Demokracja szlachecka

Demokracja szlachecka to system polityczny, który ukształtował się w dawnej Polsce w XV i XVI w. dzięki uzyskanym przez szlachtę przywilejom. Zapewniał on jej przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Przywileje były aktami prawnymi, na mocy których szlachta uzyskiwała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego. Okoliczności ich wydania zostały już wcześniej omówione. Przedstawiona niżej tabela syntetycznie ukazuje ich treść.

Przywileje szlacheckie w Polsce

Miejsce wydania	Rok	Władca	Treść
Koszyce	1374	Ludwik Węgierski	Król uzyskał zgodę na obsadzenie tronu polskiego przez jedną z jego córek w zamian za następujące przywileje dla szlachty: obniżenie podatku poradlnego do 2 gr z łana chłopskiego, zwolnienie z obowiązku budowy i naprawy zamków, odszkodowanie za udział szlachty w wyprawach poza granice kraju, wykupienie z niewoli szlachcica podczas wypraw zagranicznych, urzędy krajowe miały być obsadzane tylko przez Polaków, a ziemskie przez mieszkańców danej ziemi.
Czerwińsk	1422	Władysław Jagiełło	Gwarancja nietykalności dóbr ziemskich bez prawomocnego wyroku sądowego; zakaz łączenia stanowiska starosty i sędziego.
Warka	1423	Władysław Jagiełło	Określenie zasad opuszczania wsi przez chłopów i zezwolenie na usuwanie sołtysów oraz przymusowe wykupywanie ich ziemi.
Jedlnia, Kraków	1430, 1433	Władysław Jagiełło	Gwarancja nietykalności osobistej i majątkowej szlachty bez wyroku sądowego.
Cerekwica, Nieszawa	1454	Kazimierz Jagiellończyk	Zakaz zwoływania przez króla pospolitego ruszenia i nakładania nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich.
Piotrków	1496	Jan Olbracht	Potwierdzenie wcześniejszych przywilejów, zwolnienie szlachty od ceł na towary przywożone na własne potrzeby, taksy wojewodzińskie, swoboda żeglugi na wszystkich rzekach, ograniczenie wyjścia synów chłopskich ze wsi.

Szczególne znaczenie polityczne miał przywilej cerekwicko - nieszawski. Wprowadził on zasadę konsultacji ważnych decyzji politycznych monarchy ze szlachtą i dzięki temu stał się podstawą rozwoju polskiego parlamentaryzmu. Dzięki jego rozwojowi szlachta zyskała realny wpływ na politykę państwa. Parlamentaryzm nie był niczym wyjątkowym w Europie. We wcześniejszych paragrafach zostały przedstawione okoliczności narodzin parlamentów w Anglii i Francji. Podobne instytucje powstawały we wszystkich państwach europejskich. Jednak w Polsce zyskała ona szczególne znaczenie.

Tradycja spotkań panującego z rycerstwem jest bardzo stara i można ją wywieść jeszcze z czasów przedpaństwowych, od wieców, czyli spotkań ludzi zdolnych do służby wojskowej, na których podejmowano ważne decyzje polityczne. Zwyczaj ten zaniknął w monarchii wczesnopiastowskiej w związku z umacnianiem się pozycji panującego. Odrodził się ponownie w okresie rozbicia dzielnicowego, gdy książęta spotykali się z urzędnikami, możnymi i ze swoim rycerstwem. Ostatecznie zjazdy takie zaczęto określać mianem sejmików ziemskich, gdyż spotykała się szlachta z danej ziemi. Od końca XIV w. sejmiki stały się organem samorządu, na których podejmowano decyzje obowiązujące całą szlachtę danej ziemi lub prowincji, w wypadku sejmiku generalnego. Od czasu przywileju z 1454 r. sejmiki zyskały funkcje ustawodawcze, gdyż wypowiadały się w sprawach przedstawionych przez króla. Od 1493 r. ukształtowała się praktyka wspólnych zjazdów reprezentantów sejmików z królem i grupą możnych (magnatów). Posłowie tworzyli izbę poselską, magnaci i najważniejsi urzędnicy państwowi - senat. Wspólny zjazd izby poselskiej, senatu i króla nazywano sejmem walnym. Zjazd piotrkowski w 1493 r. uważany jest za narodziny polskiego sejmu. Sejm stał się wkrótce najważniejszym organem państwowym. W 1505 r. na mocy konstytucji sejmowej, od kluczowych słów nazwanej “Nihil novi”, szlachta zastrzegła sobie, że bez zgody izby poselskiej nie mogą być dokonane w państwie żadne zmiany. W ten sposób uzyskała wpływ na zasadnicze decyzje państwowe.

Sejmy walne zwoływał król, a w okresie bezkrólewia prymas. Początkowo nie było ustalone, gdzie i kiedy będą się one odbywać. Król zwoływał sejmy w zależności od potrzeby i w dogodnym miejscu, zwykle był to Piotrków. Po 1569 r. miejscem obrad stała się Warszawa. Od 1573 r. sejmy dzieliły się na zwyczajne, zwoływane co dwa lata na sześć tygodni i nadzwyczajne, zwoływane w razie nagłej konieczności zwykle na dwa tygodnie. Obok sejmu walnego odbywały się również inne rodzaje sejmów: konwokacyjny - odbywany od 1573 r. w czasie bezkrólewia pod przewodnictwem interrexa dla ustalenia czasu i miejsca elekcji, a także koronacyjny - kończący bezkrólewie i odbywany w Krakowie.

Izba poselska składała się z posłów wybieranych na sejmikach ziemskich. Obradom przewodniczył marszałek. Każda ziemia wysyłała po dwóch przedstawicieli. Od 1573 r. dołączyli także posłowie z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ogółem było ich około 170, z czego 48 z Litwy. W skład izby wchodzili także przedstawiciele dwóch miast królewskich: Krakowa i Wilna, ale nie odgrywali oni większej roli. Senat powstał z przekształcenia dawnej rady królewskiej tworzonej przez możnych. Ostatecznie weszli doń najwyżsi dostojnicy kościelni (prymas, biskupi), najważniejsi urzędnicy państwowi, wojewodowie i kasztelanowie. Z urzędników państwowych nie weszli do senatu hetmani i podskarbi nadworny. Senatorów było 140, a członkostwo w senacie było dożywotnie. Senat obradował pod przewodnictwem króla.

Kompetencje sejmów walnych ulegały zwiększeniu. Uchwalał on ustawy (konstytucje), których realizacją zajmowała się władza wykonawcza, czyli król i ministrowie. Podejmował decyzje w sprawach liczebności wojska, polityki zagranicznej państwa, wielkości podatków, wydatków i dochodów państwa. Tylko sejm mógł zawierać traktaty pokojowe i przymierza. Od początku XVII w. zyskał prawo do wypowiadania wojny, kontrolowania najwyższych urzędników państwowych i króla (senatorowie - rezydenci) oraz nadawania tytułu szlacheckiego. Podczas sejmów odbywały się sądy szczególnej wagi, tzw. sądy sejmowe. Rozpatrywały one sprawy ciężkich przestępstw politycznych (np. zdrady stanu).

Wielkie znaczenie sejmu spowodowało, że szlachta toczyła walkę z magnatami o wpływ na jego decyzje. Była to jednocześnie walka o emancypację szlachty spod zwierzchnictwa magnaterii i zajęcie odpowiedniego miejsca w państwie. W tym celu został powołany ruch polityczny średniej szlachty - ruch egzekucyjny. Narodził się on za panowania Zygmunta Starego, a za rządów Zygmunta Augusta zdobył duże znaczenie. Jego nazwa wywodzi się od głównego postulatu: egzekucji praw i dóbr. Pojęcie egzekucja dóbr oznaczało odebranie magnatom dóbr królewskich (królewszczyzn) bezprawnie przetrzymywanych przez rody magnackie. Natomiast egzekucja praw to żądanie wcielenia w życie prawa o tzw. incompatibiliach, czyli zakazie łączenia w jednym ręku kilku wysokich godności państwowych, jak również postulat kodyfikacji prawa, zacieśnienia unii z Litwą i likwidacji odrębności ustrojowej Prus Królewskich. Program ruchu egzekucyjnego został poparty jedynie przez Zygmunta Augusta, który na sejmie piotrkowskim w 1562-1563 r. wcielił go częściowo w życie. Przeprowadzona została nowa unia z Litwą (więcej na jej temat w następnym paragrafie). Dokonano lustracji królewszczyzn i niektóre z nich odebrano magnatom oraz utworzono stałe wojsko, tzw. kwarciane. Nazwa wzięła się stąd, że czwartą część dochodów z królewszczyzn przeznaczono na jego utrzymanie. Sukcesy ruchu egzekucyjnego spowodowały przejściowe osłabienie pozycji magnatów. Jednak wobec braku poparcia monarchów dla jego postulatów stopniowo tracił on siły, aż wreszcie w początkach XVII w. przestał istnieć.

Niezwykle ważnym elementem demokracji szlacheckiej był udział w elekcji monarchy. Elekcyjność tronu nie była czymś nadzwyczajnym w dziejach Polski i Europy. Już w okresie rozbicia dzielnicowego ukształtowała się praktyka wybierania księcia przez możnych świeckich i duchownych. Zanikła ona po zjednoczeniu państwa w 1320 r., lecz już po śmierci Kazimierza Wielkiego jego następca Ludwik Węgierski musiał uzyskać przychylność szlachty, aby móc objąć tron. Za Jagiellonów wykształciła się elekcyjność tronu w obrębie panującej dynastii. Kandydat na króla był wysuwany przez radę królewską i zatwierdzany przez sejm. Sytuacja uległa zasadniczej zmianie w 1572 r. po śmierci Zygmunta Augusta - ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów. Należało wtedy ustalić zasady przeprowadzenia wyboru władcy. Przetrwały ona aż do połowy XVIII w. i były powtarzane przy każdej elekcji. W toku ostrej walki politycznej ustalono, że miejscem elekcji będzie wieś Kamień pod Warszawą, a urząd interrexa, czyli tymczasowego zastępcy króla, sprawować będzie prymas Polski. Ponadto przyjęta została zasada elekcji viritim. Dawała ona każdemu szlachcicowi prawo do udziału w elekcji. W praktyce korzystała z tego prawa szlachta z ziem położonych najbliżej pola elekcyjnego. Ponadto zawiązano omawianą już wcześniej konfederację warszawską dla ochrony wolności religijnej. Kandydatów na króla przedstawiali ich pełnomocnicy, a w wypadku obcokrajowców posłowie ich państw. Głosowano województwami, a rezultaty głosowania przekazywane senatowi przez posłów z danego województwa ostatecznie ogłaszał prymas. Podczas pierwszej elekcji w 1573 r. przyjęte zostały dwa niezwykle ważne dokumenty. Były to artykuły henrykowskie i pacta conventa. Pierwszy z nich to akt sformułowany na sejmie elekcyjnym w 1573 r. podczas wyboru Henryka Walezego, od którego pochodzi jego nazwa. Zawierał on najważniejsze zasady ustroju politycznego Polski, do przestrzegania których musiał się zobowiązać wstępujący na tron monarcha (musiał je zaprzysiąc). Panujący zobowiązywał się między innymi, że będzie przestrzegał zasady elekcji viritim, zwoływania sejmu co dwa lata, nienakładania podatków oraz niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu. Ponadto uznawał prawo szlachty do wypowiadania mu posłuszeństwa, gdyby tych warunków nie dotrzymał. Nad poprawnym wcielaniem ich w życie czuwało 16 senatorów - rezydentów. Natomiast pacta conventa to postulaty przedkładane przez szlachtę kandydatowi na króla, który po obiorze musiał zaprzysiąc ich wykonanie. Były one różne dla każdego z kandydatów, gdyż zależały od ich możliwości. Zwykle dotyczyły rozmaitych zagadnień z zakresu polityki zagranicznej, organizacji armii i świadczeń finansowych.

Pierwsza elekcja z 1573 r. okazała się nieudaną, gdyż francuski książę Henryk Walezy opuścił Rzeczpospolitą, by objąć po bracie tron francuski. W drugiej elekcji 1575 r. królem wybrana została siostra Zygmunta Augusta Anna Jagiellonka, której dodano męża Stefana Batorego. Po śmierci Batorego podczas elekcji w 1587 doszło do wojny domowej. Magnaci wybrali królem arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, a szlachta Zygmunta III Wazę. Zwycięstwo Jana Zamoyskiego nad wojskami Maksymiliana dało władzę Zygmuntowi. Elekcja monarchy stała się specyfiką ustroju politycznego Rzeczypospolitej. W XVI wieku omówione wyżej elementy demokracji szlacheckiej funkcjonowały sprawnie i państwo było jednym z najpotężniejszych w ówczesnej Europie. Od połowy XVII w. ujawniły się rozmaite niebezpieczeństwa i zagrożenia tkwiące w tym systemie. Zostaną one omówione w kolejnych paragrafach.

---