32b. Antyutopia, baśń, fantasy, science fiction, utopia. Słowo dialogowe a dialog jako forma kompozycyjna.
Joanna Donefner
Antyutopia, baśń, fantasy, science fiction, utopia
Antyutopia->utopia negatywna, przedstawiająca - zazwyczaj w formie powieści - społeczeństwo przyszłości jako nadmiernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w człowieku jego indywidualność. Antyutopie są zazwyczaj polemiką z utopiami, z ich ideologią i wiarą w świetlaną przyszłość; to, co w utopii jest traktowane jako przejaw idealnej organizacji społeczeństwa, w antyutopii jest przedstawiane jako czynnik ograniczający swobodę jednostki, dominacji nad nią systemu i maszyny. Granice między antyutopią i utopią bywają płynne; różnice niekiedy sprowadzają się do oceny: to, co w utopii wskazywane jest jako wzór społeczeństwa idealnego, w antyutopii staje się nieludzkim koszmarem. Za pierwszą antyutopię uchodzi działo J. Halla Mundus alter et idem (1600r.); elementy antyutopii pojawiają się w III księdze Podróży Guliwera J. Swifta. Jako osobny gatunek literacki antyutopia rozwija się w XX w., kwestionując przede wszystkim totalitarne wizje społeczeństwa. Najsłynniejsze antyutopie to: My E. Zamiatina, Nowy wspaniały świat A. Huxleya, Rok 1984 G. Orwella, Denne wyżyny A. Zinowiewa. W literaturze polskiej antyutopia jest gatunkiem rzadko uprawianym; jej przykładem są Piękna kalalie Z. Madeja. W polskiej literaturze antyutopie opisywane były w fantastycznych powieściach Limes inferior Janusza Zajdla, Powrót z Gwiazd Stanisława Lema czy w trylogii Apostezjon (Wir pamięci, Rozpad połowiczny, Mord założycielski) Edmunda Wnuka-Lipińskiego. Do antyutopii zaliczyć też można Pożegnanie jesieni Witkacego. Powieści Zajdla można interpretować jako krytykę ustroju PRL.
Utopia->gatunek dydaktycznej literatury, którego nazwa pochodzi od tytułu łacińskiego dzieła Th. Morusa Libellus vere aureus nec minus salitatis quam festivus de optimo reipublicae statu, deque nova Insula Utopia (Książeczka zaiste złota i nie mniej pożyteczna jak przypomina o najlepszym ustroju państwa i nie znanej dotąd wyspie Utopii)(1516r.), zarysowującego idealny obraz egalitarnej społeczności na wymyślonej wyspie Utopii. Utwory należące do tego gatunku prezentują wzorowo zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych ustrojów państwowych i bezbłędnie funkcjonujących instytucji; u postaw ukazanych w nich wizji życia społecznego znajdują się ideały skontrastowane z rzeczywistością socjalną i polityczną znaną autorowi i jego czytelnikom z bezpośredniego doświadczenia. Najważniejszym źródłem gatunku, ukształtowanego w piśmiennictwie epoki renesansu, były traktaty filozoficzno-polityczne autorów starożytnych, m.in. Platona, Arystotelesa, Ksenofonta, projektujące idealne organizmy społeczne. Dzieło Morusa zapoczątkowało długi szereg utworów pokrewnych, rozwijających się do czasów najnowszych. Autorami znanych utopii literackich byli m.in. w XVII w. T. Campanella (Państwo słońca), F. Bacon (Nowa Atlantyda), D. Veiras (L'Histoire de Sevarambres), I. Krasicki (druga część Mikołaja Doświadczyńskego przypadków). W XX w. H.G. Wells (A Modern Utopia, Ludzie jak bogowie), G.B. Shaw (Back to Methuselah). Utopia literacka ma zwykle formę powieściową. Dążąc do uprawdopodobnienia wyidealizowanego świata, pisarze uprawiający ten gatunek wykorzystywali najczęściej realistyczną technikę narracyjno-fabularną, niekiedy posługiwali się chwytem stylizacji na zapis dokumentalny. Dla starszej utopii charakterystyczne było lokalizowanie idealnej krainy na nie odkrytych jeszcze lądach, w nowszej jej formach (od 2. Poł. XVIII w.) dominuje wizja przyszłościowa. Satyryczną wersją utopii jest antyutopia, utwór ośmieszający lub pesymistycznie przewartościowujący ideały pisarzy utopistów.
Rozumienie utopii i antyutopii w filozofii, socjologii i literaturze bardzo się w XX w. skomplikowało. Do XIX w. utopia, której nazwa wywodzi się z tytułu dzieła Th. Morusa, oznaczała wyidealizowany obraz społeczeństwa wzorowo zorganizowanego, bezkonfliktowo funkcjonującego i trwale szczęśliwego w swym sprawiedliwym ustroju. W niezliczonych tekstach zainspirowanych Książeczką Morusa ideał takiego doskonałego społeczeństwa lokalizowano na nieznanych wyspach, lądach, w przestworzach pozaziemskich bądź w przyszłości, poza konkretnym czasem i przestrzenią. Przenoszeniu się do tych krain służyła podróż, np. statkiem czy balonem. Projekty owe jawiły się jako niemożliwe do zrealizowania w danym okresie historycznym, bądź stanowiły marzenie w ogóle nierealizowalne, przeciwstawiane w sposób zdecydowany współczesnej autorom rzeczywistości. Tradycja myśli utopijnej i gatunku literackiego, od Morusa zwanego utopią, wywodziła się ze starożytności, zwłaszcza z pism Platona (Państwo), ale także z dzieł Arystotelesa, Ksenofonta, Plutarcha. Obok filozofii człowieka wolnego, wyzwolonego z trosk oraz ciasnych społecznych więzi pojawiały się w utopiach, w różnych okresach, tendencje autorytarne: koncepcje silnej władzy, rządów elity (np. filozofów), przymusu ujednoliconego stylu życia, zaprojektowanego z pedanterią szczegółów, traktowane z kolei jako zagrożenie przez antyutopie. W kulturze nowożytnej, zwłaszcza w okresie oświecenia, posługiwano się chętnie utopią jako chwytem literackim, ułatwiającym przekazywanie treści filozoficznych czy politycznych, kładąc nacisk na mit natury, poszanowanie praw naturalnych, równość i wolność, potępienie gwałtu itp. Polska wersja utopii literackiej kształtowała się jako typ tworu fantastyczno-dydaktycznego o charakterze postulatywnym, silnie uwikłanego w problematykę społeczno-narodową i tradycję, co będzie miało szczególne znaczenie w epoce romantyzmu i modernizmu (za specjalną formę utopii można uznać mesjanizm w różnych odmianach). W okresie pozytywizmu, mimo pojawienia się pierwiastków utopijnych w Lalce czy Sławie Prusa (wynalazki Geista i Gneista), a nieco później w Fachowcu Berenta (perpetuum mobile), panowało przekonanie: utopia to „tajemnicza wyspa”, gdzie „wszelkie wygody i przyjemności zdobywają się bez żadnej pracy i starania”, a „nowszemi czasy nazwa utopistów dawaną bywa politykom i reformatorom społecznym, opuszczających grunt rzeczywistości dla przywidzeń”.W XX w. klasyczna utopię literacką zastępują najczęściej twory hybrydyczne, przechodzące w antyutopię bądź z nią współistniejące. Brak w zasadzie utopii całościowych, występują jedynie fragmenty utopii. Tworzy je nie tyle określona forma ekspresji, ile historycznie uwarunkowany sposób przemyślenia antycypujący „przedwczesne prawdy”, przeznaczone do realizacji bądź pozostające w sferze projektującego ideału. W przeglądzie XX-wiecznych polskich utopii literackich posłużę się terminologią zaczerpniętą m.in. z prac J. Szackiego, który rozróżnia utopie eskapistyczne i heroiczne. Pierwsze oznaczają marzenia o lepszym świecie bez konieczności walki o realizację celu, nawet gry ostro atakują rzeczywistość. Utopie heroiczne natomiast łączą marzenia z programem i nakazem działania.
Jeśli utopiście koncentrują się na konstruowaniu innej, lepszej przyszłości, dając zresztą w ten sposób wyraz swemu krytycznemu stosunkowi do teraźniejszości, to antyutopiści przede wszystkim kładą nacisk na rozziew między rzeczywistością a ideałem, na niemożność jego realizacji w wymarzonej postaci i z wymarzonymi skutkami. Antyutopia zdominowała zdecydowanie utopię w literaturze polskiej XX w.: operując z natury swego gatunku pierwiastkami utopijnymi bądź ostrzega przed ich nadużyciem, bądź też satyrycznie lub groteskowo je wyszydza. Częściej współczesne antyutopie atakują utopijne przeświadczenia o charakterze ogólnym, idee ustanowienia doskonałego społeczeństwa, wiarę w postęp i technikę, w zbawienność osiągnięć współczesnej cywilizacji. W konsekwencji bohaterowie antyutopii, zazwyczaj szyderczo nieufni tak wobec „praw historii”, jak i wobec prób doskonałego zamknięcia historii w jakimś trwałym wzorcu, nie są skłonni o rozumienia rzeczywistości w kategoriach zracjonalizowanych; tymczasem utopia, ideowa i współczesna, lubi posługiwać się analizą logiczną, a jednocześnie idealistyczną. Literatura naszego wieku, podejmując wątki utopijne i antyutopijne, zdominowana została przez sceptycyzm, pesymizm i katastrofizm, dotyczący rozwój cywilizacji, technologii oraz - natury ludzkiej.
UTOPIA I ANTYUTOPIA
Pochodzenie nazwy.
Utopia wywodzi się od tytułu dzieła angielskiego pisarza doby oświecenia, T. Morusa. Pochodzi z greki i oznacza albo miejsce najlepsze, albo miejsce, które nie istnieje. Nazwą utopia określa się zarówno wyidealizowany obraz wzorowo zorganizowanego społeczeństwa lub gatunek literacki.
Tradycja.
Chociaż sam gatunek pojawił się w dobie renesansu, to w starożytności w piśmie filozoficznym „Państwo” Platona, mieliśmy do czynienia z wizją idealnego państwa i społeczeństwa.
T. Morus „Utopia”.
Porządek i szczęście zależy od tego, czy małżeństwo będzie dojrzałe. Zakaz kontaktów seksualnych przed ślubem-> czystość moralna. Przed zawarciem małżeństwa, małżonkowie muszą obejrzeć się nago-> muszą być dla siebie atrakcyjni, co zagwarantuje szczęśliwy związek.
T. Campanella „Miasto słońca”.
Celem praktyk jest to, by społeczeństwo składało się z ludzi idealnych. Decydują o tym cechy biologiczne. Nie ma mowy o łączeniu się w związki na podstawie aktu wolnej woli, uczucia. Decydują o tym zadzory, które obserwują ludzi nago. Akt seksualny zależy od ich decyzji.
Utopia oświeceniowa.
„Kandyd”- kraina Eldorado. Eldorado- złoty człowiek. To kraina, w której panuje absolutny dobrobyt, wszyscy zachowują się w sposób moralny i obyczajowy. Przesadnia świadczy o tym, że jest to świat nierealny.
J. Swift „Podróże Guliwera”
Człowiek-> zwierzę podlegające instynktom, strachliwe, płochliwe, ciekawskie.
Konie-> łagodne w obejściu, dumne, mają poczucie niezależności-> w przeciwieństwie do człowieka.
Mądre konie-> nie rozumieją słowa- kłamstwo.
Człowiek nie jest zdolny do stworzenia idealnego społeczeństwa.
I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”.
Narracja pierwszoosobowa, krytyka szlachty sarmackiej, idealny charakter człowieka.
Antyutopia. G. Orwell (ROK 1984)- wizja przyszłości sytuująca akcję w Oceanii- komunistyczna dyktatura- zniewolenie człowieka w systemie totalitarnym. Brzydota. Problemy natury ekonomicznej (prąd). Zakłamanie języka, przemieszanie wartości. Donos jest rzeczą moralną. Operowanie skrótami. Nazewnictwo eksponujące zwycięstwa. Świat, w którym człowiek jest pozbawiony wolności i życia osobistego. Pamiętnik-> ryzyko-> śmierć-> próba obrony własnej wolności. System mono partyjny. Istnienie wroga klasowego-> knuje spiski, stanowi źródło zagrożenia, ponosi odpowiedzialność za porażki. Partia steruje emocjami społeczeństwa-> nienawiść do wroga. Nowy słownik. Nowe znaczenie wyrazów. Język odbija wiedzę i sposób myślenia człowieka (np. wulgaryzacja). Bunt kończy się klęską.
Baśń->jeden z podstawowych gatunków epickich ludowej literatury; niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań. Istnieje bogaty repertuar motywów i wątków baśniowych, które powracają w tekstach reprezentujących kultury bardzo od siebie odległe zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Najstarsze ze znanych baśni pochodzą z literatury indyjskiej, co skłoniło do sformułowania teorii uznającej Indie za kolebkę tego gatunku. Obfity materiał baśniowy pochodzi z literatury arabskiej - baśnie arabskie ze zbioru Tysiąc i jedna noc zyskały wielką popularność w Europie XVIII-wiecznej; pochodzą one w znacznej części z X wieku i zawierają liczne motywy starsze, hinduskie, perskie i rzymskie. Zasadniczy kanon żywej potem przez całe stulecia w Europie tradycji baśniowej ukształtował się w średniowieczu, kiedy doszło do bardzo intensywnego przenikania się tematów orientalnych (indyjskich i arabskich), motywów znanych z mitologii antycznej (greckiej i rzymskiej) oraz tematów zrodzonych na gruncie europejskich lit. Narodowych. Klasyczny zbiór baśni europejskich opracował Ch. Perrault (m.in. znane są baśnie o Tomciu Paluchu, Czerwonym Kapturku, Kocie w butach). Popularny do dziś zbiór baśni wydali w początkach XIX w. bracia Grimm. Literacka nobilitacja gatunku dokonała się za sprawą niemieckich romantyków, których pociągał egzotycznością, fantastyką, tajemniczością i mocnym osadzeniem w wierzeniach ludowych. Znany powszechnie zbiór literackich baśni europejskich opracował Ch. Andersen (1847).
Zdaniem Brunona Bettelheima baśń ukazuje pewien problem egzystencjalny w sposób zwarty i prosty, w formie przyswajalnej dla dziecka. Jej specyficzne cechy (m.in. odszczegółowienie fabuły oraz bohaterowie, którzy reprezentują określony typ, a nie niepowtarzalne indywiduum) sprawiają, że baśń może dostarczyć dziecku objaśnień dotyczących jego własnej psychiki i wspiera rozwój dziecięcej osobowości, dojrzewanie.
Bettelheim wskazuje na stałe motywy w baśniach, pozwalające dziecku pokonać lęki przed dorastaniem i usamodzielnieniem, oderwaniem od rodziców oraz lęki związane z płcią przeciwną. Baśnie zdaniem Bettelheima pełnią funkcję terapeutyczną, a także przekazują podstawową wiedzę na temat kultury, w której dziecko dorasta.
Do najważniejszych motywów baśniowych zaliczamy:
-motyw walki dobra ze złem. Zło w baśniach jest zawsze potężniejsze od dobra, ale zwykle z nim przegrywa. Zwycięstwo dobrej strony jednak zawsze jest okupione stratą .
-przenikanie się świata nadprzyrodzonego z realnym
-motyw zwycięstwa miłości, sprawiedliwości i dobra
-motyw mędrca
-motyw wędrówki
W baśniach często występuje postać, której wiedza jest ogromna niedostępna dla większości śmiertelników. Mędrzec posiada także niesamowite moce służące wpływaniu na świat i inne osoby. Ta osoba jest swoistym wykładnikiem moralnym, drogowskazem dla innych bohaterów.
Baśnie są to utwory treści fantastycznej, opowiadające o niezwykłych zdarzeniach, które dzieją się w zazwyczaj nieokreślonym miejscu i czasie ( za siedmioma górami, za siedmioma lasami) i są najczęściej powiązane ze zjawiskami nadprzyrodzonymi, przede wszystkim z czarami. Ludowi twórcy opowiadają w baśniach o królach, książętach itp., świecie sobie nie znanym, który - jak wszystko, co nie znane z bezpośredniego doświadczenia - pobudza fantazję, toteż ten gatunek najsilniej nasycony jest pierwiastkami fantastycznymi.
Fantasy->angielskie słowo, które przyjęło się jako ogólna nazwa dla nowego gatunku literatury. Gatunek ten wyewoluował z szerzej pojętej dziedziny literatury, czyli fantastyki. Jest, obok science fiction, jej drugą największą poddziedziną. Jedna z odmian literatury fantastycznej, charakterystyczna dla literatury XX w., mająca jednak antecedencje w literaturze dawniejszej (m.in. Alicja w Krainie Czarów). Fantasy radykalnie kwestionuje obowiązujące poczucie realności i konwencje realistyczne, buduje świat przedstawiony, w którym dominują dziwność i groteska. Operuje bogatą akcją, wypełnioną niezwykłymi wydarzeniami, na ogół logicznie i przejrzyście zbudowaną. Fantasy nawiązuje do różnego rodzaju baśni i mitów, z reguły poddając je przekształceniom. Klasykiem fantasy jest J.R.R. Tolkien, w literaturze polskiej najbardziej znanym autorem fantasy jest A. Sapkowski.
Zazwyczaj psychologia postaci, motywacje i zachowania są realistyczne albo zmierzające w stronę realistycznego opisu, co sprawia, że możemy uwierzyć i poczuć się swojsko wśród postaci, które pochodzą z mitologii lub baśni. Świat w książkach fantasy jest fikcyjny, mitologiczny lub baśniowy, czasem mniej lub bardziej umowny, ale potraktowany przez autora jak świat historyczny, który się kiedyś zdarzył, jak kronika, i stąd wynika niezwykła moc oddziaływania tego gatunku, poprzez uprawdopodobnienie postaci i wielką precyzję opisu ich świata. W fantasy unika się sformułowań takich jak „dawno temu” lub „w odległym kraju”. Są one typowe dla bajek i baśni tradycyjnych, a fantasy jest przeciwieństwem nieokreśloności i braku precyzji, bo one nie wystarczają odbiorcy „współczesnych baśni”. Dobrze jest też, aby autor wśród „magicznego” i „heroicznego” świata potrafił ukryć aluzje do współczesności i jej realnych problemów. Owe „współczesne baśnie” są gatunkiem nastawionym, zaprogramowanym na dylematy moralne oraz na kontestację różnych przejawów i zjawisk realnej współczesności. Ich często występującą cechą jest swoiste proekologiczne nastawienie i dowartościowywanie myślenia irracjonalnego, instynktownego oraz świata uczuć i religijności przeciwnego zaawansowanej technologii i stechnicyzowaniu życia. Mówi się nawet, że w tym gatunku, tak bardzo eskapistycznym, mniej ważne jest to, „o czym on jest”, a bardziej to, „o czym on nie jest”. Czego używania i opisywania unika, tego istnieniu się sprzeciwia.
Fantasy to opowieści, które czerpią z mitologii różnych ludów. Imiona starożytnych bóstw i bohaterów przewijają się w co trzecim dziele lub marnym dziełku. Najczęściej na warsztat autorów trafiają mity: skandynawskie, celtyckie, greckie, rzymskie, egipskie, prekolumbijskie, saskie, fińskie lub słowiańskie, jak również judeochrześcijańskie, czy bliskowschodnie. Również legenda arturiańska jest jedną z najważniejszych podstaw i źródeł tego gatunku. Utwory te odtwarzają starożytny świat tych mitologii, nadając imionom znanych postaci mitycznych (jak Baldur, Artur, Odys, Thor, Morgana, Merlin) współczesny i bardziej ludzki wymiar. Ale nie do końca odtwarzają, równie często przetwarzają, przerysowują, wykorzystują, ale też parodiują i wyśmiewają. Znajdziemy w nich cały przekrój rodzajów literackich, nastrojów i idei, od przypowieści religijnej, baśni chrześcijańskiej, przez romans heroiczny, epos, dramat obyczajowy, fantazję polityczną, aż do horroru, love story, powieści psychologicznej, komedii, parodii, a nawet manifestów religii neopogańskich. Zdefiniowanie fantasy jest niezwykle trudne, ponieważ jak pisze Sapkowski, poszczególne odmiany fantasy posiadają w definicjach elementy wykluczające inne odmiany. Nie istnieje dokładna i pasująca do każdego rodzaju fantasy definicja. Można jedynie podać główne wyróżniki gatunku, lecz o całą definicję byłoby trudno ;))
Science fiction->proza fantastycznonaukowa, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości w stosunku do czasu napisania i oparty na wizjach oraz prognozach dotyczących przyszłego rozwoju techniki, a niekiedy także społeczeństwa czy - ogólnie -ludzkości. W sposobach opowiadania SF nawiązuje zwykle do wzorców powieści realistycznej, operuje rozbudowaną fabułą, wykorzystuje również motywy znane innym typom fantastyki (np. podróże na inne planety), wątki baśniowe zastępuje jednak fantazją technicystyczną. W świecie przedstawionym SF zainteresowanie nie koncentruje się na bohaterze jako jednostce o indywidualnych właściwościach, jego losy mają służyć pokazywaniu nieznanych światów i nowych osiągnięć technicznych. Język jest w SF problemem szczególnym: opowiadając o przyszłych światach musi ona korzystać z języka dzisiejszego, a także wymyślać nazwy dla nieistniejących maszyn, urządzeń, instytucji. SF rozwija się na różnych poziomach, uczestniczy w różnych obiegach literatury: niekiedy stanowi domenę czystej rozrywki i jest wolna od jakichkolwiek ambicji intelektualnych i literackich, ale też w innych swoich realizacjach podejmuje współczesną problematykę filozoficzną, naukową, społeczną (S. Lem, I. Asimow, bracia Strugaccy), odwołując się do wątków znanych z utopii bądź antyutopii. Wyrażane w niej poglądy na przyszłość świata są zróżnicowane: od cywilizacyjnego optymizmu o wizje o charakterze eschatologicznym, bliskie katastrofizmu. Także pod względem literackim SF jest zróżnicowana, może pojawić się w niej niemal wszystko, co występuje w literaturze w ogólności, by wymienić utwory o charakterze humorystyczny, satyrycznym, przygodowym, dydaktycznym, zbliżające się do tradycyjnych postaci fantastyki, znanych z baśni, z twórczości ludowej itp. Jako dzieła prekursorskie wobec SF są traktowane dawne utopie oraz opisy fantastycznych podróży w rejony pozaziemskie, zbliżają się do niej powieści przygodowe XIX w. Jako osobna dziedzina twórczości SF rozwinęła się w XX w., jednym z pierwszych współczesnych przykładów są powieści H.G. Wellsa, a w Polsce - tzw. Trylogia fantastyczna J. Żuławskiego. Jest dziedziną twórczości szczególnie intensywnie uprawianą w USA. Do nielicznej grupy klasyków SF należy S. Lem.
Słowo dialogowe a dialog jako forma kompozycyjna
O dialogu rzeczy kilka ;)
Dialog-> rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej dwóch osób na określony temat. Dla dialogu charakterystyczna jest wymienność ról nadawcy i odbiorcy wśród jego uczestników: ta sama osoba występuje raz jako podmiot mówiący, to znów jako adresat słów wypowiadanych przez innego rozmówcę. Żadna z wypowiedzi składających się na dialog, czyli replik, nie stanowi sama przez się autonomicznej całości znaczeniowej, dopiero powiązanie wszystkich replik tworzy układ znaczeniowo kompletny i samodzielny. W typologii form językowej komunikacji dialog bywa umieszczany na biegunie przeciwnym do monologu; jest to uzasadnione głównie potrzebami wyrazistych rozróżnień teoretycznych, ponieważ w rzeczywistości językowej oba te typy mowy ustawicznie przenikają się nawzajem. Przy charakterystyce dialogu zasadniczą rolę odgrywają trzy jego aspekty: 1. Aspekt dramatyczny związany z tym, że każda replika utrwalając w sobie podmiotowy punkt widzenia mówiącego zderza się z punktem widzenia partnera (czy partnerów) rozmowy; stąd właściwa wypowiedziom dialogowym opozycja ja - ty; 2. Sytuacyjny, związany w przedmiotowymi i psychologicznymi okolicznościami, w których przebiega rozmowa; 3. Semantyczny związany z tym, że repliki dialogowe dopełniając się nawzajem i reinterpretując, kształtują wspólny wątek znaczeniowy rozmowy (tj. jej temat), zarazem jednak każda z nich wnosi do dialogu indywidualne składniki sensu, na styku zaś między poszczególnymi replikami powstają wyraziste napięcia znaczeniowe i zamiany kierunku linii tematycznej. Zarówno w dramacie jak i w epice dialogi spełniają trzy zasadnicze funkcje: 1. Charakteryzacyjną (sposób wypowiadania się postaci i treści jej wypowiedzi są ważnym elementem charakterystyki pośredniej); 2. Fabularną (rozmowy postaci są ogniwami przebiegu zdarzeniowego przedstawionego w dziele); 3. Informacyjną (wypowiedzi postaci uświadamiają o okolicznościach nie ukazanych na scenie lub nie zrelacjonowanych przez narratora). W utworach lirycznych konstrukcje dialogowe maskują często istotny tok monologowy wypowiedzi.
Wypowiedź jednego z mówiących tworzy całość wraz z wypowiedziami innych rozmówców wygłoszonymi w określonej sytuacji i odnoszącymi się do tej samej sprawy. Układ dialogowy pozwala na wprowadzenie elementów stanowiących analogię do tych faktów językowych, które są obecne jedynie w dialogach potocznych. Wielość mówiących wpływa na nieciągłość wypowiedzi, pozwala na wyższy stopień jej wewnętrznego zróżnicowania. Dialog jest jednak podporządkowany formie monologu, formie bezpośredniej wypowiedzi podmiotu, obie te formy w dziele wzajemnie się motywują.
Dialog w dramacie - podstawowa struktura językowa dla dramatu. Inne formy wypowiedzi pojawiają się w kontekście dialogowym, są odbierane na tle dialogu, stanowią konsekwencję sytuacji dramatycznej, która rozwinęła się właśnie w dialogu. Wypowiedzi, połączone z działaniem postaci, dokonują się jakby w obecności odbiorców. Słowo w dialogu jest sposobem oddziaływania na innych, jest narzędziem zmieniania sytuacji. Styl słownictwa zależny od epoki: w klasycyzmie - wzniosły, w Młodej Polsce - potoczny - wyraz zindywidualizowania postaci. Zdania wykrzyknikowe budują napięcie sytuacji dramatycznej. Krótsze wypowiedzi bohaterów nadają dialogowi rys aktualności, opowiadania o wydarzeniach bieżących; jest dynamiczniejszy. Dialogi są inaczej kształtowane w zależności od gatunku dzieła, jakie współtworzą. Dialog zbudowany z nieskładnych zdań, równoważników zdań, zdań urywanych itd. może być elementem parodii, groteski lub budowania nastroju dramaturgii ( w zależności od użytego słownictwa).
Sytuacja dialogowa - fragment fabuły, którym osadzony jest bezpośrednio dialog; dialog wyrasta z określonej sytuacji fabularnej.
BIBLIOGRAFIA:
Słownik terminów literackich, pod red. Sławińskiego Janusza, Wyd. 2, Wrocław, Ossolineum 1988
Sapkowski Andrzej, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini, Warszawa, superNOWA, 2001
M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1975
Własne notatki ;)