Przemiany gospodarki w XVII i XVIII wieku
Okres największego rozkwitu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej przypada na II połowę XVI i pierwszą ćwierć XVII w. Od lat trzydziestych XVII stulecia rozpoczyna się regres gospodarki. Wyrażał się on w niedoborze siły roboczej, spadku pogłowia hodowanych zwierząt i wielkości obszaru uprawianej ziemi. Ponieważ szlachta zwiększała wymiar pańszczyzny nasilało się zjawisko zbiegostwa chłopów. Było ono bardzo dokuczliwe, o czym świadczą często powtarzane konstytucje sejmowe nakazujące zwracanie zbiegłych chłopów właścicielom folwarków. Można zauważyć, że częstość powtarzanych konstytucji świadczy, że były one bezskuteczne. Dołączyły się do tego dwa zjawiska rujnujące dla polskiej gospodarki. Była to zmiana koniunktury na rynkach zachodnioeuropejskich i spadek popytu na polskie zboże. W XVIII w. pojawiła się konkurencja jeszcze tańszego zboża rosyjskiego. Zmuszało to szlachtę do zwiększania produkcji dla utrzymania dotychczasowego poziomu dochodów. Można to było zrobić jedynie poprzez powiększenie wymiaru pańszczyzny. Jej wymiar wzrastał do kilku dni w tygodniu, ale to skłaniało chłopów do ucieczek. Wobec zmian na rynku międzynarodowym szlachta polska była bezradna. Drugim poważnym problemem były wielkie zniszczenia po wojnach toczonych przez Polskę w XVII w. Ich rozmiar był zatrważający. Doprowadziły one gospodarkę polską do ruiny. Po wojnach ze Szwecją zakończonych w 1660 r. około 60% ziem uprawnych leżało odłogiem. Straty wśród ludności cywilnej doprowadziły do zerwania ciągłości osadnictwa na pewnych ziemiach. Ubytki wśród ludności oraz brak środków na odbudowę spowodował cofnięcie gospodarcze Polski. Zjawiska te dotknęły zarówno wieś, jak i miasto. Wobec upadku rzemiosła i wymiany handlowej doszło do tzw. agraryzacji miast. Mieszczanie, pozbawieni dotychczasowych sposobów utrzymania, zajęli się uprawą roli. Zniszczenia wojenne były też efektem wielkiej wojny północnej, która w pierwszych latach XVIII w. przetoczyła się przez ziemie polskie.
Stopniowa poprawa sytuacji gospodarczej ziem polskich dokonała się od lat trzydziestych XVIII w. Proces ten uległ przyśpieszeniu od II połowy stulecia, w związku z przenikaniem na grunt polski myśli oświeceniowej. Prekursorami przemian byli król Stanisław August Poniatowski i oświeceni magnaci. Impulsem do rozwoju gospodarki było zniesienie ceł wewnętrznych, ustalenie urzędowych miar i wag, uporządkowanie administracji miast. Poprawiło to warunki do rozwoju gospodarki miejskiej i zachęciło do działania kupców. Znakiem nowych czasów było założenie w dobrach królewskich licznych manufaktur przez podskarbiego Antoniego Tyzenhauza. Nie działały jednak one długo, gdyż przegrywały konkurencję z tańszymi i lepszymi wyrobami zagranicznymi. Ich wpływ na gospodarkę krajową był niewielki, należy je traktować raczej jako znak nowych czasów. Dobrze rozwijał się tradycyjny region przemysłowy - Okręg Staropolski, w rejonie Kielc. Zostały tam wybudowane pierwsze na ziemiach polskich piece hutnicze. Rozwijał się system bankowy. Największym bankiem warszawskim był bank Piotra Teppera. W 1782 r. powołana została Kompania Handlu Czarnomorskiego - pierwsze tego typu przedsięwzięcie w Polsce. Jednak nie powołano ani banku emisyjnego, ani giełdy, co świadczyło o słabości rynku kapitałowego w Polsce. I rozbiór utrudnił handel drogą morską, odcinając ziemie polskie od Gdańska. W celu znalezienia nowych dróg handlowych zbudowany został z inicjatywy hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego kanał łączący dorzecze Niemna i Dniepru. Słabości gospodarczej kraju dowodził niewielki zbiór podatków. Były one o wiele niższe niż w krajach sąsiednich. Uprzywilejowanie podatkowe szlachty i duchowieństwa fatalnie odbijało się na kondycji skarbu, którego nie mogły zapełnić wpływy ze strony słabego polskiego mieszczaństwa.
Podczas rozbiorów ziemie polskie zostały włączone w obieg gospodarczy państw zaborczych. Widocznym znakiem nowych czasów było natychmiastowe zwiększenie podatków. Szlachta polska bez szemrania płaciła nowe, wysokie podatki narzucone przez silne rządy państw zaborczych, gdy tymczasem w minionych latach odmawiała płacenia ich własnym, polskim władzom. W epoce napoleońskiej sytuacja gospodarcza ziem polskich pogorszyła się. Wojny przetoczyły się przez ziemie polskie w latach 1806-7, 1809 i 1812-13. Jednocześnie ludność Księstwa Warszawskiego musiała ponieść ciężar wystawienia własnej armii, utrzymania armii francuskiej, a następnie rosyjskich wojsk okupacyjnych. Wszystko to sprawiło, że w czasy Królestwa Polskiego ludność ziem polskich wkroczyła w fatalnym położeniu ekonomicznym.
W XVII i XVIII w. dokonały się bardzo poważne przemiany społeczne. Przede wszystkim w miarę upływu czasu malała rola szlachty. Był to wynik pogarszającej się sytuacji ekonomicznej państwa, co uderzyło głównie w szlachtę i mieszczaństwo. Konsekwencje ustrojowe tego zjawiska zostaną przedstawione w kolejnym paragrafie, tutaj jedynie zwróćmy uwagę na to, że przy niezmiennej formie życia politycznego nastąpiła zmiana treści. Średnia szlachta przegrała rywalizację z magnatami o wpływy w państwie. Był to efekt wielkich zniszczeń i zmiany koniunktury gospodarczej w Europie. Magnaci zachowali swoje majątki, nawet jeśli zostały poważnie uszczuplone. Należy jednak zwrócić uwagę na gwałtowny spadek znaczenia tej grupy u schyłku XVIII i na początku XIX w. Był to wynik reform politycznych Sejmu Czteroletniego, konfiskat dóbr przeprowadzanych przez władze rozbiorowe oraz przemian epoki napoleońskiej. Oczywiście, bogate rody magnackie zachowały swoją pozycję ekonomiczną i społeczną, ale utraciły polityczną. Wielce straciła na znaczeniu średnia szlachta. Kataklizmy dziejowe obdarły ją z majątków. Stąd nieunikniona utrata części samodzielności i faktyczne uzależnienie od rodów magnackich. W II połowie XVIII w. większość stanu szlacheckiego (około 500 tys. osób) stanowiła albo szlachta zagrodowa, albo tzw. gołota, czyli szlachta bez ziemi. Ludzie ci utrzymywali się z posad oficjalistów, zarządców, domowników, służących na dworach magnackich i szlacheckich. Jedynie około 200 tys. osób można zaliczyć do grupy posesjonatów, to znaczy szlachty posiadającej własną ziemię. Faktycznie było to kilkanaście tysięcy mężczyzn, głów rodzin, którzy mogli stanowić realną alternatywę polityczną wobec magnatów. Ludność miejska korzystała z ożywienia gospodarczego, ale jej położenie prawne i polityczne nie uległo zmianie. Mieszczaństwo szybko różnicowało się pod względem majątkowym. Jednocześnie poczęła wyodrębniać się dość specyficzna grupa społeczna - inteligencja. Tworzyli ją lekarze, prawnicy, artyści, dziennikarze, nauczyciele, pracownicy administracji państwowej. Początkowo nieliczna, w miarę upływu czasu grupa ta rosła w znaczenie, szczególnie od czasu Sejmu Czteroletniego. W czasach Sejmu dokonało się faktyczne równouprawnienie mieszczaństwa. Zyskało ono na mocy ustawy sejmowej (“Prawo o miastach królewskich” z 1791 r.) te same prawa cywilne i uprawnienia honorowe, jakie posiadała szlachta. Równouprawnienie polityczne nastąpiło na mocy konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807 r., gdy w Sejmie pojawiła się poważna reprezentacja mieszczaństwa.
Niewiele wiadomości posiadamy na temat stanu chłopskiego. Można go nazwać “wielkim niemową”, gdyż nie pozostawił po sobie wielu przekazów. Stanowił on zdecydowaną większość mieszkańców państwa. W II połowie XVIII w. chłopi stanowili prawdopodobnie około 74% ogółu. Ich położenie od XVI do XVIII wieku uległo zdecydowanemu pogorszeniu. To na nich odbijało się zwiększenie wymiaru pańszczyzny, klęski dziejowe, najazdy obcych i własnych wojsk, epidemie. Wielkie dzieło reformy państwa podjęte przez Sejm Czteroletni nie objęło ludności chłopskiej. Podczas powstania z 1794 r. władze powstańcze próbowały ingerować w stosunki między chłopami a szlachtą, ale nie udało im się odnieść jakiegoś znaczącego postępu w tej dziedzinie. Dopiero w czasach Księstwa Warszawskiego dokonała się poważna zmiana. Na mocy konstytucji nadanej przez Napoleona Bonaparte w 1807 r. chłopi zostali wyzwoleni z poddaństwa. Od tego czasu stali się ludźmi osobiście wolnymi. Był to pierwszy, fundamentalny krok na drodze do emancypacji tej grupy społecznej. Zniesienie poddaństwa nie rozwiązało innych problemów, w tym zasadniczego zagadnienia własności uprawianej przez chłopów ziemi. Także skutki likwidacji poddaństwa zostały osłabione przez dekret księcia warszawskiego, Fryderyka Augusta Wettina, z grudnia 1807 r. Zezwalał on chłopom na opuszczanie gospodarstw pod warunkiem pozostawienia całego inwentarza, który stawał się własnością szlachecką. Dekret ten został wydany pod naciskiem szlachty, która obawiała się, że chłopi zaczną masowo opuszczać folwarki. Musiał on, oczywiście, ograniczyć świeżo uzyskaną chłopską wolność osobistą. Przez cały wiek XIX sprawa chłopska była jednym z najważniejszych problemów społecznych i politycznych, do którego musiały ustosunkować się wszystkie siły polityczne w Polsce.