Przebieg wojen w XVII stuleciu

W XVII stuleciu Rzeczpospolita walczyła z trzema wrogami zewnętrznymi: Szwecją, Rosją i Turcją. Toczyła również ciężką wojnę domową z własnymi poddanymi - Kozakami. Wojny te prowadzone były w tym samym czasie, stąd też ich omówienie nastręcza wiele problemów. W dalszej partii tekstu zostaną one kolejno przedstawione. Jednak aby ułatwić zorientowanie się w ich kolejności i wzajemnym przenikaniu, schematyczny wykaz tych konfliktów przedstawia poniższa tabela.

Wojny toczone przez Rzeczpospolitą w XVII w.

Rok	Szwecja	Turcja	Rosja	Kozacy
1600	1600 - wybuch wojny o Inflanty
1605			1604-1610 - “Dymitriada”
1610	1611 - rozejm, podział Inflant
1615	1617 - atak szwedzki na Inflanty		1609-1619 - wojna
1620	Ostateczne zajęcie Inflant	1620-1621 - wojna	1619 - rozejm w Dywilinie
1625	1626-1629 - wojna o ujście Wisły
1630			1632-1634 - wojna smoleńska
1635	Pokój w Sztumskiej Wsi		1634 - pokój w Polanowie
1640
1645				1648 - powstanie Chmielnickiego
1650			1654-1656 - wojna	1654 - ugoda perejasławska
1655	1655-1660 - najazd szwedzki “Potop”
1660	1660 - pokój w Oliwie		1660 - wznowienie wojny
1665			1667 - rozejm w Andruszowie
1670		1672 - najazd turecki, pokój w Buczaczu
1675		1676 - rozejm w Żurawnie
1680		1683 - odsiecz wiedeńska
1685			1686 - pokój Grzymułtowskiego
1690
1695
1700		1699 - pokój w Karłowicach

Wojny ze Szwecją

Główną przyczyną wybuchu wojen polsko-szwedzkich była rywalizacja obu państw o dominację na wybrzeżach Bałtyku i przejęcie kontroli nad handlem morskim. Dodatkowym powodem wrogości był spór między polską i szwedzką gałęzią dynastii Wazów. Wybrany królem polskim szwedzki następca tronu Zygmunt III Waza został przez swoich szwedzkich poddanych pozbawiony należnego mu dziedzictwa (1599 r.). Ani on, ani jego synowie nie zrzekli się pretensji do tronu szwedzkiego. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojen była decyzja Zygmunta III o przyłączeniu szwedzkiej części Inflant - Estonii, do Polski w 1600 r. Wojna o Inflanty trwała do 1611 r. I, mimo wielkiego zwycięstwa wojsk polskich w bitwie pod Kircholmem w 1605 r., Inflanty zostały ostatecznie zajęte przez Szwedów w 1622 r. W latach 1626-1629 doszło do wojny o ujście Wisły. Wojska szwedzkie dowodzone przez Gustawa II Adolfa wylądowały w Prusach Książęcych i na Pomorzu Gdańskim w celu trwałego opanowania tych ziem. Wojska polskie odniosły kilka zwycięstw, m.in. pod Oliwą, Hamersztynem i Trzcianą, ale rozejm zawarty w 1629 w Starym Targu (Altmarku) był dla Rzeczypospolitej niekorzystny. Szwedzi nadal kontrolowali wybrzeże i otrzymali prawo do pobierania cła od towarów transportowanych przez polskie porty. Dopiero pokój zawarty w 1635 r. w Sztumskiej Wsi (Sztumdorf) przywrócił pełnię polskiego zwierzchnictwa nad Pomorzem i usunął z niego szwedzkie załogi wojskowe. W 1655 r. rozpoczęła się najcięższa z wojen polsko-szwedzkich, która znana jest w naszej historii jako “Potop”. Król szwedzki Karol X Gustaw, wykorzystując wewnętrzne konflikty Rzeczypospolitej, próbował opanować całe państwo polskie. Początkowo jego wojska odnosiły błyskawiczne sukcesy. Szlachta nie chciała walczyć (kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem), dając ucha szwedzkiej propagandzie, iż jest to wewnętrzny konflikt w rodzinie Wazów. Radziwiłłowie zawarli z Karolem Gustawem układ oddający im władzę nad Litwą. Król polski Jan Kazimierz opuścił kraj. Wydawać by się mogło, że wojna zakończyła się całkowitym podbojem Rzeczypospolitej. Jednak niedotrzymanie przez Karola Gustawa zobowiązań wobec szlachty i magnaterii, jak również grabieże wojsk szwedzkich wywołały żywiołowy wybuch powstania. Wielką rolę w odrodzeniu woli walki społeczeństwa polskiego odegrała obrona klasztoru jasnogórskiego. Skuteczna okazała się taktyka “wojny szarpanej” stosowana przez wybitnego dowódcę S. Czarnieckiego. Inny wybitny wódz J. Lubomirski odparł najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Ciosem dla polskiej polityki były traktaty welawsko-bydgoskie zawarte w 1657 r. z księciem pruskim Fryderykiem Wilhelmem. Za cenę odstąpienia od sojuszu ze Szwedami został on całkowicie zwolniony z zależności lennej od Polski oraz otrzymał w lenno ziemię lęborską i bytowską. Ostatecznie wielkim wysiłkiem całego społeczeństwa udało się wyprzeć wojska szwedzkie z terenu Polski. W ostatnim okresie działań wojennych po stronie polskiej opowiedziały się Dania, Austria i Rosja, które obawiały się wzrostu potęgi szwedzkiej. Wojna zakończyła się pokojem w Oliwie w 1660 r. Nie zmienił on granic obu państw, jedynie Rzeczpospolita oficjalnie uznała przynależność Inflant do Szwecji. Król polski Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Rzeczpospolita obroniła swoją suwerenność, ale za cenę olbrzymich strat materialnych i ludnościowych.

Wojny z Turcją

Konflikt polsko-turecki w XVII w. dzielił się na dwie części. Pierwsza z nich obejmuje lata 1620-1621, a druga 1672-1699. Spór polsko-turecki miał kilka przyczyn. Po pierwsze była to rywalizacja o opanowanie Mołdawii. Dla Polski pełniła ona rolę wysuniętego przedpola. Hospodarowie mołdawscy składali od 1485 r. hołd władcom polskim, lecz jednocześnie znajdując się pod coraz większym naciskiem tureckim szukali z Turcją porozumienia. Aż do początków XVII w. na tronie mołdawskim zasiadali władcy uznający przynajmniej częściowe zwierzchnictwo polskie. Drugim powodem sporów były najazdy tureckich lenników - Tatarów na Polskę i wyprawy poddanych polskich - Kozaków na Turcję. Mimo zadrażnień, aż do 1620 r. obu stronom udawało się utrzymać pokój. Pierwszym bezpośrednim starciem państw była wojna z 1620 r. Jej przyczyną było poparcie polskie dla Habsburgów podczas wojny trzydziestoletniej, gdy tymczasem Turcja wspierała pośrednio protestantów oraz próba umocnienia wpływów polskich w Mołdawii. Wyprawa wojsk polskich do Mołdawii zakończyła się klęską pod Cecorą. W 1621 r. u granic stanęła armia turecka, którą z trudem powstrzymano pod Chocimiem. Zawarty został korzystny dla Rzeczypospolitej pokój. Działania wojenne zostały wznowione w II połowie XVII w. Turcja przeżywała wówczas ostatni w swojej historii okres wielkiej ekspansji terytorialnej. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, który poddał sułtanowi Ukrainę prawobrzeżną (tzw. Przeddnieprzańską). W 1672 r. armia turecka zaatakowała terytorium polskie i po zajęciu twierdzy w Kamieńcu Podolskim Rzeczpospolita została zmuszona do zawarcia pokoju w Buczaczu. Jego postanowienia były dla Polski haniebne - nie tylko oddawała województwa południowo-wschodnie, lecz również miała płacić sułtanowi doroczną daninę. Sejm nie ratyfikował traktatu, uchwalił podatki na wojsko, które w 1673 r. zadało Turkom klęskę pod Chocimiem. Dowodzący tam hetman Sobieski został królem polskim (Jan III Sobieski). W 1676 r. król wytrzymał długotrwałe oblężenie wojsk tureckich w warownym obozie pod Żurawnem i zmusił Turcję do zawarcia rozejmu, na mocy którego Rzeczpospolita nie musiała już płacić haraczu. Nie udało się jednak zmusić przeciwnika do odstąpienia zagrabionych wcześniej terytoriów. Skłoniło to Jana III do zawarcia sojuszu z Austrią. Gdy w 1683 r. armia turecka pod dowództwem wezyra Kara Mustafy wyruszyła na Wiedeń, król poprowadził wojska polskie na pomoc oblężonemu Wiedniowi. Wielkie zwycięstwo wojsk polskich zostało przyjęte z entuzjazmem w całej Europie. Polska walczyła w ramach tzw. Ligi Świętej (Austria, Wenecja, papiestwo) utworzonej z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Wojna trwała jeszcze aż do 1699 r. i zakończyła się pokojem w Karłowicach (1699 r.), który przywrócił Polsce utracone ziemie.

Wojny z Rosją

Przyczyny wojen polsko-rosyjskich zostały już wcześniej przedstawione. Należy zauważyć, że ich przebieg w trakcie XVII stulecia odzwierciedlał przemiany w stosunkach między obydwoma państwami. Początkowo strona polska dominowała w tych konfliktach, później jednak stosunek sił zaczął zmieniać się na korzyść Rosji. Wojny zakończyły się utratą przez Polskę części terytoriów wschodnich.

U schyłku XVI w. Rosja pogrążyła się w wewnętrznych konfliktach po śmierci Iwana IV (tzw. “wielka smuta”). W początkach XVII w. na ziemiach polskich pojawił się rzekomy syn Iwana IV. Przeszedł on do historii pod mianem Dymitra Samozwańca. Grupa polskich magnatów postanowiła wykorzystać jego pretensje do tronu moskiewskiego, aby zdobyć wpływy w Rosji. Za cichą aprobatą króla i nuncjusza papieskiego wojska prywatne magnatów wkroczyły do Rosji, a po śmierci cara Borysa Godunowa osadziły w 1605 r. Dymitra na tronie moskiewskim. Cała ta awantura polityczna została nazwana “Dymitriadą”. Dymitr został wkrótce zamordowany, ale wydarzenia te wykazały słabość Rosji. W 1609 r. rozpoczęła się oficjalnie wojna polsko-rosyjska. Wojska polskie odniosły zwycięstwo pod Kłuszynem w 1610 r. i zajęły Moskwę. Pojawiły się wtedy plany unii z Rosją. Bojarzy skłonni byli oddać tron królewiczowi polskiemu Władysławowi, ale za cenę przyjęcia prawosławia i stałego przebywania w Rosji. Warunków tych nie akceptował jego ojciec, król Zygmunt III Waza. Ostatecznie w Rosji wybuchło powstanie antypolskie i wojska polskie opuściły terytorium tego państwa. Wojna zakończyła się w 1619 r. rozejmem w Dywilinie, który przyniósł Polsce wielkie nabytki terytorialne na wschodzie. Rosja zachowała suwerenność i pod rządami nowej dynastii Romanowów zaczęła odbudowywać potęgę. W latach 1632-1634 toczyła się wojna smoleńska. Jej nazwa pochodzi stąd, że wojska rosyjskie bezskutecznie próbowały odzyskać ważne miasto Smoleńsk. Zakończył ją pokój w Polanowie, który potwierdzał warunki rozejmu w Dywilinie, ale król Władysław IV zrzekł się pretensji do korony carów. Wojny polsko-rosyjskie w II połowie XVII w. były konsekwencją wojen kozackich i dlatego zostaną omówione w następnym paragrafie.

Wojny kozackie

U schyłku XV i na początku XVI w. na terenach Ukrainy zadnieprzańskiej zaczęły się organizować mieszane etnicznie zbrojne grupy zbiegłych chłopów, drobnej szlachty i mieszczan oraz różnych awanturników i poszukiwaczy przygód. Osiedlali się oni na pustych terytoriach nad Dnieprem. Od progów skalnych na rzece (porohów) nazywano te ziemie Zaporożem. Używano także innej nazwy - Dzikie Pola, gdyż były to ziemie przynależne co prawda do Wielkiego Księstwa Litewskiego (od 1569 r. do Korony), ale władza państwowa była tam tylko teorią. Rządy należały do tych, którzy potrafili wymusić je siłą. Ludzi żyjących na tych ziemiach nazywano Kozakami zaporoskimi lub Zaporożcami. Niebezpieczne warunki życia, w tym konieczność walk z najeżdżającymi te ziemie Tatarami, zmusiły ich do organizowania się w zbrojne oddziały. Dowodzili nimi wybierani przez ogół atamani, których wspierała rada kozacka. Główną siedzibą Kozaków była Sicz - ufortyfikowany obóz na jednej z wysp dnieprzańskich. Kozacy trudnili się myślistwem, rybołówstwem, nawet uprawą ziemi, ale głównym źródłem utrzymania była dla nich wojna. Najeżdżali terytoria tureckie, co prowadziło do ciągłych konfliktów z tym państwem. Władze polskie, chcąc powstrzymać wyprawy kozackie karały ich uczestników, a jednocześnie organizowały wśród nich oddziały wojskowe na służbie państwowej (tzw. kozacy rejestrowi). W XVI w. - szczególnie po unii lubelskiej - szlachta i magnaci podjęli ekspansję na niezwykle urodzajne ziemie ukraińskie. Zamieszkujący je Kozacy i chłopi ruscy byli zmuszani do odrabiania pańszczyzny. Powodowało to liczne konflikty, w których opór miejscowej ludności łamano siłą. Drugą przyczyną sporu była kwestia religijna. W Rzeczypospolitej po unii brzeskiej (1596 r.) oficjalnie zwalczano dyzunitów. Tymczasem na Ukrainie unia nie została zaakceptowana i Kozacy byli główną ostoją tradycyjnego prawosławia w Polsce.

W XVII w. wybuchło kilka powstań kozackich. Największym z nich było powstanie z 1648 r. kierowane przez Bohdana Chmielnickiego. Jego przyczyną były zawiedzione nadzieje kozackie na wojnę z Turcją oraz nasilające się konflikty społeczne na Ukrainie. Chmielnicki wspierany przez Tatarów kilkakrotnie pobił wojska polskie (Żółte Wody, Korsuń, Piławce) i choć później zaczął ponosić klęski, to przez wiele lat wojska polskie nie mogły poradzić sobie z powstańcami. Długa, ciężka i krwawa wojna domowa toczyła się ze zmiennym szczęściem. Zawierane kilkakrotnie ugody nie były respektowane przez obie strony. W 1654 r. Kozacy zawarli w Perejasławiu ugodę z Rosją. Uznali władzę rosyjską w zamian za pomoc w wojnie przeciwko Rzeczpospolitej. Krok ten okazał się bardzo brzemienny w konsekwencje. Do wojny przystąpiły w 1654 r. wojska rosyjskie i odniosły poważne sukcesy. Podczas “Potopu” działania wojenne zostały zawieszone, ale w 1660 je wznowiono. Mimo kilku zwycięstw polskich (Cudnów, Połonka) nie udało się utrzymać całej Ukrainy pod polskim panowaniem. Wojnę zakończył rozejm zawarty w 1667 r. w Andruszowie, na mocy którego Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru. Jej lewobrzeżna część wraz z Kijowem, została przyłączona do Rosji. Kozacy znaleźli się pod panowaniem rosyjskim. Warunki rozejmu zostały ostatecznie potwierdzone pokojem Grzymułtowskiego podpisanym w 1686 r. Dla samych Kozaków takie rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach. Próbowali oni odgrywać rolę samodzielnego czynnika politycznego, manewrując między Rzeczpospolitą, Rosją i Turcją. Kozaczyzna ostatecznie została zlikwidowana w początkach XVIII w. Ostatnim wystąpieniem na Ukrainie było powstanie hajdamaków (tzw. koliszczyzna) w 1768 r. Jego bezpośrednią przyczyną był wzrost pańszczyzny i prześladowania dyzunitów. Powstańcy pod dowództwem I. Gonty i M. Żeleźniaka dokonali rzezi szlachty i Żydów chroniących się w miasteczku Humań. Powstanie zostało stłumione przez wojska polskie i rosyjskie.

---