Prowadzenie zajęć praktycznych i praktyk zawodowych w szkole i zakładzie pracy
- poradnik metodyczny -
I. Wstęp
.........Zajęcia praktyczne i praktyki zawodowe są integralnym ogniwem procesu kształcenia w szkole zawodowej i zakładzie pracy, które przygotowuje kadry specjalistyczne (m.in. sprzedawców, mechaników, murarzy, monterów zabudowy, elektryków itp) do pracy we współczesnym rynku pracy
Absolwenci szkół zawodowych z uwagi na wymagania stawiane przez współczesny rynek wymagają szczególnie starannego przygotowania w zakresie wyposażenia w wiedzę, wykształcenia umiejętności ale również ukształtowania postaw zawodowych.
W czasie nauki szkolnej lub na kursach dokształcających uczeń poznaje istotę zawodu, którego się uczy, jego specyfikę i znaczenie społeczne. Natomiast w nabyciu umiejętności zawodowych szczególną rolę odgrywają zajęcia praktyczne i praktyki zawodowe. W czasie odbywanych zajęć uczeń ma możliwość weryfikowania użyteczności opanowanej wiedzy, doskonalenia umiejętności praktycznych, nabywania nowych umiejętności i wiadomości. Bezcennym , dla kształcenia przyszłych robotników atrybutem tych zajęć jest możliwość kontaktu ze zleceniodawcami i innymi już wykształconymi pracownikami.
Istotną rzeczą jest aby relacje te oparte były na zasadzie partnerstwa, względnej życzliwości i zrozumienia ale również odpowiedzialności. Szczególna rola w tworzeniu pozytywnej atmosfery zajęć przypada nauczycielom - instruktorowi praktycznej nauki zawodu, realizującemu te zajęcia a pośrednio również osobom organizującym i monitorującym ich przebieg.
II. Cele zajęć praktycznych i praktyk zawodowych
Zajęcia praktyczne i praktyki zawodowe to podstawowe przedmioty, w trakcie realizacji których odbywa się przygotowanie przyszłych pracowników ochrony zdrowia do samodzielnej realizacji zadań zawodowych i jest to główny cel tych zajęć.
W trakcie realizacji zajęć praktycznych i praktyk zawodowych nauczyciel powinien, poza przekazaniem słuchaczom wiedzy i doskonaleniem umiejętności praktycznych, stwarzać sytuacje dydaktyczne sprzyjające kształtowaniu postaw zawodowych.
Istotnym czynnikiem w kształtowaniu sylwetki zawodowej przyszłego absolwenta jest osoba nauczyciela, jego relacje z pacjentem, uczniem, pozostałymi członkami zespołu terapeutycznego.
Pełny opis kwalifikacji zawodowych absolwentów przedstawiono w Podstawie Programowej Kształcenia w Zawodach Nauczanych w Szkołach Medycznych ( Zał. Nr 1-16 do zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 21 lipca 1997 r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach nauczanych w szkołach medycznych, Dz.Urz.Nr 11 poz.27)
Uszczegółowieniem opisów zawodowych w Podstawach Programowych są treści przedstawione w Programach Nauczania zajęć praktycznych i praktyk zawodowych.
Każdy nauczyciel przed przystąpieniem do realizacji zajęć praktycznych i praktyk zawodowych powinien zapoznać się z tymi dokumentami a następnie zaplanować i realizować proces kształcenia w oparciu o treści i wskazówki w nich zawarte.
II. Miejsce zajęć praktycznych i praktyk zawodowych w procesie kształcenia
Proces kształcenia - wg W. Okonia to, uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń, obejmujący czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów i treści, oraz takie warunki i środki jakie służą wywołaniu zmian w uczniach ( w obszarze wiedzy, umiejętności, postaw) stosowanie do przyjętych celów kształcenia, rozumianych jako umiejętności zawodowe.
Termin ten obejmuje nauczanie i uczenie się.
Nauczanie jest działalnością intencjonalną, tzn. że jego celem jest wywołanie potrzeby i działań związanych z uczeniem się. Celem nauczania jest pomoc uczącym się w:
- zrozumieniu, opanowaniu, analizowaniu i wykorzystaniu wiedzy,
- osiągnięciu umiejętności praktycznych, sprawności pożądanych przyzwyczajeń i nawyków,
- rozwinięciu zainteresowań, kształtowaniu przekonań, postaw oraz trwałych dyspozycji do uczenia się.
Uczenie się- to proces doprowadzający do względnie trwałych, zachodzących stopniowo, plastycznie, wybiórczo zmian zachowania się ucznia. Zmiany te powinny dotyczyć sposobu myślenia, odczuwania, oceniania i działania.
W efekcie uczenia się osoba ucząca się powinna opanować niezbędne umiejętności, sprawności i nawyki.
IV. Ogniwa procesu kształcenia
W procesie kształcenia wyróżnia się tzw. ogniwa, momenty, fazy tegoż procesu.
Ogniwa procesu kształcenia (W. Okoń) / Rys.własny/
/ kursywą zaznaczono zadania nauczyciela /
I. Uświadomienie celów i zadań nauczania.
Działania sprzyjające uświadomieniu uczniom celów i zadań kształcenia.
II. Opanowanie nowego materiału
Zaznajamianie uczniów z nowymi rzeczami i zdarzeniami
III. Uogólnienie nowego materiału
Kierowanie procesem nabywania pojęć
IV. Poznawanie prawidłowości i systematyzowania wiedzy.
Kierowanie procesem poznawania prawidłowości i praw naukowych.
V. Przechodzenie od teorii do praktyki - etap I
Kierowanie procesem przechodzenia od teorii do praktyki.
VI. Przechodzenie od teorii do praktyki - etap II.
Organizowanie zajęć praktyczno-wytwórczych.
VII. Kontrola i ocena wyników nauczania.
Sprawdzanie i ocena osiągniętych przez uczniów kompetencji.
Ogniwo 1. Uświadomienie uczniom celów i zadań nauczania
Jest to wyjściowe ogniwo (każdego procesu dydaktycznego. Celem tego ogniwa jest zmotywowanie i zaktywizowanie uczniów, ponieważ motywacja jest jednym z wyznaczników skuteczności nauczania i uczenia się, podobnie jak aktywność własna uczniów.
Do zadań nauczyciela należą:
a) Poinformowanie uczniów co będą wiedzieli (jaką wiedzę posiądą)
b) Poinformowanie uczniów co będą potrafili (jakie umiejętności opanują)
c) Wskazanie użyteczności wiedzy i umiejętności.
Poprawna realizacja omawianego ogniwa wymaga starannego przygotowania. Nauczyciel musi dokładnie wiedzieć czego chce nauczyć i jak do tego przekonać, zachęcić młodzież.
Warto pamiętać, że „Potrzeba rodzi motywację”.
Ogniwo 2. Opracowanie nowego materiału
Opracowanie nowego materiału jest drugim ogniwem procesu dydaktycznego. Celem tego ogniwa jest zapoznanie uczniów z „nowym” tj. nowym materiałem, partią „nowej” wiedzy, nowymi umiejętnościami.
Do zadań nauczyciela należą:
a) Spójny z celami, dobór materiału nauczania.
b) Przeprowadzenie strukturalizacji materiału nauczania (tj. uporządkowanie materiału w logiczny ciąg z zachowaniem zasad stopniowania trudności, systematyczności i korelacji materiału nauczania.
c) Dobór adekwatnych i skutecznych metod nauczania.
d) Dobór środków dydaktycznych.
e) Przeprowadzenie zajęć zgodnie z zasadami dydaktyki i metodyki danego przedmiotu.
Ogniwo 3. Uogólnienie nowego materiału
Ogniwo 4. Poznawanie prawidłowości i systematyzowanie wiedzy
Celem tych ogniw jest wyposażenie uczniów w nowe pojęcia, poznanie i zrozumienie praw naukowych, zasad, prawidłowości rządzących danymi procesami. Ogniwa te wymagają aktywnego udziału nauczyciela i ucznia. Proces przyswajania pojęć i praw naukowych nie polega na biernym zapamiętywaniu podanych przez nauczyciela nazw, zasad, definicji ale na analizowaniu ich znaczenia, a to wymaga wytężonej pracy ucznia, (uruchomienia procesów myślowych) ale kierowanej przez nauczyciela.
Ogniwo 5. Przechodzenie od teorii do praktyki
Stały rozwój nauki i coraz szerszy dostęp do niej wywiera wpływ na życie człowieka tylko wtedy, gdy potrafi on posługiwać się nauką w pracy zawodowej i w życiu codziennym.
Proces przechodzenia od teorii do praktyki polega na przekształcaniu wiedzy w umiejętności i nawyki - jako podstawowe składniki wszelkiej działalności praktycznej.
Celem tego ogniwa jest nabywanie umiejętności nawyków. Jest to działanie systemowe i przebiega dwuetapowo.
Przechodzenie od teorii do praktyki - etapy / oprac. własne /
Etap |
Cel |
Formy zajęć |
Zadania nauczyciela |
I |
§ Opanowanie umiejętności i nawyków; |
§ Zajęcia laboratoryjne; § Pracownie/realizowane w placówkach ochrony zdrowia/ § Ćwiczenia w systemie klasowo - lekcyjnym |
§ Organizacja pokazu; § Organizacja ćwiczeń; § Korygowanie; |
II |
§ Doskonalenie umiejętności; § Wykonywanie wybranych zadań w środowisku naturalnym; |
§ Zajęcia praktyczne |
§ Organizacja zajęć; § Dobór zadań do wykonania; § Korygowanie; § Wspieranie § Pokaz czynności zmodyfikowanych; |
|
§ Sprawność działania; § Samodzielne wykonywanie zadań w środowisku naturalnym; |
§ Praktyka zawodowa |
§ Doradzanie; § Organizacja zajęć; § Dyskretne czuwanie; |
Proces „przechodzenia” od teorii do praktyki rozpoczyna się w czasie zajęć klasowo-lekcyjnych tj. zajęciach pracownianych, laboratoryjnych i kontynuowany jest na zajęciach praktycznych a swój finał ma miejsce w czasie praktyk zawodowych.
Opanowywanie umiejętności i nawyków jest pierwszym etapem przechodzenia od teorii do praktyki (ma miejsce głównie w pracowniach szkolnych). Etapem drugim, nie mniej ważnym jest samo wykonywanie zadań praktycznych. W przypadku kształcenia w zawodach medycznych ma to miejsce w czasie zajęć praktycznych i praktyk zawodowych, organizowanych i realizowanych w placówkach ochrony zdrowia. Istotą tego ogniwa jest wykonywanie zadań praktycznych, służących przetwarzaniu rzeczywistości.
Działalność praktyczna ucznia spełnia następujące funkcje:
a) Jest źródłem poznania i pogłębienia wiedzy;
b) Sprzyja weryfikacji poznania , w swoisty sposób „sprawdza” wartość teorii, jej użyteczność;
c) Umożliwia przekształcanie rzeczywistości i przeżywanie sprawstwa;
d) Ma istotną wartość wychowawczą, sprzyja kształtowaniu postaw, wdraża do współdziałania z innymi i daje poczucie wartości wysiłku dla dobra innych ludzi.
e) Sprzyja i wymaga wielostronnej aktywności uczniów:
- intelektualnej,
- manualnej,
- decyzyjnej /np. rozwiązywanie problemów, stosowanie wiadomości w sytuacjach nowych, modyfikowanie działań/
- emocjonalnej /wchodzenie w relacje z innymi ludźmi, okazywanie współczucia/
V. Proces nabywania umiejętności i nawyków
W procesie nabywania umiejętności i nawyków wyróżniamy wg W. Okonia następujące etapy:
Proces nabywania umiejętności Rys. / oprac. własne/
1. Uświadomienie uczniom nazwy, naukowych podstaw i znaczenia danej umiejętności.
2. Sformułowanie na podstawie znanych uczniom wiadomości jednej lub więcej reguł działania.
3. Pokaz wzoru danej czynności - przez nauczyciela.
4. Pierwsze samodzielne czynności uczniów
5. Systematyczne i samodzielne ćwiczenia w posługiwaniu się umiejętnością, prowadzące do przekształcenia umiejętności w nawyk.
ETAP I.
Uświadomienie uczniom i przez uczniów nazwy, naukowych podstaw i znaczenia dalszej umiejętności.
Jego uwzględnienie stwarza uczniom możliwość zrozumienia naukowych podstaw i mechanizmu nabywania czynności, sprzyja koncentracji uwagi i wdraża ucznia do operowania nowymi pojęciami. Uczeń ma szansę uświadomić sobie jaki zakres wiedzy jest niezbędny do opanowania danej umiejętności.
ETAP II.
Sformułowanie na podstawie znanych uczniom wiadomości reguł działania, które dotyczą danej umiejętności.
Są to pewne zasady, reguły, wskazania, przeciwwskazania itd.
Należy pamiętać, że mechaniczne wyuczenie reguł bez ichz rozumienia, więcej przynosi szkody niż pożytku. Reguła, której źródłem jest wiedza, ma sens o tyle, o ile oświetla uczniowi drogę działania i staje się jego rzeczywistą regułą postępowania.
ETAP III.
Pokaz wzoru danej czynności.
Umożliwia uczniom bezpośrednią obserwację danej czynności, zabiegu itd. wykonywanej wzorcowo przez nauczyciela. Nauczyciel powinien umiejętnie kierować uwagę uczniów na poszczególne etapy, sekwencje danej czynności, tak aby uczniowie zrozumieli dlaczego ma ona przebiegać w ten a nie w inny sposób.
ETAP IV.
Pierwsze samodzielne czynności uczniów - ćwiczenia
Jest to decydujący etap w opanowaniu umiejętności. Na tym etapie uczniowie mogą popełniać błędy, toteż aby zapobiec powtarzaniu wadliwie wykonywanych czynności, a tym samym utrwalaniu się błędów, nauczyciel powinien stosować systematyczną kontrolę i korygować zauważone błędy.
Jednocześnie nauczyciel wdraża uczniów do przestrzegania reguł, do stałego konfrontowania własnych czynności z regułami aż do momentu, gdy działanie staje się poprawne i względnie sprawne.
ETAP V.
Systematyczne i samodzielne ćwiczenia - prowadzą do przekształcenia umiejętności w nawyk.
W toku samodzielnych ćwiczeń po opanowaniu przez ucznia jednej trudności wprowadza się inne, które wymagają modyfikacji czynności by uczeń miał szansę osiągnąć biegłość w działaniu. Ważne jest przy tym, aby unikać automatyzowania samych czynności a kłaść nacisk na celowość działania i stosowanie reguł.
VI. Struktura zajęć praktycznych i praktyk zawodowych
Struktura zajęć to układ ogniw w jednostce lekcyjnej. Jednostka lekcyjna w odniesieniu do zajęć praktycznych i praktyk zawodowych to czas przeznaczony na pojedyncze „wejście” uczniów do placówki kształcenia praktycznego. W przypadku szkoły medycznej jednostka lekcyjna, w zależności od rodzaju zajęć i specyfiki szkoły trwa od 4 do 7 godzin.
Poza jednostką lekcyjną w organizacji zajęć praktycznych funkcjonuje określenie jednostka metodyczna.
Jednostka metodyczna to zestaw kilku lub kilkunastu jednostek lekcyjnych przeznaczonych na opracowanie z uczniami określonego tematu.
Struktura jednostki lekcyjnej to układ ogniw (sekwencji) pozostających ze sobą w logicznym związku i porządku.
W strukturze jednostki lekcyjnej, realizowanej na zajęciach praktyczny i praktykach zawodowych, wyróżnia się następujące etapy:
I. Wstępne czynności organizacyjno-przygotowawcze niezbędne do rozpoczęcia zajęć
II. Przeprowadzenie instruktażu wstępnego
III. Przeprowadzenie instruktażu bieżącego
IV. Przeprowadzenie instruktażu końcowego
V. Czynności organizacyjno- porządkowe, kończące zajęcia