Przemiany gospodarczo - społeczne w Europie XVI - XVII w. Podr., s. 15 - 21, oprac. RM

Dedykuję ten skądinąd pasjonujący temat klasom II a, II e, II g (październik 2008) oraz klasie II a (październik 2009)

1. Rozwój gospodarczy Europy u schyłku XV i w XVI wieku (najważniejsze kwestie)

• przezwyciężenie kryzysu gospodarczego z XIV - XV w. („liczba mieszkańców Europy oraz powierzchnia uprawianych gruntów osiągnęły poziom sprzed kryzysu w XIV - XV w.”, z czasem go przewyższając)

• zwiększenie produkcji rolnej→ poprawa warunków życia ludzi→ wzrost liczby ludności

• „głód i epidemie miały w XVI w. jedynie zasięg lokalny”

• rozwój miast, rzemiosła i handlu

• najlepiej rozwinięte gospodarczo regiony XVI-wiecznej Europy: północne Włochy, Niderlandy, Nadrenia, Szwajcaria

2. Gospodarcze (ekonomiczne) skutki dla Europy odkryć geograficznych oraz ekspansji kolonialnej

- napływ do Europy z „Nowego Świata” na masową skalę różnego typu towarów (metali

szlachetnych, przypraw korzennych, roślin - kawa, kakao, herbata, ziemniaki, kukurydza, trzcina cukrowa)

- spadek znaczenia handlu lewantyńskiego oraz zmniejszenie tempa rozwoju miast włoskich jako

skutek przesunięcia się międzynarodowych szlaków handlowych (ważniejsza stała się wymiana

handlowa Europy z Ameryką niż z krajami Bliskiego Wschodu)

- wzrost znaczenia miast niderlandzkich w życiu gospodarczym Europy (zwł. miast portowych

Antwerpii i Amsterdamu, pośredniczących w wymianie handlowej Europy z zamorskimi koloniami,

Antwerpia jako „finansowe centrum Europy” w XVI w. - podr., s .19,21)

- w dobie wielkich odkryć geograficznych Europa wyprzedziła ostatecznie kraje azjatyckie pod

względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego

- „rewolucja cen”: znaczący wzrost cen towarów w całej Europie XVI w. (także w krajach nie

uczestniczących w ekspansji kolonialnej), spowodowany masowym napływem metali szlachetnych z

kolonii (z metali szlachetnych, złota i srebra, wytwarzano bowiem pieniądz - monetę),

ważnym przejawem „rewolucji cen” była zatem inflacja (spadek realnej wartości pieniądza), przy

czym bardziej rosły ceny żywności niż wyrobów rzemieślniczych (podr.,s.12)

- początek dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy (podział XVI- wiecznej Europy na dwie

strefy ekonomiczne: zachodnią i środkowowschodnią, umowną granicą między tymi strefami

była rzeka Łaba), zob. tabelę w podr., s. 15

3. Dualizm (dwoistość) w rozwoju gospodarczym nowożytnej Europy: podział XVI- wiecznej Europy

na dwie strefy ekonomiczne: zachodnią i środkowowschodnią, umowną granicą między tymi

strefami była rzeka Łaba), zob. tabelę w podr., s. 15

A. Przyczyny dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy: napływ metali szlachetnych z kolonii,

rewolucja cen wraz z inflacją pieniądza, szybszy wzrost cen żywności niż wyrobów rzemieślniczych,

rosnące zapotrzebowanie na żywność w rozwijających się miastach Europy Zachodniej, import żywności do Europy Zachodniej z Europy Środkowej i Wschodniej, dążenie właścicieli ziemskich w obu częściach Europy do podwyższenia swoich dochodów (lub co najmniej ich utrzymania na dotychczasowym poziomie - sprzed okresu rewolucji cen)

B. Ważnym przejawem dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy było powstanie w XVI w. dwóch

odmiennych modeli gospodarki rolnej:

▪ rolnictwo wysokorozwinięte w Europie Zachodniej: za dzierżawienie ziemi chłopi jej właścicielom

(przeważnie była to szlachta, król lub Kościół) płacili czynsz lub oddawali połowę uzyskiwanych plonów (tzw.

połownictwo), wzrost produkcji rolnej był osiągany dzięki „inwestowaniu w nowe narzędzia, wprowadzanie

nowych gatunków roślin i zwierząt, nowych sposobów uprawy ziemi”, chłopi płacący czynsz lub oddający

połowę plonów byli zatem zainteresowani wzrostem produkcji rolnej, co z kolei wpływało korzystnie na ich

zamożność oraz rozwój rzemiosła, handlu i miast (ponieważ im chłopi byli bogatsi tym więcej mogli zakupić

towarów produkowanych w miastach)

▪ rolnictwo zacofane (ekstensywne) i folwarczno - pańszczyźniane w Europie Środkowej i Wschodniej:

szlachta chcąc zwiększyć swoje dochody powiększała wymiar pańszczyzny (robociznę, czyli rentę odrobkową)

chłopów na swoim folwarku (ci nie byli zatem „zainteresowani dobrą pracą na folwarku, ponieważ jej jakość nie miała żadnego

wpływu na ich dochody”), prowadziło to chłopów do ubóstwa („zaczęło im bowiem brakować czasu na właściwe

gospodarowanie na dzierżawionych działkach ziemi”), zaniku wymiany handlowej między miastem a wsią (biedni

chłopi mniej mogli kupować w mieście), a w konsekwencji do zahamowania rozwoju miast i zacofania

gospodarczego Europy Środkowowschodniej, wzrost produkcji rolnej był osiągany poprzez powiększanie

areału upraw (np. powiększanie powierzchni folwarku) i zwiększanie obciążeń chłopów (np. powiększanie wymiaru

pańszczyzny), a nie przez zwiększenie wydajności pracy, inwestycje i nowe techniki upraw

Słownik pojęć:

folwark pańszczyźniany - nastawione na zbyt gospodarstwo rolne lub rolno - hodowlane, którego funkcjonowanie opierało się na

przymusowej pracy chłopów (czyli pańszczyźnie) na rzecz właściciela ziemi (czyli pana feudalnego - np. szlachcic, król, biskup)

pańszczyzna (renta odrobkowa; jeden z trzech rodzajów renty feudalnej) - przymusowa, bezpłatna praca chłopów w gospodarstwie

pana feudalnego (na folwarku szlacheckim), od kilku dni w roku do kilku dni w tygodniu

gospodarka rolna typu ekstensywnego - charakteryzuje się osiąganiem wzrostu produkcji np. poprzez powiększanie areału upraw

(np. powiększaniem powierzchni folwarku) i zwiększanie obciążeń chłopów (np. powiększanie wymiaru pańszczyzny), a nie przez

zwiększenie wydajności pracy, inwestycje i nowe techniki upraw; jej przeciwieństwem jest gospodarka typu intensywnego,

gospodarka folwarczno - pańszczyźniana była gospodarką typu ekstensywnego

Zob. temat: Gospodarka folwarczno - pańszczyźniana w Polsce XVI w.

C. Najważniejsze różnice w rozwoju gospodarczym i społecznym obu części Europy w XVI - XVIII w.

porównaj z tabelą w podr., s. 15

Europa Zachodnia

Europa Środkowo - Wschodnia

Cechy gospodarki rolnej: - chłopi wolni osobiście - renta pieniężna (czynsz) chłopów na rzecz właściciela wsi lub połownictwo Skutki: wzrost zamożności chłopów wzrost wydajności produkcji rolnej rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej rozwój miast (silne gospodarczo miasta i mieszczaństwo) względna równowaga między szlachtą a mieszczaństwem w życiu gospodarczym wcześniej narodzi się kapitalizm i nastąpią procesy industrializacyjne („rewolucja przemysłowa”)

Cechy gospodarki rolnej: - poddaństwo osobiste chłopów renta odrobkowa (pańszczyzna) chłopów na rzecz właściciela wsi na jego folwarku Skutki: ubożenie chłopów spadek wydajności produkcji rolnej zahamowanie rozwoju gospodarki towarowo pieniężnej zahamowanie rozwoju miast (słabe gospodarczo miasta i mieszczaństwo) jednoznaczna dominacja szlachty w życiu gospodarczym podstawą gospodarki długo pozostanie ekstensywne, zacofane rolnictwo - zacofanie gospodarcze tej części Europy

4. Zmiany w gospodarce rolnej w Europie XVI w. (spowodowały w niektórych regionach Europy dwukrotny

wzrost produkcji rolnej)

- ponad 75 % mieszkańców Europy XVI w. mieszkało na wsi (podr., s.17)

- „największe zmiany w rolnictwie dokonywały się w Niderlandach” (zmiany te były spowodowane,

zostały wręcz wymuszone, niewielką ilością ziemi uprawnej oraz wzrostem liczby ludności)

▪ zastąpienie trójpolówki płodozmianem (obsiewanie całego pola co roku innymi roślinami)

▪ „zwiększenie powierzchni upraw dzięki osuszaniu depresyjnych obszarów przymorskich”, podr., s.16

▪ „wprowadzenie udoskonalonego, głęboko orzącego pługa, zwanego brabanckim”

▪ wprowadzenie uprawy użyźniających glebę roślin motylowych (np. lnu i rzepaku) a od XVIII w.

ziemniaków

▪ „hodowla wyspecjalizowanych ras zwierząt uzyskiwanych przez krzyżowanie innych” (np. krowa wysokomleczna)

- proces grodzeń w Anglii od schyłku XV w. oraz w wieku XVI: łączenie przez właścicieli ziemskich

(przeważnie szlachtę) niewielkich działek ziemi w duże majątki rolno - hodowlane, przeważnie

pastwiska, otaczane płotami (stąd określenie „grodzenia”) przeznaczone do hodowli owiec na masową

skalę i wytwarzania wełny,

▪ skutki procesu grodzeń: wzrost pogłowia owiec i produkcji wełny mającej zastosowanie w sukiennictwie

(włókiennictwo, produkcja tkanin), usuwanie chłopów z dzierżawionych wcześniej gospodarstw rolnych

(uprawiane przez nich wcześniej działki ziemi były bowiem łączone w wielkie pastwiska), chłopi ci w poszukiwani

pracy migrowali do miast, gdzie jako robotnicy najemni byli zatrudniani w rozwijającej się produkcji rzemieślniczej

- skutkiem dualizmu (dwoistości) w rozwoju gospodarczym Europy było powstanie w XVI w. dwóch

odmiennych modeli gospodarki rolnej: rolnictwo wysokorozwinięte w Europie Zachodniej,

rolnictwo zacofane (ekstensywne) i folwarczno - pańszczyźniane w Europie Środkowej i Wschodniej

5. Organizacyjne formy produkcji rzemieślniczej w europejskim mieście (XVI - XVII w.)

▪ cechy - organizacje skupiające rzemieślników tego samego lub pokrewnego zawodu,

znaczenie cechów: „dbały o jakość wyrobów”, ustalały ich ceny, ograniczały liczbę warsztatów, zwalczały konkurencję, blokowały

dostęp do awansu ludziom z zewnątrz, organizowały naukę zawodu, „nadawały uprawnienia mistrzowskie czeladnikom”,

organizowały wzajemną pomoc członkom cechu i ich rodzinom, pełniły funkcje militarne (np. obrona wyznaczonego odcinka

miejskich fortyfikacji), religijne i towarzyskie

w Europie nowożytnej (XVI - XVIII w.) „organizacja produkcji oparta” na powstałych w

średniowieczu cechach „nie mogła sprostać zapotrzebowaniu na towary” wzrastającej liczby

ludności, ponieważ cechy dbające o jakość wyprodukowanych towarów ograniczały ich ilość oraz

„liczbę warsztatów rzemieślniczych i zatrudnionych w nich ludzi”, podr., s.17

▪ system nakładczy - pojawił się w późnym średniowieczu (od XIV w.), polegał na tym, że nakładca

(przedsiębiorca, kupiec, spółka kupiecka) zlecał rzemieślnikom wykonanie towaru, był także właścicielem

surowca dostarczanego rzemieślnikowi do przetworzenia (często także narzędzi), a zatem rzemieślnik w

systemie nakładczym nie był właścicielem produkowanego towaru, w systemie nakładczym pracowali

rzemieślnicy nie zrzeszeni w cechach, produkowano w nim więcej i taniej niż w cechach, ale za to towar

gorszej jakości, wytwarzany przez rzemieślników mniej wykwalifikowanych niż w organizacji cechowej, z

czasem w miejsce wykwalifikowanych rzemieślników pojawiali się robotnicy najemni

▪ partacze: rzemieślnicy nie należący do cechu, często związani z systemem nakładczym, zazwyczaj

produkowali towar tańszy niż w cechach, ale i gorszej jakości (stąd nazwa „partacze”), partacze np. w Polsce

XVIII w. często zamieszkiwali iurydyki ( obszary w mieście nie podlegający władzom miejskim oraz - co za tym idzie - cechom,

właścicielem iurydyki mógł być przedsiębiorca organizujący produkcję w ramach systemu nakładczego)

▪ manufaktury - przedsiębiorstwa stosujące podział pracy w procesie produkcji (każdą czynność

wykonywał inny pracownik, dzięki temu w manufakturze produkowano szybciej i taniej niż w warsztacie rzemieślniczym, podr., s.18)

ręcznej, czyli jeszcze nie zmechanizowanej (produkcja zmechanizowana - maszynowa pojawi się dopiero w fabryce,

wraz z „rewolucją przemysłową”, najwcześniej w Anglii w drugiej połowie XVIII w.), w przeciwieństwie do warsztatu

rzemieślniczego (gdzie pracowali wykwalifikowani rzemieślnicy), w manufakturze zatrudniano nisko

wykwalifikowanych robotników najemnych (czasem więźniów)

▪ system nakładczy oraz manufaktury zapoczątkowały gospodarkę kapitalistyczną

6. Początki kapitalizmu (tzn. gospodarki kapitalistycznej - gospodarki wolnorynkowej) w Europie nowożytnej

- przyczyny narodzin kapitalizmu: np.

▪ pojawienie się kapitału (tzn. „środków przeznaczonych na prowadzenie działalności gospodarczej i inwestycje, a

nie na konsumpcję”)

▪ rozwój wytwórczości w ramach systemu nakładczego i manufaktur

▪ wzrost produkcji rolnej powodujący zwiększanie się liczby mieszkańców miast, znajdujących

zatrudnienie w rozwijającej się wytwórczości (w ramach systemu nakładczego i manufaktur)

▪ pojawienie się na rynku większej ilości pieniądza jako skutek napływu do Europy z kolonii metali szlachetnych

▪ wpływ etyki protestanckiej (zwłaszcza kalwińskiej) na kształtowanie się kapitalizmu (swoisty kult pracy

i przedsiębiorczości jako cnót moralnych propagowanych przez protestantów, zwł. kalwinów), zob. słynną

książkę socjologa Maxa Webera z początków XX w., Etyka protestancka i duch kapitalizmu

- organizacyjne formy obrotu kapitałem w Europie XVI - XVII w.

▪ spółki kupieckie przekształcające się z czasem w kompanie handlowe (np. słynna, skupiająca

angielskich kupców Kompania Wschodnioindyjska, założona w 1600 r., „dążyła do zmonopolizowania

handlu Europy z Indiami”)

▪ banki i tzw. domy kupiecko - bankierskie („przedsiębiorstwa będące własnością jednej rodziny i

przekazywane z pokolenia na pokolenie”) np. Medyceuszy w późnośredniowiecznej Florencji

(bankierzy papieży w średniowieczu) i Fuggerów z Augsburga, którzy w XVI w. pożyczali

pieniądze niemieckim cesarzom z dynastii Habsburgów

▪ giełdy: miejsca obrotu akcjami (największe giełdy w XVI w. w Antwerpii i w Londynie) - wzrost znaczenia miast niderlandzkich w życiu gospodarczym Europy (zwł. miast portowych

Antwerpii i Amsterdamu, pośredniczących w wymianie handlowej Europy z zamorskimi koloniami,

Antwerpia jako „finansowe centrum Europy” w XVI w. - podr., s .19,21)

- handel kolonialny jako ważne źródło pomnażania kapitału (schemat w podr., s.19)

- górnictwo w Europie XVI w. jako ważne źródło pomnażania kapitału, np. kopalnie srebra w

krajach austriackich (Styria, Karyntia, Tyrol) - rodowych dobrach Habsburgów, wydzierżawiane

Fuggerom, podr., s. 21 - 22

7. Teksty źródłowe, podr., s. 20 - 21, zadania nr 1, 8 (s.20)

1

---