Postępowania odrębne w procesie cywilnym.

Rozdział II Postępowania w sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi

1. Pojęcie spraw małżeńskich i spraw ze stosunków między rodzicami a dziećmi

Sprawy małżeńskie oraz sprawy ze stosunków między rodzicami i dziećmi rozpoznawane są w postępowaniu odrębnym uregulowanym w działach I i II tytułu VII księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego. Należą one do trybu procesowego rozpoznawania spraw.

Podstawą materialną roszczeń rozpoznawanych w sprawach małżeńskich i sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi jest prawo rodzinne i opiekuńcze. Zasadniczo obejmują one roszczenia niemajątkowe dotyczące - ogólnie rzecz biorąc - ustalenia istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego (rodzinnego) bądź ustania tego stosunku albo sprawy dotyczące pochodzenia dziecka. W ramach wielu z tych spraw rozpoznawane są również roszczenia dochodzone w postępowaniu zwykłym lub nawet w trybie nieprocesowym, np. w sprawach o rozwód rozstrzygane są kwestie ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka, a mogą także być rozstrzygane sprawy o podział majątku wspólnego małżonków, kwestie dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu, czy też może zostać orzeczona eksmisja jednego z małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania (art. 60 i 58 § 1, 2, 3 k.r.o.). W niektórych sytuacjach łączne rozpoznanie określonych roszczeń w toku jednego postępowania jest obowiązkowe, a wszczęcie bądź bieg osobnego postępowania - niedopuszczalne. Dotyczy to postępowania w sprawach o rozwód lub separację, o unieważnienie małżeństwa, jak również spraw o ustalenie pochodzenia dziecka. Należy wskazać, że zgodnie z art. 439 § 1 i 2 k.p.c. w sprawie o rozwód lub separację nie jest dopuszczalne powództwo wzajemne ani też wszczęcie odrębnej sprawy o rozwód albo o separację w czasie trwania wcześniej wszczętego procesu. Roszczenia wzajemne strony pozwanej, np. również żądanie rozwodu, tyle że z wnioskiem o uznanie winy strony powodowej za rozkład pożycia, podlegają rozpoznaniu w ramach uprzednio wszczętego postępowania. Zgodnie z art. 439 § 3 k.p.c. zasadą jest, że strona pozwana w sprawie o rozwód może również żądać rozwodu albo separacji, a w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu. W takiej sytuacji ma zastosowanie art. 61² k.r.o.

„Art. 61² . § 1. Jeżeli jedno z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugie - orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód.

§ 2. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację”.

W czasie trwania procesu o rozwód albo o separację nie może być wszczęta również odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód. Pozew taki lub wniosek o zabezpieczenie powództwa sąd ma obowiązek przekazać sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód (art. 445 § 1 i 3 k.p.c.).

Zostaje ona rozstrzygnięta według przepisów o postępowaniu zabezpieczającym, a w szczególności na podstawie art. 753 § 1.

„Art. 753. § 1. W sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia […]”.

W przypadku gdy postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub alimenty zostało wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub separację, ulega ono zawieszeniu z urzędu z chwilą wytoczenia takiego powództwa co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Z chwilą wydania, w sprawie o rozwód lub separację, postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokojenia potrzeb rodziny lub o alimenty, wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń, wydanych w poprzednio wszczętej sprawie, za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub separację. Natomiast po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa, orzeczenia zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu, jednakże tylko co do okresu, za który w sprawie o rozwód lub separację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępowaniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu (art. 445 § 2, 3). Odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny lub alimenty co do świadczeń za okres przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub separację powinna toczyć się nadal. Jednakże wyrok wydany w takiej sprawie będzie wyrokiem częściowym, rozstrzygającym o roszczeniach nieobjętych postanowieniem o zawieszeniu postępowania.

Z dniem 5 lutego 2005 r. został uchylony art. 443, który przewidywał m.in. możliwość zabezpieczenia z urzędu wykonania obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trwania procesu, jak również możliwość podwyższenia z urzędu wysokości świadczeń. Nie oznacza to jednak, że możliwość zabezpieczenia tego obowiązku w ogóle ustała, o czym w dalszej części opracowania.

Obecnie udzielenie zabezpieczenia w sprawach o alimenty rozpoznawanych w ramach sprawy o rozwód bądź separację następuje na podstawie art. 730, z uwzględnieniem szczególnej regulacji zawartej w art. 753. Uzyskanie zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych jest znacznie ułatwione. Uprawniony musi jedynie uprawdopodobnić istnienie roszczenia. W przypadku małoletnich dzieci stron obowiązek ten ogranicza się do uprawdopodobnienia zakresu usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego, gdyż sam obowiązek alimentacyjny rodziców wynika z ustawy, z wyjątkiem sytuacji, gdy dochody z majątku małoletniego wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania (art. 133 § 1 k.r.o.). Art. 753 nie dostarcza podstaw do stwierdzenia, że udzielenie zabezpieczenia może nastąpić z urzędu. Natomiast zgodnie z art. 732 zabezpieczenie jest udzielane na wniosek, a w wypadkach, w których postępowanie może być wszczęte z urzędu - także z urzędu. Sprawy o alimenty nie są rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym, nie ma więc do nich zastosowania art. 570.

Po uchyleniu § 2 art. 321 wyłączone jest również wyrokowanie w sprawach o alimenty ponad żądanie. Po zmianie treści art. 212 § 1 k.p.c. (3 maja 2012 r.) nie poucza się również powoda o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów w sprawie o alimenty.

Wydaje się jednak, że skoro zgodnie z art. 58 § 1 k.r.o. obowiązkiem sądu jest orzeczenie w wyroku rozwodowym i orzekającym separację o alimentach należnych małoletniemu dziecku stron, to również jest dopuszczalne udzielenie zabezpieczenia z urzędu i podwyższenia świadczeń należnych z tego tytułu. Skoro bowiem sąd w tej kwestii orzeka z urzędu, to postępowanie dotyczące alimentów należnych małoletniemu dziecku stron należy traktować jako wszczęte z urzędu ¹⁰ .

Natomiast możliwość działania przez sąd z urzędu nie dotyczy alimentów należnych małżonkowi ani też obniżenia alimentów zabezpieczonych na rzecz małoletniego dziecka stron (art. 60 k.r.o., art. 444 i 742 k.p.c.).

Na skutek wprowadzenia do Kodeksu postępowania cywilnego art. 445¹ nie budzi wątpliwości kwestia możliwości wszczęcia (w toku sprawy o rozwód lub separację) odrębnego postępowania dotyczącego władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. Wszczęcie takiego postępowania nie jest dopuszczalne. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Chodzi tu o tymczasowe uregulowanie sposobu roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi stron i kontaktów z dzieckiem, o jakim mowa w art. 755 § 1 pkt 4.

Sąd Najwyższy uznał również za niedopuszczalne w toku sprawy o rozwód wszczęcie odrębnego postępowania o przywrócenie współposiadania mieszkania między małżonkami ¹¹ . Ze względu na art. 58 k.r.o., określający obligatoryjne i fakultatywne elementy wyroku w sprawie o rozwód i separację, w postępowaniach odrębnych w tych sprawach można zgłaszać wnioski i roszczenia:

1) o podział majątku wspólnego (na wniosek co najmniej jednego z małżonków i pod warunkiem, że przeprowadzenie podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu);

2) o eksmisję (na żądanie jednego z małżonków, w wypadkach wyjątkowych - gdy jedno z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie);

3) o podział wspólnego mieszkania albo o przyznanie mieszkania jednemu z małżonków (na zgodny wniosek stron, jeżeli drugi z małżonków wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego czy pomieszczenia zastępczego);

4) o ustalenie sposobu korzystania ze wspólnie zajmowanego przez małżonków mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych (pozostających w separacji) małżonków;

5) o dostarczenie środków utrzymania jednemu z małżonków przez drugiego (przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 60 k.r.o.).

Zgodnie z art. 425 w postępowaniu w sprawach małżeńskich rozpoznawane są sprawy o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa i o rozwód oraz separację na żądanie jednego z małżonków. Ograniczenie podobne do występującego w sprawach o rozwód i 'separację ustawodawca wprowadził również w sprawach o unieważnienie małżeństwa (art. 451).

„Art. 451. Przepisy art. 444, 445 i 445¹stosuje się odpowiednio w sprawach o unieważnienie małżeństwa”.

O ile postępowanie odrębne uregulowane w art. 425 i następnych jest postępowaniem wyłącznie właściwym w sprawach o unieważnienie, ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa i o rozwód, o tyle sprawy o separację mogą być rozpoznawane również w postępowaniu nieprocesowym. Warunkiem zastosowania trybu nieprocesowego jest złożenie przez małżonków zgodnego wniosku o separację (art. 567¹ ). Wątpliwości wywołuje kwestia trybu właściwego do rozpoznania spraw o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami. Nie zostały bowiem one wymienione wprost w art. 425. Natomiast z art. 452 wynika, że w sprawach tych stosuje się odpowiednio art. 426, 431, 432, 435 § 1, art. 441 i 446. Dotyczą one obowiązku udzielenia pełnomocnictwa do prowadzenia danej sprawy, zakazu oparcia rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa, przyznaniu okoliczności, wydania wyroku zaocznego wyłącznie na podstawie twierdzeń powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych, szczególnych reguł przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron, rozszerzonej prawomocności wyroku, szczególnego kierunku postępowania dowodowego i obowiązku umorzenia postępowania w razie śmierci jednego z małżonków.

Wobec tego powstaje wątpliwość, czy sprawy o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami rozpoznawane będą według przepisów o postępowaniu odrębnym, czy też w ramach trybu zwykłego z zastosowaniem przepisów postępowania odrębnego wymienionych w art. 452. Na drugie rozwiązanie wyraźnie wskazuje redakcja zarówno art. 425, określającego zakres przedmiotowy postępowania odrębnego, jak również art. 452, nakazującego stosowanie w sprawach o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami tylko niektórych przepisów regulujących postępowanie odrębne. Za pierwszym rozwiązaniem nie przemawia podobny zabieg legislacyjny zastosowany w art. 451 w odniesieniu do spraw o unieważnienie małżeństwa, nakazujący odpowiednie stosowanie art. 444, 445 i 445¹ k.p.c. Sprawy te bowiem zostały wyraźnie wymienione w art. 425 jako rozpoznawane w ramach postępowania odrębnego. Wobec tego w celu ustalenia trybu właściwego dla spraw o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami pierwszeństwo należy dać wykładni językowej i uznać, że sprawy te rozpoznawane są w ramach trybu zwykłego z zastosowaniem szczególnych, niektórych tylko rozwiązań obowiązujących w postępowaniu odrębnym ¹² .

Przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi stosuje się - w myśl art. 453 k.p.c. - w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia. W art. 63, 66, 69, 70 i 72 k.r.o. przewidziano wyraźnie możliwość wytoczenia powództwa o zaprzeczenie bądź ustalenie ojcostwa dziecka.

Po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która weszła w życie 13 czerwca 2009 r., została ustawowo uregulowana kwestia możliwości wytoczenia powództw o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa (art. 61⁹ i n.). W poprzednim stanie prawnym możliwość taka wynikała z interpretacji art. 189 k.p.c. i art. 86 k.r.o. ¹³ .

Obecnie w postępowaniu o ustalenie pochodzenia dziecka obowiązują podobne ograniczenia jak w sprawach o rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa. Stosownie do art. 454¹ k.p.c. powództwo wzajemne o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa, a także o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne. Strona pozwana jednak może również żądać ustalenia lub zaprzeczenia macierzyństwa, ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa albo ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa. W czasie trwania postępowania w tych sprawach nie może być wszczęta odrębna sprawa o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa albo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa.

W sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi w swoisty sposób został określony krąg podmiotów uprawnionych do wytaczania powództw. Są to - w zależności od rodzaju sprawy - albo konkretnie wskazane osoby, albo każdy, kto w uzyskaniu wyroku danej treści ma interes prawny. Dodatkowo w art. 453¹ ustawodawca w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa wprost przyznał matce i ojcu dziecka zdolność procesową także wtedy, gdy są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych, jeżeli ukończyli lat 16 ¹⁴ . Kwestie te reguluje przede wszystkim Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zgodnie z art. 2 k.r.o. powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny. Również każdy, kto ma w tym interes prawny, może żądać unieważnienia małżeństwa z przyczyn wskazanych w art. 13 i 14 § 2 k.r.o. Osobami uprawnionymi do wystąpienia z powództwem o unieważnienie małżeństwa z przyczyn określonych w art. 10, 11, 12, 14 i 15 k.r.o. są małżonkowie, a w przypadku wskazanym w art. 15¹ i 16 k.r.o. - to z małżonków, które złożyło oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński dotknięte wadą lub które było mocodawcą. Również tylko małżonkowie uprawnieni są do wszczęcia postępowania o rozwód albo separację.

Legitymacja do wystąpienia z powództwem w sprawach dotyczących pochodzenia dziecka została przyznana ściśle określonym osobom.

Jeżeli chodzi o powództwo o zaprzeczenie ojcostwa, to legitymowanymi do jego wytoczenia są mąż matki lub - w szczególnych sytuacjach - jego przedstawiciel ustawowy, matka dziecka oraz dziecko po dojściu do pełnoletności (art. 63, 64, 65, 69, 70 k.r.o.). Legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przysługuje mężczyźnie, który uznał ojcostwo, matce dziecka i dziecku (art. 78, 80, 81 k.r.o.). Przepisy o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa stosuje się odpowiednio do matki dziecka, która potwierdziła ojcostwo (art. 79 k.r.o.). Natomiast sądowego ustalenia ojcostwa może żądać dziecko, jego matka i domniemany ojciec dziecka (art. 84 k.r.o.).

Natomiast powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa może wytoczyć: kobieta, która jest wpisana w akcie urodzenia jako matka, kobieta, która twierdzi, że jest biologiczną matką, dziecko, mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia (art. 61¹² k.r.o.).

Legitymację czynną w sprawach dotyczących ustalenia macierzyństwa ustawodawca przyznał kobiecie, która twierdzi, że jest biologiczną matką, oraz dziecku (art. 61¹⁰ k.r.o.).

Przez wiele lat orzecznictwo i doktryna nie przyznawały, nawet w drodze ostrożnej analogii, prawa do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa mężczyźnie, który twierdzi, że jest biologicznym ojcem pozamałżeńskiego dziecka. Wynika to z faktu, że przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyraźnie wskazują osoby legitymowane do wytaczania tego typu powództw; są nimi prokurator lub Rzecznik Praw Obywatelskich ¹⁵ . Sytuacja uległa zmianie ze względu na fakt, że w wyroku z 28 kwietnia 2003 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 84 k.r.o. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 oraz art. 72 ust. 1 zd. pierwsze w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim wyłącza prawo mężczyzny będącego biologicznym ojcem dziecka do dochodzenia ustalenia ojcostwa.

W związku z tym z dniem 19 lipca 2004 r. w art. 84 § 1 k.r.o. legitymację do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa przyznano również domniemanemu ojcu.

W sprawach o rozwiązanie przysposobienia powództwo może zostać wytoczone zarówno przez przysposobionego, jak i przysposabiającego (art. 125 § 1 k.r.o.). Są to - oprócz prokuratora - jedyne osoby legitymowane do wszczęcia postępowania.

Szczególne uprawnienia w zakresie wytaczania powództw w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi zostały przyznane prokuratorowi. Może on wszcząć postępowanie w każdej sprawie o unieważnienie oraz o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, o rozwiązanie przysposobienia, jak również o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania dziecka (art. 22, 86, 61¹⁶ i 127 k.r.o.).

Prokurator natomiast nie jest legitymowany do wytoczenia powództwa o rozwód ani o separację. Sprawy te dotyczą roszczeń niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego i - stosownie do art. 7 k.p.c. - wszczęcie postępowania przez prokuratora wymagałoby wyraźnego upoważnienia ustawowego. Upoważnienie takie nie zostało zawarte wśród przepisów regulujących postępowanie w sprawach o rozwód ani o separację.

Analogiczne uprawnienia przysługują Rzecznikowi Praw Obywatelskich na podstawie art. 14 pkt 4 ustawy z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.). To samo dotyczy Rzecznika Praw Dziecka (art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy z 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka - Dz.U. Nr 6, poz. 69 ze zm.). Prokurator może wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu, wszczętym z inicjatywy osoby uprawnionej. W sprawach o unieważnienie albo o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, jak również w sprawach o zaprzeczenie pochodzenie dziecka lub o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa prokuratorowi przysługują szczególne uprawnienia. Stosownie do art. 449 § 1 i art. 457 k.p.c. sąd ma obowiązek doręczyć prokuratorowi odpis pozwu i zawiadamiać go o terminie każdej rozprawy. Obowiązek ten nie dotyczy innych posiedzeń sądu.

W sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi został ściśle określony krąg osób, które powinny występować w charakterze pozwanych. Na ogół będą to małżonkowie lub jedno z małżonków (w zależności od tego, czy powództwo zostaje wytoczone przez jedno z małżonków, czy też przez inną zainteresowaną osobę bądź prokuratora czy Rzecznika Praw Obywatelskich). Podobnie w sprawach o rozwiązanie przysposobienia przysposobiony i przysposabiający mogą występować jako strony przeciwne (w przypadku wytoczenia powództwa przez jednego z nich przeciwko drugiemu) albo oboje po stronie pozwanej (w przypadku wytoczenia powództwa przez prokuratora - art. 454 § 4 k.p.c.).

Możliwe jest wytoczenie powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa oraz o unieważnienie małżeństwa także po śmierci jednego, a nawet obojga małżonków. Jednakże w sprawach o unieważnienie małżeństwa możliwość taka została ograniczona do sytuacji, w której podstawą unieważnienia jest pokrewieństwo małżonków bądź pozostawanie przez jedno z nich w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim. Zasadniczo bowiem nie jest dopuszczalne unieważnienie małżeństwa po jego ustaniu (art. 18 k.r.o.). W przypadku gdy jedno z małżonków wytoczyło powództwo o unieważnienie małżeństwa, unieważnienie może nastąpić także po śmierci drugiego z nich, na którego miejsce w procesie wstępuje kurator ustanowiony przez sąd. W razie śmierci tego z małżonków, który wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, unieważnienia mogą dochodzić jego zstępni (art. 19 k.r.o.). Natomiast w sytuacji, gdy po śmierci jednego lub obojga małżonków osoba mająca interes prawny (także prokurator bądź Rzecznik Praw Obywatelskich) zamierza wytoczyć powództwo o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, powinna ona wystąpić z wnioskiem o ustanowienie kuratora na miejsce zmarłego małżonka bądź dwóch kuratorów w przypadku, gdy oboje małżonkowie nie żyją (art. 447 i 448 k.p.c.).

Niedopuszczalne jest także rozwiązanie przysposobienia po śmierci przysposobionego lub przysposabiającego. W art. 125 § 2 k.r.o. został uczyniony wyjątek w przypadku śmierci przysposabiającego, ale jedynie pod warunkiem, że jego śmierć nastąpiła po wszczęciu sprawy o rozwiązanie stosunku przysposobienia. W takim wypadku na miejsce przysposabiającego w procesie wstępuje kurator ustanowiony przez sąd.

W postępowaniu o zaprzeczenie ojcostwa wszczętym z inicjatywy męża matki pozwanymi powinni być dziecko i matka, a jeśli matka nie żyje - tylko dziecko (art. 66 k.r.o.). W przypadku, gdy powódką jest matka, pozwanymi powinni być mąż matki i dziecko, a jeżeli mąż nie żyje - tylko dziecko (art. 69 § 2 k.r.o.). Jeśli natomiast z powództwem występuje dziecko, powinno ono pozwać męża swojej matki i matkę, a jeżeli matka nie żyje - tylko jej męża. Natomiast w razie śmierci męża matki, powództwo powinno zostać wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 70 § 2 k.r.o.).

Powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa wytoczone przez mężczyznę, który dziecko uznał, powinno być skierowane przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko dziecku. Natomiast w sytuacji, w której ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa żąda matka, powinna ona wytoczyć powództwo przeciwko dziecku i mężczyźnie, który dziecko uznał, a jeżeli mężczyzna ten nie żyje - przeciwko dziecku. Jeżeli osobą żądającą ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa jest dziecko, musi ono skierować pozew przeciwko matce i mężczyźnie, który je uznał, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko mężczyźnie, który dziecko uznał. W sytuacji gdy mężczyzna ten nie żyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 82 k.r.o.). Sądowego ustalenia ojcostwa może żądać dziecko, matka (do momentu uzyskania pełnoletności przez dziecko) oraz domniemany ojciec.

Dziecko albo matka wytacza powództwo przeciwko ojcu dziecka, a gdy ten nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 84 k.r.o.). Domniemany ojciec dziecka natomiast wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nie żyje - przeciwko dziecku (art. 84 k.r.o.).

Osobą legitymowaną biernie w sprawie o ustalenie macierzyństwa z powództwa dziecka jest matka, a gdy matka nie żyje - kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Matka natomiast wytacza powództwo o ustalenie macierzyństwa przeciwko dziecku (art. 61¹⁰ § 2 i 3 k.r.o.). Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa dziecko wytacza przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka, a jeżeli kobieta ta nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Matka wytacza powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka i przeciwko dziecku, a jeżeli kobieta ta nie żyje - przeciwko dziecku. Kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka wytacza powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa przeciwko dziecku. Mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, wytacza powództwo przeciwko dziecku i tej kobiecie, a jeżeli ona nie żyje - przeciwko dziecku (art. 61¹² k.r.o.).

Z tych szczegółowych reguł dotyczących strony pozwanej w sprawach dotyczących pochodzenia dziecka, wszczynanych na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, można wyprowadzić ogólną zasadę. Ponieważ sprawy te dotyczą „trójstronnych” stosunków rodzinnych, pozwanym w sprawie muszą być osoby „wwiązane” w dany stosunek rodzinny, które nie są stroną powodową i pozostają przy życiu, przy czym w przypadku śmierci mężczyzny niezbędne jest występowanie w charakterze pozwanego kuratora ustanowionego przez sąd opiekuńczy. Natomiast nie jest w ogóle dopuszczalne zaprzeczenie ojcostwa i ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa po śmierci dziecka (art. 61¹⁵ ,71, 83 k.r.o.).

Uzupełnienie regulacji dotyczącej stron postępowania wszczynanego z inicjatywy prokuratora w sprawach dotyczących pochodzenia dziecka zawiera art. 454 k.p.c. Prokurator, wytaczając powództwo u ustalenie macierzyństwa albo ojcostwa, wskazuje w pozwie dziecko, na rzecz którego wytacza powództwo, oraz pozywa odpowiednio domniemanego ojca dziecka albo matkę, a jeżeli nie żyją - kuratora ustanowionego na ich miejsce. W sprawach o zaprzeczenie ojcostwa oraz ustalenie bezskuteczności uznania dziecka prokurator pozywa męża matki dziecka (mężczyznę, który dziecko uznał), a jeżeli ten nie żyje - kuratora ustanowionego na jego miejsce oraz dziecko, jak również matkę dziecka, jeżeli ta żyje.

Według art. 454 § 1¹ k.p.c. w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa prokurator pozywa kobietę wpisaną jako matka w akcie urodzenia dziecka oraz mężczyznę, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem jej macierzyństwa, a jeżeli osoby te nie żyją - kuratora ustanowionego na ich miejsce oraz dziecko.

¹⁰Odmiennie M.M. Cieśliński, Postępowanie zabezpieczające w sprawach o rozwód i separację - analiza wybranych zagadnień, PS 2006, nr 4, s. 62 i n.

¹¹Uchwała SN z 21 września 1971 r., III CZP 43/71, LexPolonica nr 314381 (OSNCP 1972, nr 3, poz. 46).

¹²Por. na ten temat szczegółowe rozważania zawarte w uzasadnieniu uchwały SN z 15 października 1991 r., III CZP 96/91, LexPolonica nr 312277 (OSNCP 1992, nr 6, poz. 91), w której przyjęto, że niedopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną.

¹³Por. np. orzeczenia SN z 7 czerwca 1976 r., IV CR 177/76, LexPolonica nr 318404 (OSP 1977, nr 5, poz. 85); z 7 czerwca 1971 r., III CZP 87/70, LexPolonica nr 300982 (OSNCP 1972, nr 3, poz. 42); z 26 listopada 1966 r., I CR 335/63, LexPolonica nr 322830 (Lex nr 6080); z 22 stycznia 1966 r., I CR 312/65 (OSNCP 1966, nr 7-8, poz. 136); z 26 maja 1956 r., 1 CR 672/55 (LexPolonica nr 322830); por. także M. Działyńska, Macierzyństwo zastępcze, „Studia Prawnicze” 1993, nr 1, s. 87; T. Justyński: Glosa do wyroku SN z 8 lipca 1999 r., I CKN 1367/98, LexPolonica nr 344622, PS 2002, nr 1, s. 133; Z. Krzemiński, Kto jest legitymowany czynnie do wytoczenia sprawy o zaprzeczenie macierzyństwa?, M Prawn. 1998, nr 3, s. 127 oraz A. Jakubecki, Charakter powództw o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, PPC 2011, nr 3, s. 8-9 i powołana tam literatura.

¹⁴Zob. na ten temat: J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych a zdolność procesowa na wybranych przykładach w sprawach z zakresu prawa osobowego i rodzinnego, „Studia Prawnicze” 2011, nr 2, s. 145-146 i J. Bodio, w: J. Bodio, T. Demendecki, P. Telenga, A. Jakubecki, O. Marcewicz, M.P. Wojcik, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki, Warszawa 2010, s. 540; Z. Krzemiński, Postępowanie odrębne w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, Warszawa 1978, s. 23; J. Marciniak, Opiekun jako przedstawiciel ustawowy małoletniego, Annales UMCS, sectio G, vol. VIII, Lublin 1961, s. 351-352.

¹⁵Por. np. postanowienie SN z 30 czerwca 1971 r., II CZ 23/71 (LexPolonica nr 322486).

2. Właściwość i skład sądu w sprawach małżeńskich i w sprawach między rodzicami a dziećmi

Sprawy małżeńskie i między rodzicami a dziećmi obejmują problematykę z zakresu prawa rodzinnego. Należą one - zgodnie z art. 12 § 1 pkt 1 i § 1a pkt 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) do właściwości wydziałów cywilnych bądź rodzinnych - o ile zostały one utworzone. Jednak wydziały rodzinne funkcjonują wyłącznie w ramach sądów rejonowych, natomiast sprawy rozpoznawane według przepisów działu I tytułu VII księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego obejmują przede wszystkim roszczenia o charakterze niemajątkowym i są rozpoznawane przez wydziały cywilne sądów okręgowych (art. 16 § 1 pkt 1 u.s.p.). Przepisy ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych nie regulują właściwości rzeczowej sądów. Wobec tego do jej ustalenia w sprawach małżeńskich i między rodzicami a dziećmi należy odwołać się do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

Wśród przepisów regulujących postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich i między rodzicami a dziećmi brak szczególnych rozwiązań w zakresie właściwości rzeczowej sądów. W związku z tym mają zastosowanie przepisy ogólne w tym zakresie. W myśl art. 16 sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych. Natomiast zgodnie z art. 17 pkt 1 i 4 do właściwości rzeczowej sądów okręgowych należą m.in. sprawy o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania dziecka oraz o rozwiązanie przysposobienia, jak również sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 75 000 zł, oprócz spraw o alimenty i o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami.

Z tej regulacji wynika, że spośród rozpoznawanych w postępowaniu odrębnym spraw ze stosunków między małżonkami oraz pomiędzy rodzicami a dziećmi sądy okręgowe są właściwe w sprawach o rozwód i separację, o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa. Pozostałe sprawy małżeńskie oraz sprawy ze stosunków między rodzicami a dziećmi rozpoznawane w ramach postępowania odrębnego należą do właściwości sądów rejonowych - wydziałów cywilnych lub rodzinnych.

Przepisy regulujące postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich i ze stosunków między rodzicami a dziećmi nie zawierają szczególnych zasad co do właściwości miejscowej sądu. Zasady te wyrażają przepisy ogólne dotyczące właściwości miejscowej. Powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu (art. 41). W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma - sąd miejsca zamieszkania powoda.

Przez powództwa ze stosunku małżeństwa należy rozumieć wszelkie roszczenia, zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe, związane z istnieniem związku małżeńskiego, a w tym o ustalenie jego istnienia bądź nieistnienia, unieważnienie, rozwód i separację. Obejmują zatem one wszystkie sprawy wymienione w art. 425, rozpoznawane w postępowaniu odrębnym.

Właściwość miejscowa w tych sprawach jest właściwością wyłączną określoną przez trzy kolejne przesłanki. Pierwszą z nich jest ostatnie wspólne miejsce zamieszkania małżonków, która może być zastosowana tylko pod warunkiem, że którekolwiek z małżonków w dalszym ciągu ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w okręgu danego sądu. Nie jest natomiast wymagane, aby jedno z małżonków stale przebywało dokładnie w tej miejscowości, w której znajduje się ostatnie miejsce wspólnego zamieszkania małżonków. W sytuacji gdy żadne z małżonków nie przebywa już w którejkolwiek miejscowości położonej w okręgu tego sądu ostatniego wspólnego ich zamieszkania, zastosowanie znajdzie druga z przesłanek, to jest miejsce zamieszkania strony pozwanej. W przypadku gdy pozwani zostają oboje z małżonków (np. przez prokuratora w sprawie o unieważnienie małżeństwa), a każde z nich mieszka na terenie okręgów różnych sądów, przy czym w żadnym z nich nie znajdowało się ich ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, wybór sądu właściwego do rozpoznania sprawy należy do powoda, stosownie do art. 43 § 1. Dojdzie bowiem wówczas do szczególnego przypadku zbiegu wyłącznej właściwości dwóch sądów. W braku drugiej z przesłanek określonych w art. 41, zastosowanie znajdzie przesłanka ostatnia - miejsce zamieszkania powoda. Przesłanki wymienione w art. 41 muszą być stosowane w wymienionej w nim kolejności.

Również w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym została określona właściwość miejscowa wyłączna sądu. Zgodnie z art. 42 powództwo w tych sprawach wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej. Właściwość miejscową wymienioną w tym przepisie można określić jako warunkową. Znajduje bowiem ona zastosowanie dopiero wówczas, gdy nie jest możliwe wytoczenie powództwa według przepisów o właściwości ogólnej, np. pozwani nie mają miejsca zamieszkania w Polsce ¹⁶ . Z dyspozycji art. 42 w zakresie, w jakim przepis ten nakłada obowiązek stosowania właściwości wyłącznej, zostały wyłączone sprawy o ustalenie pochodzenia dziecka. Dla tych spraw bowiem została przewidziana właściwość przemienna określona w art. 32 (miejsce zamieszkania osoby uprawnionej).

Obecnie zatem właściwość przemienną z art. 32 należy stosować również w sprawach o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa.

W obecnym stanie prawnym zasadą jest rozpoznawanie spraw ze stosunków rodzinnych w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego. Wyjątki zostały wprowadzone w art. 47 § 2 pkt 2. Zgodnie z nim w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników rozpoznaje sprawy o rozwód, separację, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia. W sytuacji gdy roszczenia alimentacyjne z mocy przepisu szczególnego rozpoznawane są w ramach jednej ze spraw toczących się według przepisów o postępowaniu odrębnym (np. rozwód, separacja), również kwestia alimentów rozstrzygana jest w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Zasadą wyrażoną w art. 47 § 3 jest, że postanowienia poza rozprawą oraz zarządzenia wydaje przewodniczący. Zasada ta jednak nie dotyczy rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia w sprawie o rozwód. Wniosek ten w pierwszej instancji zawsze powinien być rozpoznany w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w uchwale z 27 lutego 2008 r. (III CZP 139/2007, LexPolonica nr 1843527, OSNC 2009, nr 2, poz. 26), przyjmując, że skład sądu wskazany w art. 47 § 3 k.p.c. uprawniony jest do rozpoznania poza rozprawą kwestii formalnych, niedotyczących istoty sporu, które zawsze rozstrzygane są w formie postanowienia lub zarządzenia. Natomiast po uchyleniu art. 736 brak podstaw do odpowiedniego (art. 13 § 2) zastosowania przepisu art. 47 § 3 w postępowaniu zabezpieczającym w wypadku orzekania co do meritum wniosku o udzielenie zabezpieczenia.

Oznacza to, że sąd pierwszej instancji orzeka o zasadności (bezzasadności) wniosku o udzielenie zabezpieczenia, a więc co do istoty postępowania zabezpieczającego, w takim składzie, w jakim rozpoznawana jest sprawa, w której dochodzi do zabezpieczenia powództwa, bez względu na to, czy działa na posiedzeniu niejawnym czy na rozprawie.

Powyższa wypowiedź Sądu Najwyższego zatem ma szerszy kontekst i dotyczy składu sądu pierwszej instancji właściwego do rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia w każdej sprawie, w której do jej merytorycznego rozstrzygnięcia właściwy jest sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

Powołana uchwała Sądu Najwyższego straci na znaczeniu wobec zmiany - z dniem 19 kwietnia 2010 r. - Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzonej ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45) i dodaniu § 2 do art. 735.

„Art. 735 […]. § 2. W sprawie, którą rozpoznaje sąd w składzie trzyosobowym, w przypadku niecierpiącym zwłoki postanowienie w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia może być wydane przez sąd w składzie jednego sędziego”.

¹⁶Postanowienia SN z 14 grudnia 1976 r., IV CZ 128/76 (LexPolonica nr 321758); z 8 stycznia 1975 r., I CZ 197/74 (LexPolonica nr 322086); z 3 maja 1967 r., II CZ 34/67 (LexPolonica nr 328609).

3. Odrębności postępowania w sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi

Zasady rozpoznawania spraw małżeńskich oraz spraw ze stosunków między rodzicami a dziećmi w postępowaniu odrębnym zostały uregulowane w formie przepisów ogólnych i szczególnych - dotyczących konkretnych spraw. Odrębności tego postępowania zdeterminowane są szczególnym charakterem spraw rozpoznawanych w jego toku. Są to sprawy doniosłe społecznie, mające wpływ na istnienie i treść stosunków rodzinnych, a roszczenia zgłaszane w ich toku wymagają dokonania przez sąd pewnych ustaleń, niezależnie od inicjatywy stron. Dlatego w postępowaniu w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi zasada kontradyktoryjności w dalszym ciągu musi doznawać znacznych ograniczeń, a sąd ma obowiązek dokonywać określonych czynności z urzędu. To z kolei wymusza większe sformalizowanie reguł postępowania dowodowego i wprowadzenie znaczących odstępstw od zasady fakultatywności dokonywania czynności procesowych przez strony.

Zgodnie z art. 431, obowiązującym w każdym postępowaniu w sprawach małżeńskich, a przez art. 458 § 1 również w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, nie jest dopuszczalne oparcie rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych. W sprawach tych nie stosuje się art. 339 § 2. Oznacza to nie tylko wyłączenie obowiązującej w postępowaniu zwykłym, określonej w art. 213 § 2, zasady związania sądu uznaniem powództwa. W postępowaniu w sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi sąd nie może poprzestać na uznaniu powództwa nawet wtedy, gdyby - zdaniem sądu - nie zachodziła żadna z przesłanek negatywnych wymienionych w art. 213 § 2. Sąd nie może również poprzestać na przyznaniu określonych faktów przez strony, co wyłącza przewidzianą w postępowaniu zwykłym w art. 229 możliwość odstąpienia od prowadzenia postępowania dowodowego na okoliczność tych faktów. Ten obowiązek sądu został wzmocniony zakazem poprzestania na twierdzeniach powoda przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą - w przypadku wystąpienia przesłanek do wydania wyroku zaocznego.

Reguły te oznaczają, ogólnie rzecz biorąc, obowiązek sądu prowadzenia postępowania dowodowego w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi i obciążenie częściowo również sądu odpowiedzialnością za jego wynik. Nie uniemożliwiają ani wydania wyroku zaocznego, ani też skorzystania przez sąd w pewnym zakresie z przyznania faktów. Nie mogą jednak to być fakty mające wiodące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, fakty, które stanowią podstawę rozstrzygnięcia, natomiast wydanie wyroku zaocznego musi poprzedzać postępowanie dowodowe.

Do wydania wyroku zaocznego w postępowaniu w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi może dojść zresztą w wyjątkowych sytuacjach, gdy kontakt sądu z osobą pozwaną jest rzeczywiście niemożliwy. Wynika to ze szczególnej regulacji zawartej w art. 429 i 434, a przez art. 458 § 1 stosowanej również w postępowaniu w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi.

„Art. 429. Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu”.

Możliwość nałożenia przez sąd grzywny na stronę, która bezzasadnie odmawia stawiennictwa na rozprawę, powoduje, że wydanie wyroku zaocznego będzie dopuszczalne dopiero wówczas, gdy zastosowane środki, mające skłonić pozwanego do wzięcia udziału w postępowaniu, nie odniosły skutku ¹⁷ . Inne jeszcze możliwości daje sądowi art. 434.

„Art. 434. Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron”.

Wprawdzie wywiad środowiskowy nie może zastąpić postępowania dowodowego, ale może postępowanie to przygotować, dostarczając sądowi istotnych informacji, szczególnie w sytuacji, w której strony nie stawiają się na rozprawy i odmawiają współpracy z sądem.

Bardziej sformalizowane jest postępowanie w sprawach małżeńskich, w tym przede wszystkim w sprawach o rozwód i separację. Spraw małżeńskich dotyczy art. 433.

„Art. 433. Protokół rozprawy powinien zawierać oświadczenie małżonków co do liczby, wieku i płci dzieci żyjących, stosunków majątkowych i zarobkowych obu małżonków, szczególnych obowiązków utrzymania osób niebędących ich wspólnymi dziećmi oraz co do treści umowy majątkowej, jeżeli małżonkowie umowę taką zawarli”.

Są to niezbędne informacje pozwalające sądowi na określenie kierunku i zakresu postępowania dowodowego w zależności od rodzaju sprawy małżeńskiej. Inne okoliczności bowiem będą podlegały ustaleniu przez sąd w sprawie o rozwód czy separację, a inne - w sprawie o unieważnienie małżeństwa. Kierunek i zakres postępowania dowodowego w sprawach o rozwód i separację określa przede wszystkim obligatoryjna treść wyroku w tego typu sprawach. Zgodnie z art. 57 k.r.o., orzekając rozwód, sąd orzeka także, czy i które z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Odstąpienie od tego obowiązku może nastąpić jedynie na zgodny wniosek małżonków. W myśl art. 58 § 1 i § 1a k.r.o. sąd w wyroku orzekającym rozwód rozstrzyga również o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz w jakiej wysokości każde z nich obowiązane jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Może przy tym powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Ustawodawca wprowadził z dniem 13 czerwca 2009 r. możliwość uwzględnienia porozumienia małżonków co do wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.

Zgodnie z rozwiązaniem przyjętym w art. 445³ sąd może na wniosek strony zastosować szczegółowe nakazy i zakazy określone w art. 582¹§ 2 lub 3. Mogą się one przyczynić do zapewnienia realnych kontaktów rodzica z dzieckiem. Następuje to przez wskazanie, kto ma ponosić koszty podróży i pobytu dziecka powstałe w związku z realizacją kontaktów. Jest to bardzo istotne w sytuacji, gdy dziecko i rodzic mieszkają w znacznych odległościach, gdyż wygasza spory pomiędzy byłymi małżonkami koncentrujące się wokół kwestii finansowych, a w rezultacie przekładające się na relacje małoletniego z rodzicem, który ma zapewnione kontakty. Możliwość zagrożenia grzywną, o jakiej mowa w art. 598¹⁵ , w przypadku istnienia zagrożenia naruszenia obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach także przyczynia się do prawidłowej ich realizacji. Rodzic, który został bowiem uprzedzony o takim rygorze, zwykle będzie mniej skłonny do naruszenia zasad określonych przez sąd.

Powyższe obligatoryjne rozstrzygnięcia powinien zawierać również wyrok orzekający separację. Zgodnie bowiem z art. 61³ k.r.o. przy orzekaniu o separacji stosuje się art. 57 i 58 k.r.o. W związku z tym kierunek i zakres postępowania dowodowego w tych sprawach będzie obejmował przede wszystkim okoliczności dotyczące przyczyn rozkładu pożycia i sytuacji dzieci stron.

Oczywiste jest także, że sąd ma obowiązek ustalić w sprawie o rozwód, czy między małżonkami w ogóle nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia oraz czy mimo to nie zachodzą przesłanki wyłączające możliwość orzeczenia rozwodu, określone w art. 56 § 2 i 3 k.r.o. Z kolei w sprawach o separację obowiązkiem sądu jest ustalenie, czy między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, a jeśli tak, to czy nie zachodzą negatywne przesłanki orzeczenia separacji wymienione w art. 61¹ § 2 k.r.o. Przesłanki określone w art. 56 i 61¹ k.r.o. bowiem są koniecznymi warunkami orzeczenia rozwodu bądź separacji. Obowiązek sądu prowadzenia postępowania dowodowego w określonym kierunku i poczynienia obligatoryjnych ustaleń został przy tym dodatkowo podkreślony w art. 441 k.p.c.

„Art. 441. Postępowanie dowodowe ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa - także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną”.

Sformułowanie „przede wszystkim”oznacza, że w ramach postępowania dowodowego może zajść konieczność dokonania jeszcze innych ustaleń. Zgodnie z art. 58 § 2 i 3 k.r.o., jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z niego przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jedno z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego z nich. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków (jeżeli drugie z małżonków wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego lub pomieszczenia zastępczego), a także - na wniosek jednego z nich - może dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Zarówno w toku postępowania o rozwód, jak i separację może zajść również konieczność rozstrzygnięcia o roszczeniach alimentacyjnych jednego z małżonków od drugiego z nich, w trybie art. 444 k.p.c.

W sytuacjach gdy kwestie te pojawią się w toku postępowania w sprawach o rozwód lub separację, obowiązkiem sądu będzie przeprowadzenie postępowania dowodowego również w kierunku ustalenia okoliczności niezbędnych do ich rozstrzygnięcia. Ograniczenie postępowania dowodowego w sprawach o rozwód i separację możliwe jest tylko w jednym przypadku, przewidzianym w art. 442.

„Art. 442. Jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu, a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron”.

Jednak nawet wówczas niezbędne jest ustalenie przez sąd przyczyn, które skłoniły stronę pozwaną do uznania powództwa (art. 441), oraz przeprowadzenie przynajmniej dowodu z przesłuchania stron. W myśl art. 432 bowiem w każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron. Natomiast w innych sprawach małżeńskich sąd nie może odmówić dopuszczenia takiego dowodu, jeżeli strona go powołała. Z art. 442 i 432 wynikają dwie istotne konsekwencje. Przede wszystkim w sprawach o rozwód lub o separację sąd może zrezygnować z dowodu z przesłuchania stron, jeżeli mimo zarządzenia sądu nie udało się tego dowodu przeprowadzić, np. środki przymusu wymienione w art. 429 okazały się nieskuteczne. W takiej sytuacji zatem nie jest dopuszczalne ograniczenie postępowania dowodowego, o którym mowa w art. 442, nawet wówczas, gdy pozwany uznał żądanie pozwu, a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci. Art. 432 stanowi odstępstwo od wyrażonej w art. 299 - obowiązującej w postępowaniu zwykłym - zasady subsydiarności dowodu z przesłuchania stron, zgodnie z którą dowód ten powinien zostać przeprowadzony dopiero wówczas, gdy po wyczerpaniu środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. W postępowaniu w sprawach o rozwód i o separację dowód z przesłuchania stron sąd przeprowadza niezależnie od wyczerpania innych środków dowodowych.

Art. 442 nie wyłącza przy tym regulacji zawartej w art. 302 § 1, umożliwiającej sądowi pominięcie tego dowodu w przypadku, gdy z przyczyn natury faktycznej lub prawnej można przesłuchać co do okoliczności spornych tylko jedną stronę. Taka decyzja sądu w sprawach o rozwód lub o separację jest dopuszczalna, ale ze względu na szczególny charakter tych spraw może mieć miejsce wyjątkowo i tylko wówczas, gdy sąd dysponuje wyczerpującym materiałem dowodowym uzyskanym z innych źródeł dowodowych. W postępowaniu w sprawach małżeńskich obowiązuje szczególne ograniczenie dowodowe dotyczące osób małoletnich.

„Art. 430. Małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchani w charakterze świadków”.

Zakaz ten nabiera szczególnego znaczenia w sprawach o rozwód i separację, w toku których konflikty między rodzicami z pewnością miałyby negatywny wpływ na psychikę małoletnich dzieci zeznających w charakterze świadków.

Warto przypomnieć, że w sprawie o rozwód lub o separację zastosowanie znajduje także art. 216¹nakazujący sądowi wysłuchanie małoletniego poza salą posiedzeń sądowych, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, i uwzględnienie jego zdania i rozsądnych życzeń. W sprawie o rozwód lub separację sąd rozstrzyga przecież o władzy rodzicielskiej, miejscu pobytu i kontaktach z małoletnimi. Niewątpliwie zatem sprawa ta dotyczy osoby małoletniego dziecka (por. B. Czech, Artyku0ł 58 k.r.o. w związku z problematyką ustawy nowelizującej z dnia 6 listopada 2008 r., „Rodzina i Prawo” 2009, nr 19, s. 5 i n.). W praktyce jednak niestety sądy korzystają niezwykle rzadko z tego rozwiązania, chociaż pozwala ono przecież na poszanowanie woli dziecka oraz stanowi realizację zasady wyrażonej w art. 12 Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.). Wysłuchanie, o jakim mowa w art. 216¹, następuje bez udziału stron i osób trzecich. Wysłuchanie to jest środkiem procesowym zbliżonym do środka dowodowego. Powinno bowiem odbywać się poza salą rozpraw i bez możliwości udziału stron. Strony natomiast mają prawo zapoznać się z notatką urzędową (swoistym streszczeniem) sporządzoną na podstawie rozmowy z dzieckiem i zająć w odniesieniu do niej stanowisko ¹⁸ .

Poza powyższymi odrębnościami postępowanie dowodowe w sprawach małżeńskich przebiega według reguł obowiązujących w postępowaniu zwykłym (zob. uwagi w rozdziale IX). W szerszym jednak zakresie sąd powinien korzystać z możliwości dopuszczenia dowodu z urzędu, a interpretacja szczególnych okoliczności, o jakich mowa w art. 207 § 6 oraz 217 § 2, musi uwzględniać szczególny charakter spraw rozpoznawanych w tym postępowaniu.

W postępowaniu w sprawach małżeńskich i ze stosunków między rodzicami a dziećmi wprowadzono wiele instytucji szczególnych ze względu na rodzaj kwestii roztrząsanych w ich toku. Są to sprawy rodzinne dotyczące głównie stosunków osobistych, niemajątkowych, przez co wymagają specjalnej ochrony przed nieuzasadnionym ich ujawnianiem lub zaostrzaniem sytuacji konfliktowych. W związku z tym zasadą postępowania w sprawach małżeńskich jest odbywanie posiedzeń przy drzwiach zamkniętych (art. 427). Jawne rozpoznanie sprawy może nastąpić jedynie na wniosek obu stron i tylko wówczas, gdy sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności. Konsekwencją niejawnego rozpoznawania spraw małżeńskich jest ograniczony krąg osób, które mogą brać udział w posiedzeniu. Są to strony, ich pełnomocnicy i przedstawiciele ustawowi, ewentualnie interwenienci uboczni, prokurator oraz osoby zaufania po dwie z każdej strony.

Wyłączenie jawności posiedzeń nie zostało wprowadzone jako zasada w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi. W związku z tym w toku postępowania w tych sprawach może znaleźć zastosowanie jedynie ogólny art. 153. Sąd z urzędu zarządza odbycie całego lub części posiedzenia w sprawie ze stosunku między rodzicami a dziećmi przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne jej rozpoznanie zagraża moralności lub porządkowi publicznemu. Na wniosek każdej ze stron sąd może wyłączyć jawność posiedzenia, jeżeli roztrząsane mają być szczegóły życia rodzinnego, co na ogół ma miejsce w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi. Ze względu na potrzebę szczególnej ochrony stron (niejednokrotnie małoletnich) sąd powinien pouczyć je o możliwości zgłoszenia takiego wniosku, jeżeli uznaje, że stan sprawy nie uzasadnia wyłączenia jawności z urzędu.

Specyfika spraw o rozwód i separację, polegająca m.in. na konieczności kompleksowego rozstrzygnięcia o istotnych sprawach rodziny, wywołuje potrzebę uregulowania tego typu kwestii, jak piecza nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron, przyczynianie się do zaspokojenia potrzeb rodziny, sposób korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania przez czas trwania postępowania.

W obecnym stanie prawnym brak szczególnej regulacji wśród przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach o rozwód i separację, dotyczącej kwestii zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych, uregulowania sytuacji małoletnich dzieci stron bądź korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania przez czas trwania postępowania. Kwestie udzielenia zabezpieczenia powinny być rozstrzygane według przepisów dotyczących zabezpieczenia, to jest art. 730 i n. k.p.c., ze szczególnym uwzględnieniem art. 753 k.p.c.

„Art. 753. § 1. W sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia […]”.

Sąd, zgodnie z powołanym przepisem, nie udziela zatem zabezpieczenia wykonania obowiązku przyczyniania się ogólnie do zaspokojenia potrzeb rodziny, ale obowiązku alimentacyjnego na rzecz małoletnich dzieci oraz małżonka, jeżeli roszczenie o ich zasądzenie zostało zgłoszone. Konkluzji tej nie zmienia art. 445 § 2, zgodnie z którym z chwilą wydania w sprawie o rozwód lub o separację postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń, wydanych w poprzednio wszczętej sprawie, za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Regulacja ta bowiem dotyczy takiej szczególnej sytuacji, gdy przed wszczęciem postępowania o rozwód lub o separację zostało wytoczone powództwo na podstawie art. 28 k.r.o. Natomiast w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację sąd nie reguluje kwestii przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny, ale orzeka o obowiązku alimentacyjnym na rzecz małoletnich dzieci stron bądź drugiego z małżonków.

Wyjaśnienia szczegółowego wymaga jednak brzmienie art. 445 § 1 i 2 w kontekście brzmienia art. 27 i 28 k.r.o. Zgodnie z art. 27 k.r.o. oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspakajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Naruszenie tego obowiązku przez jednego z małżonków umożliwia drugiemu małżonkowi złożenie wniosku o nakazanie wypłacania do jego rąk wynagrodzenia za pracę albo innych należności przypadających małżonkowi, który nie przyczynia się do zaspokajania potrzeb rodziny. Naruszenie tego obowiązku może również doprowadzić do wytoczenia powództwa o alimenty, ale tylko przez dziecko obowiązanego, w oparciu na art. 133 § 1 k.r.o. Dopiero po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji roszczenie alimentacyjne przysługuje małżonkowi (art. 129 i 130 k.r.o.). Zwykle zatem roszczenie z art. 28 k.r.o. dotyczy sytuacji, gdy nie tylko dzieci, ale również uprawniony współmałżonek pozostają bez środków utrzymania, a małżonkowi obowiązanemu przysługuje przy tym wynagrodzenie za pracę lub inne należności. Jest to żądanie, o którym nigdy nie rozstrzyga sąd w wyroku rozwodowym. Jeśli zostanie orzeczony rozwód, to sąd rozstrzyga wówczas w kwestii alimentów należnych małoletnim dzieciom stron i ewentualnie małżonkowi (w oparciu na art. 60 k.r.o.). W razie oddalenia powództwa wniosek złożony uprzednio w trybie art. 28 k.r.o. w dalszym ciągu rozpoznaje sąd rejonowy. Roszczenie to nie może zatem zostać zgłoszone wprost w sprawie rozwodowej i nie powinno w związku z tym uzyskać zabezpieczenia. Należy jednak wskazać na niefortunne rozwiązanie przyjęte w art. 445 § 1 i 2, w którym mowa jest osobno o zabezpieczeniu wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny i osobno o zabezpieczeniu alimentów. Art. 445 § 2 dotyczy przy tym sytuacji, gdy sprawa o wykonanie obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny została wszczęta przed zainicjowaniem sprawy o rozwód bądź separację i będzie ona kontynuowana po jej zakończeniu (art. 445 § 3). Rozstrzygnięcie wniosku złożonego w trybie 28 k.r.o. będzie miało jednak rację bytu tylko wówczas, gdy powództwo o rozwód bądź separację zostanie oddalone. Z art. 445 § 1 wynika z kolei, że sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny nie może być wszczęta w trakcie trwania sprawy o rozwód bądź separację. Z drugiej strony sąd ani w wyroku orzekającym rozwód albo separację, ani też w wyroku oddalającym powództwo nie orzeka o obowiązku wskazanym w art. 27 k.r.o. Oznacza to, że zamysłem ustawodawcy było utrzymanie możliwości zabezpieczenia przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny w trakcie trwania postępowania o rozwód bądź separację ¹⁹ . Przyczynianie to należy rozumieć jako szczególny obowiązek alimentacyjny na rzecz całej rodziny w oparciu na art. 27 k.r.o., nie zaś jako świadczenia alimentacyjne na rzecz poszczególnych członków rodziny. Przy takiej konstrukcji może dojść do zabezpieczenia potrzeb również pełnoletniego dziecka. Małżonek wnoszący o udzielenie takiego zabezpieczenia nie musi również w sprawie o rozwód bądź separację zgłosić roszczenia o zasądzenie alimentów na swoją rzecz na podstawie art. 444, tym bardziej w sytuacji, gdy wnosi o oddalenie powództwa. Chodzi tu o to, aby do czasu rozstrzygnięcia sprawy rodzina nie była pozbawiona środków do życia. Rozpoznając taki wniosek, sąd powinien stosować art. 753. Jeśli natomiast małżonek wystąpi o zasądzenie na swoją rzecz alimentów na wypadek orzeczenia rozwodu albo separacji, powinien wnosić o udzielenie zabezpieczenia roszczeń stricte alimentacyjnych. Wówczas to sąd może udzielić zabezpieczenia tylko alimentów na rzecz małoletnich dzieci stron ²⁰ .

Uregulowanie sytuacji małoletnich dzieci stron (miejsce zamieszkania, kontakty) na czas trwania procesu następuje na podstawie art. 755 § 1 pkt 4. Korzystanie ze wspólnego mieszkania następuje natomiast przez unormowanie praw i obowiązków stron na czas trwania postępowania na podstawie art. 755 § 1 pkt 1.

„Art. 756. W sprawach o rozwód, o separację oraz o unieważnienie małżeństwa, sąd może również orzec o wydaniu małżonkowi, opuszczającemu mieszkanie zajmowane wspólnie przez małżonków, potrzebnych mu przedmiotów”.

W przypadku zabezpieczenia roszczenia alimentacyjnego nie jest konieczne uwiarygodnienie roszczenia w rozumieniu art. 730 § 1.

Postępowanie dowodowe w tym przypadku bowiem powinno się sprowadzać do zagadnienia, w jaki sposób uregulować obowiązek alimentacyjny w czasie trwania procesu, nie zaś, czy w ogóle należy tę kwestię regulować. Natomiast w sytuacji złożenia wniosku o ustalenie sposobu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania lub o wydanie małżonkowi potrzebnych mu przedmiotów, zainteresowany powinien podać przesłanki upoważniające sąd do uwzględnienia tego wniosku. Powinien więc wykazać, że strony mają wspólne mieszkanie (niezależnie od rodzaju przysługującego im tytułu prawnego) oraz że istnieje potrzeba ustalenia sposobu korzystania z niego, a również jakie przedmioty (nie przesądzając prawa własności do nich) są mu potrzebne, jeśli opuszcza wspólne mieszkanie, i czy znajdowały się one w posiadaniu małżonków.

Natomiast problematyczne jest, czy w obecnym stanie prawnym strona wnosząca o uregulowanie sytuacji małoletnich dzieci na czas trwania procesu musi uwiarygodnić wniosek. Zważywszy na fakt, że zasadą jest, iż sąd w wyroku orzekającym rozwód obligatoryjnie rozstrzyga o władzy rodzicielskiej i kontaktach rodziców z dzieckiem, że sprawy te zwykle rozpoznawane są w toku postępowania nieprocesowego, które sąd może wszcząć z urzędu (art. 570), to po pierwsze, sąd w sprawie rozwodowej bądź o separację może udzielić zabezpieczenia z urzędu, a po drugie, z urzędu prowadzi postępowanie dowodowe na okoliczność, czy i w jaki sposób należy uregulować sytuację małoletnich na czas trwania postępowania.

Kolejnym wyrazem szczególnego traktowania przez ustawodawcę spraw małżeńskich i spraw ze stosunków między rodzicami a dziećmi jest wyrażony w art. 426 obowiązek legitymowania się przez pełnomocnika strony pełnomocnictwem do prowadzenia danej sprawy. Obowiązek ten - na mocy art. 458 - istnieje również w postępowaniu w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi. Oznacza on, że strona nie może być reprezentowana przez pełnomocnika, któremu udzieliła pełnomocnictwa ogólnego lub pełnomocnictwa do prowadzenia poszczególnych spraw. Wymaganie umocowania do prowadzenia konkretnej sprawy małżeńskiej lub sprawy ze stosunków między rodzicami a dziećmi dotyczy zarówno adwokata, radcy prawnego, jak i członków rodziny wymienionych w art. 87 § 1 oraz osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia.

W myśl art. 87 § 3 w sprawach o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka i o roszczenia alimentacyjne pełnomocnikiem może być również przedstawiciel właściwego w sprawach z zakresu pomocy społecznej organu jednostki samorządu terytorialnego oraz organizacji społecznej mającej na celu udzielanie pomocy rodzinie [obecnie organizacji pozarządowej - dopisek M.M.].

Osoby wymienione w art. 87 § 3 nie mogą reprezentować strony w takiej sprawie małżeńskiej lub w sprawie ze stosunków między rodzicami a dziećmi (z wyjątkiem spraw o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka), w której roszczenie alimentacyjne jest tylko jedną z kwestii podlegających rozstrzygnięciu, np. w sprawie o rozwód. Sprawa taka bowiem nie będzie dotyczyła jedynie roszczeń alimentacyjnych, a szersze pełnomocnictwo dla przedstawicieli organu jednostki samorządowej i organizacji społecznej nie zostało wyrażone w art. 87 § 3.

W sprawach o rozwód i o separację szczególnie istotną kwestią jest dążenie do pojednania małżonków.

Z tego względu w sprawach tych szczególną rolę pełni mediacja. Instytucja ta zastąpiła posiedzenie pojednawcze, które zasadniczo było obligatoryjne. Obecnie, zgodnie z art. 436 § 1, sąd wtedy może skierować strony do mediacji, gdy uzna, że istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa. Skierowanie to jest możliwe także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone. Zgodnie z art. 445² sąd może w każdym stanie sprawy skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację.

„Art. 436 […]. § 2. Przepisy o mediacji stosuje się odpowiednio, z tym że przedmiotem mediacji może być także pojednanie małżonków […]”.

Oznacza to, że po zamknięciu pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę sąd może skierować strony do mediacji tylko na ich zgodny wniosek (art. 183⁸§ 1) i tylko raz w toku postępowania (art. 183⁸ § 2). Reguła jednokrotnego skierowania do mediacji nie dotyczy sytuacji opisanej w art. 445² . Należy jednak wskazać, że w sprawach o rozwód i o separację, które wywołują na ogół znaczne emocje między stronami, kierowanie stron do mediacji bez ich zgodnej woli nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Podstawową zasadą mediacji jest ich dobrowolność (art. 183¹ § 1).

Mediator w sprawach o rozwód i o separację powinien legitymować się szczególnymi przymiotami. Zgodnie z art. 436 § 4, jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do mediacji prowadzonej przez mediatora będącego kuratorem sądowym bądź osobą wskazaną przez rodzinny ośrodek diagnostyczno-konsultacyjny albo też stałym mediatorem mającym wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych.

Mediacja jednak nie jest jedynym sposobem, za pomocą którego sąd może doprowadzić do pojednania stron.

Zgodnie z art. 440, jeżeli sąd nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie. Zawieszenie takie może nastąpić tylko raz w toku postępowania. Zawieszenie postępowania na podstawie art. 440 następuje z urzędu, ale jego podjęcie - jedynie na wniosek jednej ze stron. W razie niezgłoszenia wniosku w ciągu roku po zawieszeniu, sąd umorzy postępowanie (art. 440 § 2 w zw. z art. 428 § 2).

Ze względu na szczególny charakter instytucji zawieszenia postępowania na podstawie art. 440, która wymaga poczynienia przez pełny skład sądu ustaleń, czy mimo stwierdzenia przesłanek do orzeczenia rozwodu lub separacji istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, postanowienie w tej kwestii może zostać wydane jedynie na rozprawie ²¹ . Okoliczność, że zawieszenie postępowania z przyczyn wskazanych w art. 440 może nastąpić tylko raz w toku postępowania o rozwód lub separację, nie uniemożliwia zawieszenia tego postępowania na innej podstawie. Dopuszczalne jest w szczególności ponowne jego zawieszenie na zgodny wniosek stron ²² na podstawie art. 178. Wówczas do umorzenia postępowania może dojść w sytuacji, gdy wniosek o podjęcie postępowania nie zostanie zgłoszony w ciągu roku od daty postanowienia o zawieszeniu.

Nie wszystkie przepisy o zawieszeniu postępowania funkcjonujące w postępowaniu zwykłym stosuje się w postępowaniu w sprawach małżeńskich i ze stosunków między rodzicami a dziećmi. W postępowaniu odrębnym bowiem w tych sprawach istnieją, poza art. 440, szczególne rozwiązania wyłączające stosowanie przepisów ogólnych dotyczących zawieszenia, a następnie umorzenia postępowania.

Zgodnie z art. 428 § 1 postępowanie w sprawach małżeńskich toczy się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. Jednakże w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda (osobiście lub przez pełnomocnika) na pierwsze posiedzenie sądowe wyznaczone w celu przeprowadzenia rozprawy, postępowanie ulega zawieszeniu, chyba że prokurator popiera żądanie unieważnienia albo ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. W myśl art. 428 § 2 podjęcie postępowania następuje na wniosek powoda, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. W razie niezgłoszenia takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu, sąd umorzy postępowanie.

Rozwiązanie wprowadzone w art. 428 wyklucza możliwość zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 5, a następnie umorzenia postępowania na podstawie art. 182 § 1 w przypadku nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwszą rozprawę. Sąd wówczas zawiesza postępowanie na podstawie art. 428 § 1. Niestawiennictwo powoda na następnych rozprawach nie wstrzymuje biegu sprawy, stosownie do art. 428 § 1, jeżeli jednocześnie stawia się na nich pozwany. Zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 5 może więc mieć miejsce tylko wówczas, gdy na rozprawę nie stawią się obie strony. Art. 428 bowiem stanowi, że rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej, a nie również obu stron. Wniosek ten wynika również z porównania treści art. 428 z art. 376, zgodnie z którym rozprawa przed sądem drugiej instancji odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej lub obu stron. Gdyby więc art. 428 miał nakazywać przeprowadzenie rozprawy również w nieobecności obu stron, to zostałoby to wskazane wprost. Przedstawione reguły należy stosować również w postępowaniu w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, w którym - zgodnie z art. 455- rozprawa również odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron.

W sprawach o rozwód i separację nie stosuje się również art. 174 § 1 pkt 1 i art. 180 w razie śmierci jednego z małżonków. Postępowanie ulega wówczas umorzeniu, stosownie do art. 446. Postępowanie nie może zostać zawieszone ani też wszczęte i prowadzone w dalszym ciągu z udziałem spadkobierców zmarłego małżonka. Ponieważ art. 446 nie precyzuje momentu, do którego może nastąpić umorzenie postępowania w razie śmierci jednego z małżonków, należy przyjąć, że przepis ten znajdzie zastosowanie w toku całego postępowania aż do czasu uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód lub separację. Wyłączone jest stosowanie art. 174 § 2, stanowiącego m.in., że śmierć strony nie wstrzymuje wydania orzeczenia, jeżeli nastąpiła po zamknięciu rozprawy. Jeżeli śmierć jednego z małżonków nastąpiła w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji (nawet po wydaniu wyroku), postanowienie o umorzeniu postępowania - po uprzednim uchyleniu wyroku - powinien wydać ten sąd. W razie śmierci jednego z małżonków w postępowaniu apelacyjnym, postępowanie umarza sąd drugiej instancji, po uprzednim uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji.

Szczególne rozwiązanie na wypadek śmierci jednego z małżonków przewidziano również w sprawach o unieważnienie małżeństwa. Zgodnie z art. 450 postępowanie w takim wypadku zawiesza się, ale podlega ono umorzeniu, jeżeli zstępni małżonka, który wytoczył powództwo, nie zgłoszą w ciągu sześciu miesięcy po wydaniu postanowienia o zawieszeniu wniosku o podjęcie postępowania. Natomiast w przypadku śmierci pozwanego małżonka postępowanie podejmuje się po ustanowieniu przez sąd orzekający kuratora, który wstępuje na miejsce zmarłego.

Omawiając odrębności postępowania w sprawach małżeńskich w zakresie instytucji zawieszenia postępowania, należy wskazać na art. 182 § 3. Przepis ten stanowi ogólną regułę, zgodnie z którą umorzenie zawieszonego postępowania w drugiej instancji (jeżeli podlega ono umorzeniu w następstwie uprzedniego zawieszenia) powoduje uprawomocnienie się orzeczenia sądu pierwszej instancji. Wprowadza jednak wyjątek w odniesieniu do spraw o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód oraz o ustalenie nieistnienia małżeństwa, w których postępowanie umarza się wówczas w całości.

Odmienne reguły w przypadku śmierci strony obowiązują w postępowaniu w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi. Ogólną zasadą, wprowadzoną w art. 456, jest umorzenie postępowania w razie śmierci jednej ze stron, a jeżeli w charakterze strony występuje kilka osób - w razie śmierci wszystkich tych osób.

Jednakże w sprawie o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa, ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa postępowanie umarza się w razie śmierci dziecka, chyba że dziecko, które wytoczyło powództwo o ustalenie macierzyństwa albo o ustalenie ojcostwa, pozostawiło zstępnych; w takim wypadku postępowanie zawiesza się. Jeżeli zstępni w ciągu sześciu miesięcy od dnia wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania nie zgłoszą wniosku o jego podjęcie, sąd umorzy postępowanie (art. 445 § 3). Przyjęte rozwiązanie jest konsekwencją wyrażonej w art. 61¹⁵ , 71, 83 k.r.o. zasady niedopuszczalności po śmierci dziecka ustalenia i zaprzeczenia macierzyństwa, zaprzeczenia ojcostwa, ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa i zaprzeczenia ojcostwa. W przypadku ustalenia ojcostwa niedopuszczalne jest natomiast wytoczenie powództwa po śmierci dziecka (art. 84 § 1 k.r.o.). Jednocześnie jednak w myśl art. 61¹⁵§ 1 i art. 84 § 4 k.r.o. w razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo o ustalenie macierzyństwa albo ojcostwa, ustalenia mogą dochodzić jego zstępni.

Według art. 125 § 2 k.r.o nie jest dopuszczalne również rozwiązanie przysposobienia po śmierci przysposobionego, niezależnie od tego, czy zmarł on przed wszczęciem postępowania, czy w toku procesu. W związku z tym oczywiste jest, że w przypadku, gdy postępowanie o rozwiązanie przysposobienia toczy się z udziałem wyłącznie przysposabiającego i przysposobionego, w razie śmierci przysposobionego postępowanie ulega umorzeniu, stosownie do art. 456 § 1 k.p.c. Wątpliwość powstaje w sytuacji, w której powództwo o rozwiązanie przysposobienia wytoczył prokurator, pozywając przysposabiającego i przysposobionego, a w toku procesu umrze przysposobiony. Art. 456 § stanowi, że jeżeli w charakterze tej samej strony występuje kilka osób, postępowanie umarza się w razie śmierci wszystkich tych osób. Wydaje się jednak, że skoro rozwiązanie przysposobienia nie jest w ogóle dopuszczalne po śmierci przysposobionego, niezależnie od tego, w jakim charakterze występował w procesie i czy był samodzielną stroną procesu, czy też przy współuczestnictwie przysposabiającego - to postępowanie powinno podlegać umorzeniu na podstawie art. 355 § 1 z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.

W art. 456 § 2 zostały wymienione wyjątki od reguły wyrażonej w § 1. W sprawie wytoczonej przez dziecko o ustalenie albo zaprzeczenie macierzyństwa, o zaprzeczenie ojcostwa albo ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, jak również w sprawie wytoczonej przez dziecko albo jego matkę o ustalenie ojcostwa, postępowanie zawiesza się w razie śmierci pozwanych do czasu ustanowienia przez sąd orzekający kuratora, który wstępuje do sprawy na miejsce zmarłego. To samo stosuje się w sprawie o rozwiązanie przysposobienia w razie śmierci przysposabiającego.

Ostatnia z odrębności postępowania w sprawach małżeńskich i ze stosunków między rodzicami a dziećmi dotyczy szczególnych cech wyroków wydawanych w tych sprawach. Zgodnie z art. 435 § 1, stosowanym przez art. 458 również w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich. Jednak nie dotyczy to części orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych dochodzonych łącznie z prawami niemajątkowymi. Skuteczność prawomocnego wyroku wobec osób trzecich oznacza związanie orzeczeniem wydanym w sprawie małżeńskiej lub w sprawie ze stosunków między rodzicami a dziećmi nie tylko stron, sądu, który to orzeczenie wydał, innych sądów i innych organów państwowych, lecz także wszystkich innych osób. Wyrok jest skuteczny wobec wszystkich. W każdej kolejnej sprawie zarówno sąd, jak i jakiekolwiek strony muszą respektować stan prawny ukształtowany bądź stwierdzony w wyroku wydanym w sprawie małżeńskiej lub w sprawie ze stosunku między rodzicami a dziećmi, natomiast zaprzeczenie tego stanu prawnego (np. nieistnieniu danego związku małżeńskiego) nie jest dopuszczalne.

Podkreślenia wymaga, że na etapie postępowania apelacyjnego wyrok w sprawie rozwodowej nie zawsze objęty jest cechą integralności. W przypadku gdy zakresem zaskarżenia objęta jest jakakolwiek kwestia, poza orzeczeniem rozwodu, np. eksmisja, wysokość alimentów, sposób ustalenia kontaktów z małoletnim dzieckiem stron wyrok w części niezaskarżonej staje się prawomocny i uchyla się spod kognicji sądu drugiej instancji (zob. np. postanowienie SN z 4 kwietnia 2001 r., IV CZ 123/2000, LexPolonica nr 402246). W przypadku natomiast, gdy wyrok sądu I instancji zostanie zaskarżony także w części orzekającej rozwód, nie może on stać się prawomocny w odniesieniu do żadnego z pozostałych dodatkowych rozstrzygnięć, choćby strona wyraźnie ich nie kwestionowała. Ich byt jest bowiem uzależniony od orzeczenia rozwodu, co wyraźnie wynika z brzmienia art. 58 § 1 k.r.o. Oznacza to jednak tylko tyle, że jeśli sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę sądowi okręgowemu do ponownego rozpoznania - musi uchylić go w całości. To samo dotyczy sytuacji, gdy sąd apelacyjny zmienia zaskarżony wyrok i oddala powództwo o rozwód czy separację. Nie oznacza to natomiast, że sąd drugiej instancji, wydając inne rozstrzygnięcie, może wbrew woli skarżącego zmienić również wyrok w części nieobjętej apelacją ²³ .

Ustawodawca w art. 26 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewidział szczególne rozwiązanie w przypadku rozstrzygnięcia w wyroku orzekającym rozwód albo separację o alimentach na rzecz drugiego małżonka, eksmisji lub podziale majątku wspólnego. Zgodnie z tym przepisem w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia, a w razie nakazania eksmisji jednego z małżonków albo podziału wspólnego majątku pobiera się także opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie. Zasada dotyczy zarówno sądu I instancji, jak i sądu apelacyjnego, który zmieniając wyrok sądu okręgowego, zasądza bądź podwyższa alimenty na rzecz małżonka, nakazuje eksmisję jednego z małżonków bądź dokonuje podziału majątku wspólnego. Nieco odmiennie przedstawia się kwestia uiszczenia opłaty sądowej przy wniesieniu apelacji. Zasadą jest, że jeżeli wyrok sądu I instancji został zaskarżony w części orzekającej rozwód albo separację, czy też choćby w zakresie winy za rozkład związku małżeńskiego, to od apelacji pobierana jest opłata stała, o jakiej mowa w art. 26 ust. 1 i 2 u.k.s.c. W takim wypadku małżonek, od którego zasądzono alimenty na rzecz drugiego małżonka, orzeczono jego eksmisję bądź dokonano podziału majątku wspólnego, wnosząc apelację, nie uiszcza już innej opłaty (na ten temat SN w uchwale z 19 czerwca 2007 r., III CZP 48/2007, LexPolonica nr 1459010, OSNC 2008, nr 3, poz. 35).

Problematyczna jest natomiast sytuacja, gdy strona skarży tylko inne rozstrzygnięcie niż orzeczenie rozwodu (separacji) czy winę. Na tle opłaty od skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sąd Najwyższy przyjął, że opłatę od skargi należy pobrać wówczas w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w sprawie, jakiej dotyczy rozstrzygnięcie objęte zaskarżeniem (postanowienie SN z 23 sierpnia 2006 r., I CNP 44/2006, LexPolonica nr 2072686). Powyższą zasadę należy zastosować do roszczeń o charakterze majątkowym, które mogą, ale nie muszą być rozstrzygane w sprawie rozwodowej, tzn. eksmisji, alimentów na rzecz małżonka, podziału majątku wspólnego (zob. uzasadnienie uchwały SN z 19 czerwca 2007 r., III CZP 48/2207, LexPolonica nr 1459010, OSNC 2008, nr 3, poz. 35).

W przypadku eksmisji będzie to kwota 200 zł niezależnie od tego, jakie rozstrzygnięcie co do żądania eksmisji zapadło i które z małżonków wnosi apelację (art. 27 pkt 11 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.). W sytuacji zaskarżenia rozstrzygnięcia w przedmiocie podziału majątku wspólnego opłata od apelacji powinna wynosić 1000 zł, stosownie do art. 38 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. W przypadku gdy zobowiązany zaskarża wyrok w części zasądzającej od niego na rzecz drugiego małżonka alimenty, uiszcza opłatę od apelacji obliczoną w stosunku do wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 13 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. i art. 22 k.p.c.). Jeśli jednak wyrok w tej części zaskarża małżonek uprawniony, to na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c. jest w ogóle zwolniony od opłaty sądowej od apelacji. W przypadku natomiast, gdy przedmiotem zaskarżenia jest tylko jedno z obligatoryjnych, ale dodatkowych rozstrzygnięć (władza rodzicielska, kontakty z małoletnim dzieckiem bądź alimenty na rzecz małoletniego dziecka) przyjmuje się, że opłata od apelacji wynosi tyle, ile opłata od pozwu w sprawie o rozwód, czyli 600 zł. Nie jest to rozwiązanie prawidłowe. Skoro na skutek niezaskarżenia wyroku w części orzekającej rozwód, wyrok w tej części staje się prawomocny, to sprawa przestaje mieć charakter sprawy o rozwód. Opłata od apelacji w takim przypadku powinna zostać określona według takich samych zasad, co w przypadku zaskarżenia rozstrzygnięcia fakultatywnego. Zobowiązany do zapłaty alimentów na rzecz małoletniego dziecka uiszcza opłatę od apelacji stosownie do art. 13 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. oraz art. 22 k.p.c. Strona, która skarży wyrok w tej części, wnosząc o podwyższenie alimentów należnych małoletniemu, jest zwolniona od opłaty sądowej od apelacji na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c. W przypadku natomiast zaskarżenia wyroku w zakresie dotyczącym władzy rodzicielskiej i kontaktów z małoletnim dzieckiem, opłata sądowa od apelacji, niezależnie od tego, kto jest stroną skarżącą, powinna wynosić 40 zł, stosownie do art. 23 pkt 1 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.

W sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi w zakresie roszczeń niemajątkowych skarga kasacyjna przysługuje zgodnie z ogólną regułą wyrażoną w art. 398¹ i przy uwzględnieniu regulacji szczególnej art. 398² § 2 pkt 1 i § 3 . Skarga kasacyjna mianowicie jest w ogóle niedopuszczalna w sprawach o rozwód i separację, a od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa lub orzekającego unieważnienie małżeństwa skarga ta nie jest dopuszczalna, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła związek małżeński.

Natomiast w przypadku, gdy w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi dochodzone są również roszczenia majątkowe, o dopuszczalności wniesienia skargi kasacyjnej wyłącznie co do tych roszczeń będą decydowały zasady właściwe dla każdego z nich. Niedopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej w sprawach o rozwód bądź separację nie oznacza w szczególności niedopuszczalności wniesienia tej skargi w sprawie o podział majątku wspólnego rozstrzygniętej w ramach sprawy o rozwód bądź separację. Możliwość wniesienia skargi kasacyjnej w części dotyczącej podziału majątku wspólnego będzie uzależniona w takim wypadku od spełnienia przesłanek określonych w art. 519¹ § 2. W sprawach o alimenty skarga kasacyjna nie przysługuje bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia (art. 398² § 2 pkt 1), a w sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli skarga kasacyjna przysługuje wyłącznie w sprawach o przysposobienie oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, chyba że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 000 zł.

¹⁷Tak SN w uchwale składu 7 sędziów z 12 maja 1952 r., C. 1572/51, LexPolonica nr 329685 (OSN 1953, nr IV, poz. 96).

¹⁸Na temat wysłuchania dziecka zob. M.M. Cieśliński, Wysłuchanie dziecka w procesie cywilnym (art. 216¹ k.p.c.), PS 2012, nr 6 oraz A. Czerederecka, Psychologiczne kryteria wysłuchania dziecka w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, „Rodzina i Prawo” 2010, nr 14-15.

¹⁹Tak też A. Zieliński, Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, Warszawa 2010, s. 88-89.

²⁰W kwestii zbiegu procesu rozwodowego i alimentacyjnego zob. też Z. Krzemiński, Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, Warszawa 1973, s. 86 oraz Z. Krzemiński, W. Żywicki, Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alimenty, „Palestra” 1967.

²¹Por. uchwałę i uzasadnienie SN z 27 lutego 1979 r., III CZP 5/79, LexPolonica nr 303384 (OSNCP 1979, nr 10, poz. 186).

²²Tak SN w uchwale z 13 marca 1985 r., III CZP 1/85, LexPolonica nr 311683 (OSNCP 1985, nr 11, poz. 171).

²³Odmiennie co do zakresu integralności wyroku rozwodowego, postulując pełną integralność: A. Zieliński, Granice prawomocności wyroku rozwodowego w wypadku jego zaskarżenia, PS 1999, nr 5, s. 49 i n.; por. także E. Holewińska-Łapińska, Społeczne aspekty stosowania „zasady” integralności wyroku rozwodowego, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2005, nr 5.2.

---