Powieść historyczna Henryka Sienkiewicza
Henryk Sienkiewicz , który zaczynał od tendencyjnych utworów , propagujących pozytywistyczne programy ( „Janko muzykant” , „Szkice węglem” ) swoje miejsce w historii literatury ( nie tylko polskiej ) zawdzięcza stworzeniu oryginalnej formuły powieści historycznej , sprzecznej w gruncie rzeczy z pozytywistycznym wyobrażeniem o literaturze . Jego „Trylogia” ( „Ogniem i mieczem” drukowane w odcinkach w „Słowie” 1883-1884 wydanie osobne 1884 ; „Potop” - „Słowo” 1884-1886 , wydanie osobne 1886 , „Pan Wołodyjowski” także w słowie 1887-1888 wydanie osobne 1888 ) „Quo vadis” ( w „Gazecie Polskiej” 1895-96 wyd. os. 1896 ) czy „Krzyżacy” ( w „Słowie” i innych czasopismach 1897-1900 , wydanie osobne 1900 ) , były to utwory powielające w gruncie rzeczy ten sam niezmiennie atrakcyjny schemat .
W rzeczywistości historycznej umieszczały one akcję właściwą dla powieści awanturniczo-przygodowej czy wręcz sensacyjnej . Każdorazowo para kochających się bohaterów była rozłączona w związku z wydarzeniami dziejowymi , by pokonać wszystkie trudności , móc połączyć się w zakończeniu . Jednocześnie perypetie zakochanej pary wplatał Sienkiewicz w ciąg sensacyjnych wydarzeń .
Jego powieść w mistrzowski sposób przykuwały uwagę odbiorców . Nie tylko bowiem tworzyły logiczny ciąg szybko zmieniających się zdarzeń , ale rozbijały ów ciąg na szereg elementów , o autonomicznej sensacyjnej kompozycji . Zdarzenia co jakiś czas prowadziły do punktu kulminacyjnego , który rozwiązywał samoistny wątek , by stać się podstawą nowego wątku . Odbiorca historycznych powieści Sienkiewicza utrzymywany był w ten sposób w stałym napięciu . Sensacyjna formuła tych powieści , sięgająca tradycji epiki rycerskiej , oświeceniowych romansów i romantycznych powieści grozy , była zdecydowanie odrzucona w programach pozytywistycznych jako sprzeczna z zasadami realizmu i celami stawianymi przed literaturą . Wiązała się jednak z powstaniem w całej Europie literatury popularnej .
Fakt , że powieści historyczne H. Sienkiewicza były najpierw drukowane w odcinkach w czasopismach , zbliżał je do swoistych seriali lekturowych . Zarówno sensacyjna akcja , jak idealizowani bohaterowie , zawsze niemal zwycięscy i umiejący poradzić sobie w najtrudniejszych sytuacjach , dały początek zasadom tworzenia późniejszych powieści kryminalnych i przygodowych .
Stworzył więc Sienkiewicz niewątpliwie podstawy rozwoju literatury rozrywkowej i masowego czytelnictwa . Wartość jego powieści polega jednak na tym , że nie rezygnowały one jednocześnie z ambicji artystycznych . Przesądzał o tym obok walorów języka , sposób traktowania rzeczywistości historycznej .
Sienkiewicz miał bowiem całkowicie oryginalny stosunek do faktów z przeszłości . Propagującej wiedzę o narodowych dziejach formułę powieści J.I. Kraszewskiego i wykorzystaniu historii do przedstawienia spraw aktualnych w koncepcji B. Prusa ( „Faraon” ) , przedstawiał utwory oparte na rzetelnym studiowaniu realiów epoki , ale podporządkowujące te realia wywołaniu efektu emocjonalnego . Wszystkie bowiem jego dzieła zmierzały „ku pokrzepieniu serc” .
Każdorazowo sięgał Sienkiewicz do najtrudniejszych momentów narodowej przeszłości ( konflikt z Krzyżakami , wojny siedemnastowieczne ) , aby pokazać , że w momencie krytycznym stać było Polaków na odwrócenie biegu dziejów . Podobnie powieść „Quo vadis” , osadzona w realiach antycznego Rzymu , ukazywała ostateczne zwycięstwo chrześcijan , którzy w świecie przedstawionym pozbawieni byli wszelkich szans . Powieść Sienkiewicza w najtrudniejszym momencie dziejów pozwalał więc pielęgnować narodową dumę i wbrew wszystkiemu wierzyć w lepszą przyszłość . Zniechęceniu i utracie złudzeń przez pierwsze pokolenie pozytywistów przeciwstawiały optymizm , wynikający z przynależności do chlubnej tradycji .
Zarzucano Sienkiewiczowi , że fałszuje obraz przeszłości , że idealizuje tragiczny dla Rzeczpospolitej wiek siedemnasty , rozbudza niepotrzebnie romantyczne nastroje , prowadząc czytelników do nieuzasadnionego samozadowolenia . Z perspektywy założeń realistycznych dokładano do tych zarzutów psychologiczny schematyzm czarno-białych postaci i stosowanie powielanych , konwencjonalnych konstrukcji fabularnych . Zarzuty te nie były do końca pozbawione racji .
Nie zauważano jednak , że Sienkiewicz w mistrzowski sposób , z pełną świadomością , wykorzystywał popularne schematy do zamierzonego oddziaływania na uczucia , że sensacyjna fabuła nie służyła w jego powieściach rozrywce , lecz tworzeniu wyraźnie określonych postaw .
Jednocześnie nawet przeciwnicy nie mogli odmówić prozie Sienkiewicza wysokich walorów językowych . Rytm zdań , który zdawał się wzmagać napięcie odbiorców , precyzyjne archaizacje , które sprawiały wrażenie historyczności języka , w najmniejszym stopniu nie naruszającego jego komunikatywności , wreszcie - daleko idąca indywidualizacja wypowiedzi poszczególnych bohaterów , stanowiły przełom w języku polskiej prozy i wciąż jeszcze wzorzec trudny do doścignięcia .
Autentyczną wartość historycznych powieści Sienkiewicza , oprócz nagrody Nobla ( w 1905 r. za „Quo vadis” ) , potwierdza skuteczność ich emocjonalnego oddziaływania . Historie walk o niepodległość Polski w 1918 r. i w czasie II wojny światowej wykazują , jak wielu młodych ludzi wybierało sobie pseudonimy właśnie na podstawie twórczości Sienkiewicza . Oddziały partyzanckie pełne były Kmiciców , Skrzetuskich , Bohunów , którzy rzeczywistym działaniem dowodziły wpływu twórczości Sienkiewicza na kształtowanie postaw . Zaproponowane przez Sienkiewicza układy fabularne sprawdziły się i wciąż sprawdzają w licznych ekranizacjach jego utworów .