie akcji może odbywać się w ciężar kapitału lub też w ciężar czystego zysku. Po likwidacji spółki akcjonariusz jest upoważniony do udziału w jej majątku, ale dopiero po zaspokojeniu wszelkich innych zobowiązań. Może on także odsprzedać akcje innej osobie pod warunkiem braku jakichkolwiek ograniczeń przenoszenia praw własności.
Lokowanie oszczędności w akcjach jest bardzo ryzykowne, dlatego poziom dywidend wypłacanych akcjonariuszom musi być wyższy niż wysokość odsetek od bezpieczniejszych lokat. Poza dywidendami wypłacanymi akcjonariuszom w postaci pieniężnej lub w postaci akcji z nowej emisji, walory te mogą także zapewnić ich posiadaczom znaczne korzyści na skutek wzrostu ich wartości rynkowej. W miarę wzrostu inflacji rośnie także wartość rynkowa akcji w ujęciu nominalnym dobrze prosperujących jednostek.
W praktyce występuje kilka rodzajów podziału akcji. Ze względu na formę emisji wyróżnia się: akcje imienne - ewidencjonowane w księdze akcji imiennych prowadzonej przez spółkę (są w niej zawarte imię i nazwisko właściciela / nazwa osoby prawnej oraz adres), oraz akcje na okaziciela - nie rejestrowane w księdze akcji spółki, które w odróżnieniu od akcji imiennych nie podlegają ograniczeniom w ich zbywaniu. Z punktu widzenia uprawnień, jakie przysługują akcjonariuszowi, akcje można podzielić na: akcje zwykłe - upoważniające do zwykłych uprawnień, które wynikają z ich posiadania , akcje uprzywilejowane - upoważniające do korzystania z dodatkowych uprawnień w stosunku do akcji zwykłych (dotyczy to prawa głosu, podziału majątku w razie likwidacji spółki, dywidendy oraz innych praw). Ze względu na formę zapłaty emitentowi akcje dzieli się na: akcje gotówkowe - które mogą być wydawane po częściowej zapłacie minimum 25% wartości nominalnej (do momentu całkowitego uzupełnienia są one akcjami imiennymi zawierającymi wszystkie wnoszone wpłaty, a po pełnym opłaceniu przekształcają się w akcje bezimienne), akcje aportowe - w przypadku których przepisy Kodeksu handlowego przewidują obowiązek wniesienia ich już przed zarejestrowaniem nowo powstającej spółki (są one z reguły akcjami imiennymi, co oznacza ograniczone prawo do ich zbycia przez okres dwóch lat działalności jednostki).
W obrocie akcjami wyróżnia się cenę nominalną, emisyjną i bieżącą akcji. Cena nominalna musi być podana na akcji i jest odpowiednikiem majątku, którym akcjonariusze odpowiadają za jej zobowiązania. Od wartości tej wyznacza się dywidendy dla akcjonariuszy - jest to ta część kapitału, który nie może zostać wycofany ze spółki aż do momentu jej likwidacji. Cena emisyjna to cena, po której akcje są oferowane do nabycia subskrybentom. Cena ta nie może być niższa od ceny nominalnej. Jej wyższa wartość występuje najczęściej przy podwyższaniu kapitału akcyjnego, jeżeli bieżąca cena akcji kształtuje się znacznie korzystniej na rynku, szczególnie na skutek wysokiego odsetka wypłacanych dywidend liczonych w stosunku do wartości nominalnej. Wówczas nabywca kupuje sobie upoważnienie do wysokiej dywidendy płacąc odpowiednio wyższą cenę za akcję, a spółka uzyskuje dodatkowe fundusze, które zalicza do funduszu zapasowego. Cena bieżąca (rynkowa) to cena, którą można uzyskać w razie sprzedaży akcji w danym momencie. Jest ona zazwyczaj uzależniona od wysokości wypłaconych dywidend i bankowych stóp oprocentowania wkładów terminowych.
Obligacje
Obligacja to papier wartościowy, w którym wystawca potwierdza zaciągnięcie określonej kwoty pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu właścicielowi obligacji w ustalonym z góry terminie oraz do zapłaty odsetek liczonych w stosunku do nominalnej kwoty pożyczki.
W celu zabezpieczenia przed inflacją wartość obligacji jest często indeksowana. Innym rodzajem zabezpieczenia jest także okresowe naliczanie odsetek ze zmienną stopą wyższą, np. o dwa punkty od poziomu inflacji.
Emitentami obligacji mogą być takie instytucje finansowe, jak np. banki, towarzystwa kredytowe, instytucje ubezpieczeniowe, rząd, organy samorządowe i komunalne oraz niektóre przedsiębiorstwa. Obligacje państwowe służą najczęściej finansowaniu wydatków budżetowych, przekraczających bieżące dochody. Instytucje finansowe emitują obligacje w celu uzupełnienia własnych kapitałów, a następnie ich korzystniejszego ulokowania w bardziej opłacalne walory. Dla samorządów jest to natomiast jedna z form dofinansowania infrastruktury, a dla przedsiębiorstw bardzo korzystne źródło pożyczek.
Obligacje są na ogół wystawiane na okaziciela, ale można spotkać się z obligacjami imiennymi, przede wszystkim wówczas gdy emitent wprowadza warunki ograniczające nimi obrót. Jeśli chodzi o zasięg emisji, wyróżnia się obligacje wewnętrzne i obligacje zewnętrzne. Obligacje wewnętrzne przeznaczone są do sprzedaży tylko i wyłącznie w kraju, natomiast obligacje zewnętrzne są obligacjami lokowanymi w obcych krajach. Biorąc pod uwagę tryb wypłaty odsetek właścicielom obligacji można je podzielić na obligacje klasyczne, obligacje bez kuponów odsetkowych oraz obligacje premiowe. Jeśli chodzi o obligacje klasyczne dochodem ich właściciela, płatnym od jednego do dwóch razy w roku, jest oprocentowanie kredytu obligacyjnego. W przypadku obligacji bez kuponów odsetkowych ich właściciel nie otrzymuje odsetek na bieżąco, gdyż są one corocznie dopisywane do wartości kapitałowej przy uwzględnieniu procentu składowego. Wartość kapitałowa, a co za tym idzie także cena wykupu, rośnie dość szybko i w terminie wykupu posiadacz obligacji otrzymuje kwotę kredytu obligacyjnego powiększoną o skumulowaną kwotę należnych odsetek. Przy obligacjach premiowych (loteryjnych) natomiast z należnych poszczególnym właścicielom obligacji tworzy się ogólną pulę, z której losuje się obligacje do przeznaczenia premii.
W obrocie gospodarczym można wyróżnić przede wszystkim dwa rodzaje wartości obligacji: wartość nominalną oraz wartość bieżącą (rynkową).
Wartość nominalna oznacza sumę otrzymanej pożyczki, która podlega zwrotowi właścicielowi obligacji w określonym terminie wykupu (może być stała lub zmienna). Wartość stała nie ulega zmianie w stosunku do wartości ustalonej przy emisji, natomiast wartość zmienna występuje w przypadku obligacji indeksowanych lub bezimiennych, których wartość w miarę upływu czasu rośnie o skapitalizowane odsetki.
Wartość bieżąca to cena, po której w danym momencie można obligacje kupić lub sprzedać. Wartość ta może odbiegać od wartości nominalnej w górę lub w dół pod wpływem zmian popytu lub podaży. Różnica będąca nadwyżką wartości nominalnej nad bieżącą określana jest mianem dyskonta, natomiast różnica będąca nadwyżką wartości bieżącej nad nominalną nosi nazwę premii. Odchylenia ceny nominalnej od bieżącej są uzależnione od zmiany stopy procentowej od depozytów bankowych oraz odchyleń tej stopy od oprocentowania obligacji.
Należy podkreślić, iż premia lub dyskonto są ewidencjonowane tylko i wyłącznie przez sprzedającego, nabywca ewidencjonuje wyłącznie cenę nabycia.
Ewidencja obligacji własnych odbywa się w wartości nominalnej. W okresie korzystania z pożyczki obligacyjnej emitent wypłaca ich posiadaczom należne odsetki - w ten sposób powstają koszty i zobowiązania wobec nabywców obligacji. O wysokości pożyczki zaciągniętej wobec nabywców obligacji, a równocześnie o równowartości majątku jednostki, sfinansowanego obligacjami, informuje saldo kredytowe konta "Rozrachunki z tytułu obligacji". W przypadku obligacji imiennych wymagane jest prowadzenie szczegółowej ewidencji zawierającej takie informacje, jak: wartość nominalna każdej obligacji, jej seria i numer oraz nazwa inwestora. W przypadku obligacji na okaziciela można prowadzić ewidencję zbiorczą z wyszczególnieniem takich informacji, jak: seria i numer każdej obligacji, ich liczba oraz globalna wartość. Zakupione obligacje natomiast wykazuje się w cenie nabycia, a w przypadku gdy odsetki związane z nabyciem obligacji są zrealizowane w dniu zakupu - ewidencję prowadzi się w wartości nominalnej. Zakupione walory stanowią u nabywcy składnik majątku finansowego: trwały lub obrotowy w zależności od celu nabycia i terminu wykupu. Nabyte obligacje jako trwała lokata z terminem wykupu ponad jeden rok stanowią element finansowego majątku trwałego, natomiast obligacje zakupione w celach handlowych z okresem wykupu do jednego roku są elementem majątku obrotowego. Nabywca może dokonać odsprzedaży obligacji przed terminem ich wykupu.
Weksle
Weksel jest dokumentem stanowiącym bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty określonej osobie w ustalonym terminie i miejscu przez wystawcę lub osobę przez niego wskazaną określonej sumy pieniężnej. Służy do regulowania płatności, ponadto jest walorem stwierdzającym wierzytelności pieniężne.
Bardzo istotną cechą weksla jest tzw. rygor wekslowy, czyli możliwość szybkiego egzekwowania zapłaty w razie nieuregulowania w terminie zobowiązań przez dłużnika. Poza tym daje on możliwość przenoszenia przez posiadacza dokumentu praw z niego wynikających na inne osoby, co stwarza możliwość dokonywania zapłaty tym samym wekslem przez kolejnych kontrahentów.
Istnieją dwa rodzaje weksli: weksel trasowany i weksel własny.
Weksel trasowany (ciągniony, przekazowy, trata) zawiera polecenie wystawcy (trasanta) osobie trzeciej (trasatowi, przyjemcy) bezwarunkowej zapłaty określonej sumy pieniężnej w określonym terminie i miejscu na rzecz lub zlecenie określonej osoby, zwanej remitentem lub wekslobiorcą. Najczęściej weksel trasowany wystawia się w sytuacji, gdy wystawca jest dłużnikiem remitenta i równocześnie trasat jest dłużnikiem wystawcy. Trasat płacąc za weksel remitentowi likwiduje lub zmniejsza swoje zobowiązania wobec wystawcy, a równocześnie wystawca zostaje zwolniony z długu wobec remitenta.
Weksel własny (sola, suchy lub prosty) jest z kolei bezwarunkowym zobowiązaniem się samego wystawcy do dokonania zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz lub zlecenie remitenta w określonym miejscu i czasie.
Pierwszym prawnym posiadaczem weksla zarówno trasowanego, jak i własnego jest remitent, będąc zarazem wierzycielem wekslowym.
Zapłatę każdego weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym, tzw. avalem, obejmującym całą sumę wekslową lub tylko jej część. Poręczycielem wekslowym może być osoba trzecia lub podpisana już na wekslu.
W odróżnieniu od akcji i obligacji weksel nie jest już lokatą kapitału, spełnia natomiast kilka innych bardzo istotnych funkcji. Jest źródłem kredytu. Poza tym spełnia istotną rolę przy zaciąganiu pożyczek, bowiem stanowi swoistą formę zabezpieczenia spłaty. Weksel może być także środkiem płatniczym, za pomocą którego można regulować wszelkiego rodzaju zobowiązania. Łatwość przenoszenia weksla oraz jego abstrakcyjny i formalny charakter powodują, że weksel staje się także środkiem obiegowym, wyręczającym pieniądz w obrocie. Najczęściej weksel pełni jednak funkcję gwarancyjną (kaucyjną), zabezpieczającą zapłatę zobowiązania.
Weksel jest papierem wartościowym podporządkowanym bardzo ścisłym wymogom formalnym. Zgodnie z prawem wekslowym musi zawierać takie elementy jak:
- nazwę "weksel" w samym tekście dokumentu,
- polecenie bezwarunkowe zapłacenia określonej sumy pieniężnej,
- nazwisko trasata przy wekslu trasowanym,
- określenie miejsca i terminu płatności,
- nazwisko remitenta,
- określenie daty i miejsca wystawienia weksla,
- podpis wystawcy.
Weksle są obciążone opłatą skarbową. Weksel bez opłaty skarbowej jest ważny, jednak jego wystawca i pozostali uczestnicy obrotu narażają się na odpowiedzialność karną skarbową. Stosownie do § 75 rozporządzenia Ministra Finansów z 9 grudnia 1994 r. w sprawie opłaty skarbowej - opłata skarbowa od weksli wynosi:
10 groszy od każdych pełnych lub rozpoczętych 100 złotych sumy wekslowej - w przypadku weksla wymieniającego sumę wekslową,
10 groszy od każdych pełnych lub rozpoczętych 100 złotych kwoty zabezpieczonej wekslem - w przypadku weksla nie wymieniającego sumy wekslowej, od weksla in blanco - 5 złotych.
Od opłaty skarbowej zwolnione są weksle wystawione lub akceptowane, związane z obrotem z zagranicą oraz weksle składane na zabezpieczenie pożyczek udzielonych z Funduszu Pożyczkowego Zarządu Głównego Związku Inwalidów Wojennych RP.
Kredyt, który jest udzielony na podstawie weksla, jest kredytem oprocentowanym, a jego oprocentowanie jest uzależnione od terminu wykupu weksla. Biorąc pod uwagę kryterium terminu wykupu, weksle można podzielić na weksle ścisłe (terminowe) i terminowo-okazowe.
Weksel ścisły płatny jest w określonym z góry terminie. W sumie wekslowej zawarte jest oprocentowanie kredytu w formie dyskonta, czyli suma wekslowa składa się z dwóch części: jednej - obejmującej kapitał i drugiej - obejmującej kwotę odsetek. W dniu wystawienia weksla jedynie remitent i wystawca wiedzą, jaka część sumy wekslowej dotyczy kapitału, a jaka odsetek liczonych od dnia płatności. Wysokość odsetek dla weksli wystawionych i płatnych w Polsce nie może przekraczać odsetek ustawowych.
Sumę wekslową przy wekslu terminowym ustala się następująco:
S = F x 100 : (100 - d x t/360)
gdzie: S - suma wekslowa,
F - kwota udzielonego kredytu wekslowego,
d - roczna stopa oprocentowania kredytu wekslowego,
t - liczba dni od dnia przyjęcia weksla do dnia jego płatności,
360 - zaokrąglona liczba dni w roku.
Weksel terminowo-okazowy jest płatny za okazaniem lub w pewien czas po okazaniu. W związku z tym, że nie jest znany termin płatności weksla, suma wekslowa nie może zawierać dyskonta. Wystawca weksla może ująć w treści weksla zastrzeżenie oprocentowania.
Odsetki liczy się w zasadzie od dnia wystawienia weksla. Wystawca może jednak wskazać jako datę początkową naliczania odsetek datę wcześniejszą bądź późniejszą. Odsetki liczy się i pobiera w momencie wykupu weksla według następującego wzoru:
O = (F : 100) x (d x t/360)
gdzie: O - suma potrącanych odsetek,
F - kwota udzielonego kredytu wekslowego,
d - roczna stopa oprocentowania kredytu wekslowego,
t - liczba dni od dnia przyjęcia weksla do dnia jego płatności,
360 - zaokrąglona liczba dni w roku.
Weksli płatnych za okazaniem lub w pewien czas po okazaniu banki nie przyjmują do dyskonta i posiadacz weksla nie może uzyskać w razie potrzeby zapłaty weksla przez bank, jak to jest w przypadku weksli z terminami płatności w oznaczonym dniu.
Posiadacz każdego weksla może przekazać go, wraz z prawami z niego wynikającymi, innej osobie trzema sposobami: przez indos, przez przelew (cesję) lub przez tradycję (wręczenie). Tylko i wyłącznie indos jest w pełni umocowany w prawie wekslowym, przelew i tradycja podlegają przepisom Kodeksu cywilnego. Za pomocą indosu przechodzą na indosatariusza (nabywcę) wszystkie prawa zawarte w wekslu niezależnie od tego, w jakim zakresie przysługiwały one indosantowi (zbywcy). Indos może być pełny lub in blanco (niezupełny). Przy indosie pełnym zawsze wiadomo, kto jest indosatariuszem, wpisanym w indosie, wyłącznie uprawnionym do dysponowania wekslem. Natomiast w indosie in blanco nie jest wymieniona osoba indosatariusza, a uprawniony z weksla jest każdy, kto jest w danym momencie w jego posiadaniu.
Możliwość indosowania weksli pozwala na spłatę zobowiązań, otrzymanie kredytu oraz zamianę weksla na gotówkę w banku przed terminem jego płatności. Banki wymagają jednak od posiadaczy weksli, aby składane przez nich weksle do dyskonta były wekslami z indosem in blanco. Dopiero w banku są one zamieniane na weksle z indosem pełnym, gdzie indosatariuszem jest bank. Kwota dyskonta bankowego może być obliczona według wzoru oprocentowania weksla terminowo-okazowego lub przy wykorzystaniu liczb procentowych. Wówczas w pierwszej kolejności od każdej sumy wekslowej oblicza się liczby procentowe według następującej formuły:
L = S x t/100
gdzie: L - liczba procentowa,
S - suma wekslowa,
t - liczba dni od dnia przyjęcia weksla do dnia jego płatności,
Następnie oblicza się odsetki z tytułu dyskonta według niżej podanego wzoru:
O = Ls x d/360
gdzie: Ls - suma liczb procentowych,
d - roczna stopa oprocentowania kredytu wekslowego,
360 - zaokrąglona liczba dni w roku.
Odsetki z tytułu dyskonta wekslowego bank potrąca z góry.
Bank może pozostawić u siebie weksel, który zdyskontował bądź go redyskontować w innym banku w celu wcześniejszego uzyskania należności. Bank przyjmujący weksel do redyskonta stosuje stopę redyskontową, która jest niższa od stopy dyskontowej.
Obieg weksli wymaga ewidencji księgowej, która dostarcza informacji o wysokości zobowiązań i należności wekslowych oraz o terminach ich płatności. Prowadzi się także ewidencję szczegółową, która pozwala na identyfikację każdego weksla dzięki zawarciu takich informacji jak: numer weksla, data wystawienia, data i miejsce płatności, wysokość sumy wekslowej, dane o akceptantach i żyrantach.
Czeki
Czek będący jedną z najstarszych form rozliczeń jest dokumentem zawierającym skierowane do banku polecenie wypłacenia oznaczonej kwoty pieniężnej ze środków znajdujących się w tym banku w dyspozycji wystawcy. Blankiety czekowe są wydawane przez bank, a wystawca czeku musi mieć w danym banku pokrycie pieniężne, aby możliwe było zrealizowanie zapłaty. Wystawienie czeku bez pokrycia powoduje odpowiedzialność cywilną wystawcy czeku wobec remitenta (pierwszego wierzyciela czekowego), a także odpowiedzialność karną. Czek spełnia głównie funkcję płatniczą, bowiem dzięki niemu można regulować zobowiązania. Jest on pomocny przy rozliczeniach bezgotówkowych, szczególnie gdy chodzi o duże sumy pieniężne. Ponieważ jest środkiem zapłaty, a nie narzędziem kredytu, ma krótkie terminy realizacji, które zostały uregulowane w przepisach prawa czekowego, a mianowicie:
10 dni w przypadku czeków wystawionych i płatnych w tym samym kraju,
20 i 70 dni w przypadku czeków wystawionych w innym kraju niż kraj zapłaty, w zależności od tego, czy miejsce
wystawienia i miejsce płatności leżą w tej samej części świata.
W stosunku czekowym biorą udział trzy osoby:
wystawca - osoba dysponująca środkami na rachunku w banku, który dokonuje realizacji czeku,
remitent - osoba upoważniona do inkasa czeku,
trasat - bank, do którego kierowane jest polecenie wypłaty gotówki.
Czek może być przenoszony na inne osoby przez indos. Indos powinien być zapisany na czeku lub na przedłużku (czyli na złączonej z czekiem karcie dodatkowej) i podpisany przez indosanta. Przenosi on wszystkie prawa z czeku. Zgodnie z przepisami czek musi zawierać następujące elementy:
nazwę "czek" w tekście dokumentu,
polecenie bezwarunkowe zapłacenia określonej sumy pieniężnej,
nazwisko trasata,
określenie miejsca płatności,
określenie daty i miejsca wystawienia,
podpis wystawcy.
Czek, który nie zawiera wszystkich wymaganych elementów lub który posiada jedynie podpis wystawcy, nosi nazwę czeku in blanco. Jest on wykorzystywany przede wszystkim dla celów gwarancyjnych lub jako rękojmia wykonania umowy. W obrocie czekowym występuje kilka rodzajów klasyfikacji czeków:
Biorąc pod uwagę sposób określenia osoby remitenta:
czeki imienne, które zawierają nazwisko remitenta; bank jest zobowiązany w tym przypadku do sprawdzenia jego tożsamości,
czeki na okaziciela, w których pomija się nazwisko remitenta.
Ze względu na formę obrotu czekowego wyróżnia się:
czek zwykły (kasowy, gotówkowy) - na mocy którego trasat wypłaca osobie upoważnionej określoną sumę pieniężną; może on być realizowany przez posiadacza w banku wystawcy lub w każdym innym banku,
czek rozrachunkowy - za pomocą którego dokonuje się rozliczeń bezgotówkowych i na jego podstawie nie można podejmować gotówki z konta bankowego; jego dużą zaletą jest zabezpieczenie przed podjęciem sumy czekowej przez osobę do tego nie upoważnioną,
czek zakreślony - oznaczony na określoną osobę, na rzecz której będzie dokonana zapłata; jest on zaopatrzony w dwie równoległe linie na stronie frontowej i ma bardzo ograniczony obieg, bowiem może być poddany realizacji tylko i wyłącznie na rzecz banku lub stałego klienta.
Szczególną kategorię czeków rozrachunkowych stanowią czeki z gwarancją zapłaty, których zapłatę zapewnia bank wystawcy, bez względu na stan środków na jego rachunku. Bank udziela klientowi kredytu pobierając przy tym automatycznie odsetki w wysokości ustalonej w umowie gwarancji bankowej z klientem. Czeki gwarantowane zaopatrzone są w klauzulę "gwarancja zapłaty" i przyjmowane są przez banki, w których odbiorca czeku ma swój rachunek. Pewną odmianą czeku jest czek potwierdzony, który zawiera oświadczenie trasata, że czek ma pokrycie na rachunku klienta; jest to równoznaczne z czasową blokadą środków na koncie osoby dysponującej środkami na danym rachunku; pokrycie czeku powinno pozostawać na rachunku wystawcy przez 10 dni, co wiąże się z okresem jego ważności w obrocie krajowym. Potwierdzenie można również uzyskać przed wypełnieniem czeku, ważne jest ono wówczas 30 dni, przy zachowaniu 10-dniowego terminu ważności czeku. Czek potwierdzony może przybierać formą zarówno czeku gotówkowego, jak i rozrachunkowego.
Na szczególną uwagę zasługują tzw. czeki bankierskie, które są bardzo dogodnym środkiem płatniczym za granicą. Czeki te emitowane są przez banki tylko i wyłącznie dla wiarygodnych i cieszących się zaufaniem banku klientów i stanowią polecenie wypłaty przez inny bank określonej kwoty pieniężnej okazicielowi czeku.
Biorąc pod uwagę miejsce wystawienia i płatności czeki można podzielić na miejscowe - czyli płatne w miejscu ich wystawienia oraz zamiejscowe - płatne poza miejscem, w którym zostały wystawione oraz krajowe - czyli wystawione w Polsce i zagraniczne - wystawione w innych krajach.
Bardzo specyficzną kategorią czeków są czeki podróżnicze, które są emitowane tylko i wyłącznie przez banki cieszące się dużą renomą. Nie są one odzwierciedleniem posiadanego w banku zasobu środków pieniężnych, stanowią natomiast charakterystyczny ekwiwalent pieniądza. Są one kupowane w bankach; można je w dowolnym momencie zamienić na gotówkę bądź płacić nimi za granicą.
Przy omawianiu klasyfikacji czeków należy wspomnieć także o euroczekach, które stanowią swoistą odmianę czeków gwarantowanych. Centrum rozliczeniowe euroczeków znajduje się w PKO S.A. Klienci wszystkich banków, które funkcjonują w systemie euroczekowym, otrzymują tzw. karty gwarancyjne, będące upoważnieniem do dysponowania czekami, których okazanie jest wymagane przy wystawianiu i przekazywaniu czeków. Euroczekami można płacić w bardzo wielu jednostkach handlowych i usługowych na świecie.