Mały słownik psychologii głębi
A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | Ł | M | N | O | P | R | S | Ś | T | U | W | X | Y | Z
A
AKTYWNA WYOBRAŹNIA
Jungowska metoda komunikowania się ego z obrazami pochodzącymi z nieświadomości, o charakterze aktywnego uczestniczenia w fantazjach i marzeniach na jawie. Różni się od zwykłych marzeń „poważnym” traktowaniem wyobrażeń i przeżywaniem wyobrażeniowej akcji jako rzeczywistych, tj. prowadzących do określonych konsekwencji. Aktywna wyobraźnia stała się podstawą wielu technik pracy z nieświadomością i metod aktywizacji potencjału twórczego, m.in. wizualizacji, hipnozy ericksonowskiej, psychostymulacji i in. W psychologii jungowskiej zaznacza się jednak, że wejście świadomości w obszar nieświadomości zbiorowej bez rzeczywistego przekształcenia indywidualnego Cienia (stymulacja narkotykami, rebirthing, kontaktowanie się z „aniołami”, „duchami”, kosmitami) oraz uwzględnienia odpowiedzialności moralnej, grozi załamaniem się psychiki, a nawet psychozą.
AMPLIFIKACJA
Metoda syntetycznej, „holograficznej” analizy snów i innych treści nieświadomych oparta na koncepcji archetypów, (symboli nieświadomości zbiorowej); proces odczytywania, interpretacji i poszerzania znaczeń snów poprzez odwoływanie się do powszechnych symboli występujących w kulturze, tj. baśniach, mitach, literaturze, historii, religii. Metoda wolnych skojarzeń wzbogaca indywidualne znaczenie snu, wiąże jego treść z konkretną sytuacją śniącego, natomiast amplifikacja włącza sen do problematyki zbiorowej, uniwersalnej, np. sny o lataniu podnoszą problem Ikara (niekontrolowana fascynacja, kompleks wyższości), poczucie wypędzenia, nagości, porzucenia mogą nawiązywać do mitu o wypędzeniu Adama i Ewy z raju (separacja od matki, narodziny indywidualnej świadomości i poczucia własnej płci).
ANDROGYNIA
Jedność kobiecości i męskości, duchowa pełnia obu płci. Jedność mężczyzny i kobiety uznawana jest za symbol ducha (boskość, transcendencja). Kulturowy i społeczny aspekt androgynii wyraża miłość mężczyzny i kobiety, małżeństwo, partnerstwo płci. Stan androgynii jest celem małżeństwa i rozwoju duchowego (u kobiety nieświadomość zawiera pierwiastek męski, u mężczyzny - pierwiastek żeński). Rytualny aspekt androgynii, często występujący w snach, wyraża ceremonia ślubu. Naturalnym symbolem androgynii w snach, religii lub sztuce jest kolisty wąż (ouroboros). Jedność kobiecości i męskości mogą wyrażać w snach harmonijne dopełnienia dwubiegunowych symboli (in i yang, Słońce i Księżyc, ziemia i niebo, noc i dzień itd.). Przeżycie androgynii w snach wyraża się w poczuciu jedności w trakcie zespolenia erotycznego, emocjonalnego i duchowego („kosmiczny stosunek”, erotyczny taniec, jedność myśli, ciała i uczuć kochanków, zaślubiny).
ANIMA
Symbol pierwiastka żeńskiego (obraz kobiety) w nieświadomości mężczyzny. W snach mężczyzn występuje jako kochanka, idealna partnerka, kobieta zniewalająca, uwodząca, rozumiejąca, kierująca ich psychiką. Uzupełnia męską orientację świadomości mężczyzny. Anima umożliwia mężczyźnie nieświadome, symboliczne, intuicyjne porozumienie z każdą kobietą. Przekształca jego świadomość w kierunku duchowej pełni (twórczość, inspiracja). Pomaga przezwyciężać jego Cień. Jest symbolicznym przewodnikiem ego mężczyzny przez nieświadomość (Ariadna dla Tezeusza). W stanie zakochania mężczyzna dostrzega w swej wybrance głównie własną Animę, a nie realną kobietę. W tekstach literackich Anima występuje pod postacią kochanki, kurtyzany, w baśniach - księżniczki, królewny. Pozytywna postać Animy (pozytywny obraz kobiety) w snach i wyobraźni czyni mężczyznę dojrzałym partnerem kobiet. Negatywna Anima - tak w snach jak i w rzeczywistości - czyni mężczyznę zależnym od kobiet (partnerki, małżonki, matki), ofiarą jej intryg, kaprysów i manipulacji, lub odwrotnie - ich prześladowcą i niedojrzałym uwodzicielem (kompleks matki u syna, np. u Małego Księcia czy don Juana).
ANIMIZM
Właściwość psychiki pierwotnej i dziecięcej, która nadaje cechę życia, zwykle ruchu, obiektom martwym. W myśleniu dziecka i człowieka pierwotnego przedmioty, skały, zjawiska przyrody obdarzone są energią, inteligencją, mieszkają w nich „duchy”, mogą one czuć i oddziaływać na otoczenie. Animizm ujawnia się w barwny sposób w snach w spotkaniach bohatera snu z duchami, magicznymi postaciami, poczuciem oddziaływania przedmiotów, niekiedy jako wrażenie ożywania martwych ciał, poruszania się przedmiotów, pojazdów bez kierowcy itp.
ANIMUS Archetyp (symbol uniwersalny) pierwiastka męskiego w nieświadomości kobiety. Uzupełnia żeńską orientację jej świadomości. W snach dziewcząt i kobiet występuje jako bohater, idol, przewodnik i idealny kochanek. Archetypowa postać mężczyzny w snach i wyobraźni, umożliwiająca kobiecie intuicyjne porozumienie oraz względną niezależność w relacji z mężczyzną (kochankiem, mężem), a z drugiej strony partnerską relację. Animus jest przewodnikiem świadomości kobiety przez jej nieświadomość. U dojrzałej kobiety jest wzorcem postawy niezależności, samodzielności, aktywności (pozytywny Animus). Negatywny obraz Animusa skłania kobietę do postawy rywalizacyjnej i walczącej z mężczyzną (agresywny feminizm), a z drugiej strony do ucieczki od macierzyństwa (kompleks Amazonki).
ARCHETYP
Obraz pierwotny podstawowych potrzeb, wymiarów i zachowań człowieka. Autonomiczny wzorzec psychiczny w nieświadomości zbiorowej, ujawniający się w snach, wyobraźni i sztuce pod postacią symboli i personifikacji. Psychologiczny odpowiednik instynktu. Wrodzona dyspozycja do przeżywania, reagowania, myślenia i działania w sposób „przekazywany” przez kolejne pokolenia. Wartości archetypowe przenikają do świadomości dzięki przeżywaniu obrazów, fantazji, snów, marzeń na jawie, bohaterów baśni i filmu, symboli, dogmatów, rytuałów. Archetypowi bohaterowie snów są z reguły anonimowi, noszą cechy boskie (herosi), dysponują ukrytą wiedzą, mocą lub energią. Najważniejsze postacie i obrazy archetypowe w snach, wyobraźni i sztuce odpowiadają najważniejszym wymiarom osobowości i psychiki. Są to: indywidualny bohater lub bohaterka wystawieni na próby losu lub sytuacji (ego, „ja” indywidualne), bandyta, przestępca, morderca, gwałciciel, żebrak, prostytutka, czarownica, wiedźma (męskie i żeńskie postacie ze sfery Cienia); szatan, diabeł, diablica, demon, labirynt, cmentarz, grobowiec, śmierć (postacie i obrazy Cienia zbiorowego); kochanka, nimfa, dziewica (Anima); kochanek, heros, superman, żołnierz (Animus); ojciec, mędrzec, starzec, nauczyciel, mistrz, przewodnik duchowy, kapłan, zakonnik, mnich (Stary Mędrzec); matka, staruszka, opiekunka, bogini, królowa, dobra wróżka, (Wielka Matka), Chrystus, niewinne dzieciątko, niewidzialna moc, duchowa energia, światło, jasność, twarz mistrza, liczba 4, czworobok, koło, szczyt góry, niebo (archetyp jaźni).
ASKLEPIOS
Heros z mitologii greckiej i bóg sztuki lekarskiej, czczony przez Rzymian jako Eskulap. Wydobyty w ostatniej chwili z łona matki spalonej na stosie; wychowany przez centaura Chirona, archaicznego mistrza sztuki leczniczej. Ponieważ potrafił przywracać życie zmarłym, został zabity piorunem przez Zeusa. Jego symbolem był wąż. Ukazywał się w snach ludziom chorym i cierpiącym, wskazując środki, które miały przywracać im zdrowie. W świątyniach Asklepiosa (główne centrum to Epidauros) stosowano ceremonie prowokujące leczące sny. Jego córka, Hygieia, była czczona jako bogini zdrowia.
początek
B
BOHATER SNU
Reprezentant podmiotu, poczucia „ja” na scenie marzeń sennych. Wyraża najlepiej rozwiniętą funkcję psychiczną (uczucie, myślenie, spostrzeganie zmysłowe lub intuicję). Zdany na przeciwności stłumionych kompleksów i na działanie przeciwnych tendencji nieświadomych (prawo Cienia). Niekiedy bohater wciela się w trakcie marzeń sennych w kilka ról, przenosi się w czasie albo jest „podzielony” na obserwatora i jednocześnie uczestnika zdarzeń. Bliscy towarzysze bohatera lub jego przeciwnicy wyrażają mniej rozwinięte lub przeciwstawne wymiary psychiki (alter ego).
początek
C
CIEŃ
Symbol całej nieświadomości, tj. treści, które nie są bezpośrednio dostępne dla ego. Cień jest główną treścią marzeń sennych. Jung wyróżnia dwie warstwy Cienia - indywidualną oraz zbiorową (archetyp Cienia). Cień indywidualny tworzą typowe kompleksy, zapomniane przeżycia i urazy, wynikające z osobistych doświadczeń danego człowieka („ciemne ja”). W snach ujawnia się w postaci koszmarów, ukazujących różne formy upadku, porażki, zamknięcia, bezradności lub frustracji głównej postaci snu. Cień indywidualny jest źródłem lęku, nerwic, depresji, uzależnień, agresywności, zachowań autodestruktywnych. Sny i obrazy ze sfery Cienia ujawniają napięcie między świadomością a nieświadomością, lęk, fałszywy obraz siebie oraz mechanizmy obronne wypaczające aktywność popędów i autenty-cznych dążeń. Charakterystyczne dla przejawów Cienia w snach jest przemieszczenie aktywności i uczuć na obiekty wyobraźni, obiekty zastępcze lub paradoksalne odwrócenie zachowań ze stanu jawy (osoba czysta i elegancka śni, że zapada się w błoto, perfekcyjna błądzi i nigdy nie potrafi zdążyć na czas, „spokojna” krzyczy lub zachowuje się agresywnie itp.). Cień zbiorowy to głębsza warstwa psychiki, która ujawnia złożona symbole Cienia. Wyrażają go takie sny, idee i wyobrażenia, jak szatan, piekło, grób, śmierć, cmentarz, grzech pierworodny, maja-ułuda, Szeol, Hades. Cień zbiorowy integruje wszystko, co negatywne, złe, ciemne, upadłe. Jako archetyp zawiera w sobie, według Junga, kontekst bieguna przeciwnego (dobro względne). Jest przepustką do prawdy (mądrości) i autentycznego odrodzenia świadomości jednostki. Łagodniejsze formy postaci Cienia to błazen, kozioł ofiarny, mag, czarownik, ciemna postać anonimowa.
CHIRON
Jeden z centaurów, pół-człowiek, pół-koń, obdarzony mądrością i umiejętnością leczenia, a jednocześnie nieśmiertelnością. Uzdrawiał chorych w jaskini, wyuczył sztuki leczniczej Asklepiosa, który prześcignął mistrza i stał się ojcem medycyny. Chiron jest prototypem mitologicznym „zranionego uzdrowiciela”. Każdy terapeuta musi przejść przez rytuał wtajemniczenia w cierpienie, aby wskazywać drogi uzdrawiania cierpiącym. Ugodzony przypadkowo zatrutą strzałą przez Heraklesa, cierpiał straszne męki. Zrzekając się nieśmiertelności na rzecz Prometeusza, umarł aby przerwać swoje męki. Mit o Chironie zawiera motywy występujące w marzeniach sennych - w snach ujawnia się zapomniana, półdzika natura człowieka; ta natura jest w istocie nieśmiertelna, gdyż sięga korzeni przyrody; proces leczenia dokonuje się w nieświadomości (w jaskini), tam następuje właściwe uzdrowienie; aby doznać uzdrowienia, należy wejść do labiryntu nieświadomości; natężenie cierpień człowieka wiąże się z jego pragnieniem nieśmiertelności; powrót do miary ludzkiej łagodzi ból, ale wtedy ciało człowieka podlega prawu śmierci itp.
CZŁOWIEK CIENIA
Postać, alter ego lub niekiedy sam bohater snu posiadający mroczne cechy Cienia. Prawo Cienia kieruje się zasadami irracjonalności, chaosu, przypadku, zła, niszczenia, umierania, śmierci, tajemnicy, dzikości, bezwzględności, skrajności, automatyzmu, paradoksu, amoralności itp. W snach człowiek Cienia nosi różne rysy, znane lub nieznane z życia na jawie, ale ogólną ich cechą jest nieucywilizowanie, brak poczucia estetyki, moralności i kultury (np. smok, potwór, diabeł, wampir, wilkołak, czarownica, dzikus, a także żebrak, bandyta, błazen, morderca, terrorysta, narkoman, pijak, więzień, wariat, prostytutka). Z perspektywy psychologii Junga postacie Cienia można uznać za negatywne (są ofiarami Cienia, narzucają innym swój Cień) lub pozytywne (opanowują i przekształcają Cień). Do drugiej kategorii należą np. policjant, zakonnik, sędzia, chirurg, szaman, wróżbita, uzdrowiciel, grabarz, śmieciarz, górnik, ratownik i in. Relacja bohatera snu wobec postaci Cienia określa stopień integracji praw nieświadomości (zasad Cienia) przez świadomość indywidualną (ofiara Cienia, identyfikacja z Cieniem, separacja od Cienia, integracja Cienia).
początek
D
DRZEWO
Symbol osobowości i rozwoju. Część nadziemna i podziemna współpracują ze sobą i regulują funkcje całości psychiki. Korona drzewa symbolizuje funkcje świadomości, pień - ego, a korzenie - nieświadomość. Podstawy życia i energii zawarte są nie w widocznej warstwie (świadomość), ale w głęboko ukrytych korzeniach (archetypy). Drzewo w snach i wyobrażeniach mitologicznych jest symbolem jedności świata materialnego, ludzkiego i boskiego (drzewo mistyczne). Symbol odrodzenia psychicznego i duchowego (śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, drzewo przebudzenia Buddy).
E
EGO
Ośrodek świadomości indywidualnej. Centralny kompleks tworzący poczucie „ja”. Kompleks psychiczny zintegrowany wokół najlepiej rozwiniętej funkcji psychicznej. W snach charakter ego wyraża postać głównego bohatera (typ intelektualny, uczuciowy, intuicyjny, zmysłowo-percepcyjny osobowości). Jeśli bohater występuje w kilku rolach, wyrażają one różne funkcje lub części psychiki. Jeśli ma bliskich towarzyszy lub przeciwników, odzwierciedlają one alternatywne, konkurencyjne części „ja” (alter ego). Są dwa rodzaje głównych postaci snu - aktywny uczestnik zaangażowany (uwikłany) w sytuację i bierny obserwator (czasami role te występują zamiennie). Pierwsza rola wyraża tendencje ekstrawertywne, druga introwertywne. Psychologia jungowska zauważa, że kompleks ego jest wytworem kultury i u człowieka Zachodu jest w znacznej mierze pochodzenia judaistyczno-grecko-romańskiego. Kultura Wschodu proponuje bardziej kolektywne wzorce (mniej wysublimowane poczucie ego), a religijne przekazy Wschodu, np. buddyzm, mówią wprost o tym, że ego jest iluzją.
EKSTRAWERSJA
Wrodzona postawa psychiczna ukierunkowująca energię psychiczną na zewnątrz, w stronę przedmiotów, wrażeń, innych ludzi. Ekstrawertyk również w snach reaguje emocjonalnie na sytuacje zewnętrzne, jest zaangażowany w sprawy publiczne, przeżycia innych ludzi, często występuje przed tłumem, publicznie. Typowe role lub przeżycia to kierowanie grupą, przemawianie do ludzi, nagość, występ w barwnych strojach itp. Ekstrawertyk podejmuje się wielu ról, adaptuje się do nowych warunków. Cechy skrajne ekstrawersji: powierzchowność, dyletanctwo, ekshibicjonizm, eksponowanie siebie, wtrącanie się w sprawy innych, uwikłanie w sprawy publiczne.
początek
G
GÓRA
Symbol indywiduacji, osiągnięć i ambicji. Wspinaczka na górę oznacza zmaganie się z przeszkodami, aktywne podchodzenie do trudności. Wejście na szczyt i spoglądanie z góry wskazuje na stan psychicznej inflacji, tj. „rozdęcia” ego, wyższy stan energetyczny z zachowaniem kontaktu z rzeczywistością (ziemia), ale także groźbę upadku (alienacji psychicznej lub regresji do niższej fazy rozwoju).
początek
H
HOMEOSTAZA
Stan równowagi pierwotnej rozumianej jako ilościowa równowaga energetyczna. Homeostaza odnosi się do stabilności organizmu, psychiki pod względem ilościowym (zob. homeostezja).
początek
I
DENTYFIKACJA
Identyfikacja (utożsamienie) jest procesem częściowo świadomej, częściowo nieświadomej asymilacji treści, cech i zachowań, które uzupełniają niedostateczne poczucie tożsamości, tworząc rozwijającą się świadomość indywidualną. Sny i wyobraźnia, obok bezpośrednich relacji z otoczeniem, dostarczają obrazów i symboli dla ukształtowania się dojrzałego poczucia tożsamości. Są one podstawowym polem identyfikacji poszczególnych archetypów nieświadomości, tj. Cienia, Animy, Animusa, Wielkiej Matki, Starego Mędrca i jaźni. Dzięki identyfikacji poszerza się tożsamość jednostki o kolejne wzorce i aspekty, ale równie ważny jest proces odwrotny, tj. zjawisko dezidentyfikacji, dzięki któremu jednostka wyodrębnia siebie i odróżnia od innych. Im bardziej dojrzała jest jednostka, tym mniejszą rolę w dostarczaniu materiału dla poczucia tożsamości odgrywa nieświadomość i mechanizm projekcji lub introjekcji - w głębokich zaburzeniach psychicznych, np. w schizofrenii występuje tzw. identyfikacja projekcyjna, a w depresjach identyfikacja introjekcyjna. W marzeniach sennych, wskutek rozprzężenia mechanizmów kontroli ego, ten mechanizm jest naturalny, pozwala więc na „przepracowanie” tych obszarów osobowości, które mogą podlegać procesom rozszczepiennym, typowym dla schizofrenii, lub procesom symbiozy z obiektem i braku świadomej separacji (dezidentyfikacji), typowym dla depresji. Sny ujawniają też różne elementy osobowości, z którymi ego nieświadomie się identyfikuje lub nieświadomie odrzuca (lęk jako podłoże dezidentyfikacji); występuje w nich kierunek identyfikacji do wewnątrz (identyfikacja z sobą) oraz na zewnątrz (z osobami znaczącymi, idolem, bohaterami, autorytetami). W bardziej świadomym procesie identyfikacji istotną rolę odgrywają uczucia - empatia (świadome wczuwanie się), a w mniejszym stopniu nastroje - sympatia (świadomy odbiór z elementami projekcji) lub emocje i syntonia (nieświadoma identyfikacja symbiotyczna, występująca np. w relacji matki z niemowlęciem). W snach dominuje odbiór syntoniczny (wyczulenie emocjonalne na innych, otoczenie) i „sympatyczny” (nastrojowy, uleganie atmosferze sytuacji). Obserwuje się również brak kontaktu psychicznego bohatera z otoczeniem (izolacja, wyobcowanie), a także przejawy dojrzałej empatii, co świadczy o rozwinięciu świadomej postawy uczuciowej.
IDOL
Sztuczny, zastępczy bohater o magicznym znaczeniu dla niedojrzałego „ja”. Zwykle jest to postać, obraz lub osoba traktowana jako ideał lub wzorzec osobowości, obdarzany niemal sakralną, a zarazem kuszącą mocą, dający zastępcze poczucie tożsamości. Osoby ze słabym „ja” łatwo identyfikują się z oddziałującymi energetycznie idolami mas. Poddają się sytuacyjnemu lub chwilowemu urokowi fasadowej, ekspresyjnej postaci. Idole są typowym zjawiskiem okresu formowania się indywidualnej tożsamości (okres dziecięcy i młodość). Wiele postaci z marzeń sennych oddziałuje na bohatera jak idole - fascynuje i ubezwłasnowolnia. Atmosfera snów odpowiada okresowi kształtowania się krytycznego poglądu na świat i tworzenia granic między fikcyjnym autorytetem (idol) a autorytetem wewnętrznym (świadomość, tożsamość, uczucie).
IKAR
Bohater mitu, który wznosząc się na sztucznych skrzydłach doznał wolności i mocy, ale spadł na ziemię, gdyż zapomniał, że ma skrzydła klejone woskiem. Lot Ikara jest symbolem stanu inflacji ego, czyli uwznioślenia, fascynacji, przekroczenia wszelkich uwarunkowań, np. w procesie twórczym, w stanie medytacji, pod wpływem narkotyków i w marzeniach sennych. Skutki niekontrolowanej inflacji są tragiczne (upadek, depresja, śmierć).
INDYWIDUACJA
Jungowskie określenie dynamicznego procesu budowania osobowości. Na proces indywidualnego rozwoju i budowania dojrzałej osobowości składają się, zdaniem Junga, dwie fazy: naturalna (biologiczno-społeczna) i kulturowa (antropologiczna, archetypowa). Indywiduacja to kulturowa faza rozwoju, prowadząca do zakorzenienia się psychiki w sferze archetypowej, w której kobieta i mężczyzna wzbogacają swoje podstawowe poczucie kobiecości i męskości o wymiary duchowe (macierzyństwo, ojcostwo, duchowość, natura, kultura, sens życia, Jaźń). Decydujący wpływ na przebieg procesu indywiduacji ma kontakt z symbolami sztuki i religii (obrazy, muzyka, ceremoniał, praktyka religijna), ujawniające głębsze pokłady nieświadomości więzi uczuciowe oraz przeżywanie treści i obrazów ujawniających się drogą marzeń sennych. Proces indywiduacji realizuje najważniejszą więź ego (świadomość indywidualna) z Jaźnią (obraz Boga, metafizyczna jedność świadomości i nieświadomości). Sny są jakby powrotem do pierwotnej jedności ego z Jaźnią, umożliwiając przyswajanie wartości archetypowych. Kolejne etapy indywiduacji odznaczają się jakościowymi przemianami funkcji i struktury osobowości (odrodzeniem wewnętrznym), poprzez asymilację takich wartości archetypowych, jak psychologiczna względność dobra i zła (archetyp Cienia), pierwiastek męski i żeński (Animus, Anima), prawo natury i życia (Wielka Matka), prawo ducha i kultury (Stary Mędrzec), Bóg (Jaźń). Sny, wizje oraz ich odpowiedniki w sztuce i kulturze pozwalają na syntezę świadomości i nieświadomości, na zjednoczenie indywidualnych (ego) i zbiorowych elementów psychiki (archetypy).
INFLACJA
Stan archetypowego wzrostu świadomości indywidualnej, natchnienia przez symbole („rozdęcie ja”); stan uwznioślenia, fascynacji, podniosłości często występujący w snach, najczęściej w formie latania, unoszenia się w powietrzu, stania na szczytach gór lub wielkich budowli, w obrazach kosmicznych i doświadczaniu magicznych mocy. Inflacja jest również nieodłącznym elementem twórczości wizjonerskiej, przeżyć duchowych, wizji narkotycznych i niektórych zaburzeń psychicznych (mania, paranoja, schizofrenia). Im bardziej „ja” jest niedojrzałe i wybujałe (narcystyczne, skoncentrowane na sobie), tym łatwiej ulega inflacji. W inflacji pozytywnej ego przeżywa kontakt z archetypem, np. z obrazem matki, bohatera, Boga, nie tracąc indywidualnego poczucia tożsamości i poszerzając rozumienie siebie oraz świata o wymiar zbiorowy. W inflacji negatywnej ego zatraca się w kontakcie z archetypem; sobie przypisuje moc symbolu, tracąc poczucie granicy między światem zewnętrznym a wewnętrznym. Niekontrolowana inflacja prowadzi do przeżycia alienacji (w snach upadek z wysokości, rozczarowanie, izolacja, samotność, podobnie jak w życiu depresja, a w mitologii wypędzenie Adama i Ewy z raju i upadek Ikara). Zdaniem Junga inflacja ego, np. doświadczana w snach lub wizjach artystycznych czy religijnych, jest stałym elementem życia każdej kultury, zapewniając niezbędne bodźce stymulujące duchowy rozwój jednostki.
INICJACJA
Doświadczenie otwierające świadomość na nowy wymiar, a zarazem integrujące psychikę wokół określonej wartości (wzorca, archetypu). Inicjacja prowadzi jednostkę do jakościowej przemiany całej osobowości (proces odrodzenia osobowości). Czynnikami inicjacyjnymi są obrazy i symbole (archetypy), komunikujące indywidualnej świadomości ponadczasowe znaczenie treści nieświadomości zbiorowej. Ogromna rola inicjacyjna przypada snom; zmieniają one pośrednio lub bezpośrednio nastawienie, przeżywanie lub zachowanie w odniesieniu do takich sfer, jak życie erotyczne, obraz partnera/partnerki, powołanie życiowe, obraz matki, ojca, Jaźni. Sny mogą odgrywać rolę terapeutyczną poprzez odblokowywanie przeżyć urazowych ze stanu jawy, które mają charakter inicjacji negatywnej, a następnie odreagowanie urazu (katharsis) oraz „dostarczanie” leczniczych wizji.
INTROWERSJA
Wrodzona postawa psychiczna ukierunkowująca energię psychiczną do wewnątrz, w stronę podmiotu. Dla introwertyka charakterystyczna jest samokontrola, samoświadomość, postawa rezerwy, zmniejszona podatność do wyrażania i ulegania emocjom, nastrojom i uczuciom. Orientacja introwertywna przeważa w stanie refleksji, zadumy, medytacji, modlitwy, samoobserwacji, introspekcji, a szczególnie w marzeniach sennych, gdzie bohater snu jest skazany na oglądanie „przedstawianego” spektaklu. Introwersja wzmacnia refleksyjność, myślenie, samoświadomość, dystans wobec otoczenia, innych i siebie. Cechy negatywne introwersji, często obserwowane w przykrych snach, to poczucie wstydu i winy, izolacja, zamknięcie, surowe osądzanie, brak zaufania do innych, oschłość, dogmatyzm. Typowe role lub postacie introwertywne w snach to obserwator, metakomunikator (Mindell), przewodnik.
INTUICJA
Funkcja postrzegania pozazmysłowego, aktywna z reguły w snach, w okresie dziecięcym, a u osób intuicyjnych także w wieku dorosłym (typ wizjonerski, mistyczny). Ujmuje nie to, co jest (spostrzeganie zmysłowe), ale to, co mogło lub może się zdarzyć, np. kierunek przebiegu zdarzeń lub ich możliwe źródło. Umożliwia irracjonalny wgląd w rzeczywistość przeszłą, przyszłą i obecną, np. drogą snów proroczych, skojarzeń i odczuć. Aktywność intuicji tłumaczy zjawisko syndroniczności. Typ intuicyjny osobowości woli żyć swymi snami, przeczuciami i wizjami, niż faktami i zewnętrznymi zdarzeniami.
IRRACJONALNOŚĆ
Nieświadomość wyraża się w dużej mierze poprzez sny w sposób irracjonalny, tzn. nieuporządkowany, przypadkowy, paradoksalny, nielogiczny z perspektywy świadomości. Bohater snu jest zaskakiwany przypadkowym biegiem wydarzeń w czasie snu, nagłą zmianą akcji, występowaniem w dziwnych, nieprzewidywanych rolach. Czynnik irracjonalny typowy dla atmosfery marzeń sennych ma podobną formę wyrazu w kulturze - reprezentuje go sfera zabawy, sztuki, magii i rytuału religijnego. W zdarzeniach występuje przypadkowość, pozorny brak powiązań. Wiele osób o typie irracjonalnym paradoksalnie zachowuje się racjonalnie (logicznie) w sytuacjach ekstremalnych, granicznych, nieprawdopodobnych. Doświadczenie chaosu i przypadkowości, jak też „idealnego” wyczucia, intuicji, przeczucia tego, co może się zdarzyć, pojawia się w snach. Dotyczy to także osób uzdolnionych intuicyjnie - jasnowidzów, wybitnych artystów, osób głęboko wierzących.
początek
J
JAŹŃ
Symbol doskonałości i pełni, archetyp jedności, obraz całości człowieka w wymiarze psychicznym i duchowym, symbol jedności świadomości i nieświadomości. Obraz Boga scalający przeciwstawne funkcje duszy człowieka. Jung mówi o Jaźni jako o funkcji transcendentnej. Jest to czynnik nadświadomości, spełniający rolę funkcji religijnej. Jaźń jednoczy pozornie wykluczające się aspekty życia psychicznego - integrując świadomość i nieświadomość, element żeński i męski (androgynia), aspekt materialny i duchowy, funkcje racjonalne i irracjonalne, konkretne i symboliczne przejawy procesów psychicznych. Symbolicznym obrazem Jaźni w snach i kulturze są mandale, motywy koła lub czworoboku (krzyż, aureola), jasność, światłość, niebo, Chrystus, a także liczba cztery.
JEDNOŚĆ PRZECIWIEŃSTW
Zasada komplementarności biegunowych wymiarów duszy (coniunctio oppositorum). Podstawową opozycją jest wzajemna relacja świadomości i nieświadomości - marzenia senne wyrażają lub komentują życie świadomości z perspektywy nieświadomości. Przeciwieństwa mogą być ukazane w stanie rozszczepienia (czarne lub białe, kobiecość lub męskość, Dobra Matka lub Zła Matka, kontrola ego lub uległość, idealizm lub nihilizm) albo wypowiadają się językiem innym niż racjonalne ego - językiem symbolicznym (wyraz aktywności archetypów), odnoszącym się do całości psychicznej, np. wymiaru indywidualnego i zbiorowego psychiki ((Jaźni). Z zasady jedności przeciwieństw wynika kompensacyjna rola nieświadomości i treści marzeń sennych.
początek
K
KOBIECOŚĆ
Pierwiastek psychiczny charakteryzujący żeński wymiar jednostki i kultury. Kobiecość znajduje różne formy wyrazu w świadomości i postawie kobiety, jak również w jej nieświadomości (kompleksy na tle pragnień erotycznych, obrazu ciała, siebie jako kobiety). Odmienne postawy mogą walczyć ze sobą w wyobraźni i snach. Obrazy typów kobiecości pojawiają się w snach mężczyzny, udzielając informacji na temat obrazu kobiety w jego nieświadomości. Toni Wolff, opierając się na klasyfikacji typów psychicznych Junga, wyróżniła cztery typy kobiece: Matka (koncentruje się na relacji z dzieckiem; w snach broni dziecka, walczy o nie, jest w ciąży lub pragnie dziecka); Hetera (szuka relacji indywidualnej z mężczyzną, nie tylko erotycznej; częsta postać snów mężczyzny, kusi go, inspiruje, uwodzi); Amazonka (niezależna od mężczyzny, w snach rywalizuje z mężczyzną, walczy lub ucieka jakoby przed gwałtem, kobieta niedostępna); Pośredniczka (relacja duchowa z mężczyzną). Neumann wyróżnił aspekt podstawowy kobiecości - macierzyńskość (odpowiednik archetypu Wielkiej Matki) oraz aspekt transformacyjny (Anima). Macierzyństwo daje bezpieczeństwo, tworzy kulturę matriarchalną, Anima udziela inspiracji mężczyźnie, stawia mu wymagania i tworzy pomosty między kulturą mężczyzn a światem kobiet.
KOMPENSACJA
Proces uzupełniający jednostronny przebieg zjawisk świadomych w ramach podstawowych opozycji psychicznych (podstawowa opozycja psyche: system świadomy versus nieświadomość). Opozycyjne funkcje i procesy psychiczne spełniają rolę kompensacyjną, np. uczucie względem myślenia, intuicja względem spostrzegania zmysłowego (percepcji), system nieświadomy względem świadomości, sny wobec świadomego myślenia. W snach bohater jest negatywny, agresywny, dziwny, skrajnie bezradny lub uduchowiony, pewny siebie, obdarzony wielką mocą, przeciwnie niż w stanie jawy. Kompensacja drogą marzeń sennych spełnia istotną funkcję regulacyjną, podobnie jak wyobraźnia dziecięca, fantazja artystów i obrazy mitologiczne wskazujące drogi rozwiązania sytuacji trudnych. Zjawiskiem kompensacyjnym w stanie jawy są różne objawy zaburzeń emocjonalnych, które „zasłaniają” właściwe cierpienie, zawierając zarazem wskazówkę leczenia. Podobnie sny o lataniu czy sny „kosmiczne”. W sferze jawy odpowiada temu postrzeganie latających spodków na niebie, próby nawiązania kontaktu z kosmitami, odpowiednikami średniowiecznych wierzeń w „duchy”. Kompensuje to brak wewnętrznego obrazu Boga.
KOMPLEKS
Zlepek emocjonalnie naładowanych treści psychicznych, niedostępny świadomości w normalnym stanie świadomości, a ujawniający się w formie objawów (zaburzenia psychiczne, lęki), skojarzeń (obrazy sztuki, przypadkowe pomyłki, zapominanie) oraz obrazów i symboli sennych. Sny są najważniejszą drogą do rozpoznania kompleksów, dlatego ich analiza stała się podstawą metody psychoanalitycznej w terapii zaburzeń nerwicowych. Treść kompleksu wynika z doznanych frustracji i urazów psychicznych lub zablokowanych tendencji rozwojowych (kompleks niższości, wyższości, Amazonki, Mesjasza, kobiecości, męskości, macierzyństwa itp.). Kompleksy tworzą podosobowości, jeśli wokół kilku kompleksów organizuje się istotna część tożsamości (tzw. osobowość mnoga - multiple personality). W rozumieniu Junga kompleksem jest również ego jako ośrodek organizujący pole świadomości indywidualnej (w marzeniach sennych główny bohater snu, mniej lub bardziej niezależny od toczących się wydarzeń).
KOMPLEKS MATKI
Kompleks matki oznacza skumulowanie skojarzeń i znacznej ilości energii psychicznej (silnych emocji) wokół obrazu matki w nieświadomości, co wyraża się w charakterystycznych snach (syn podziwiany przez matkę, córka lub syn śniący głównie postacie kobiece czy siebie jako dziewczynkę lub chłopca). U syna kompleks matki wywołuje zależność od kobiety, wpływa na niedostateczny rozwój męskiej tożsamości („syn matki”, kobiecy typ mężczyzny); u córki polaryzuje jej rozwój w kierunku odrzucenia wartości kobiecych („córka ojca” walcząca z matką) lub zamknięcia się jej rozwoju w obszarze wartości kobiecych („córka matki”, kobieta dziewczęca). Takie typy zachowań obserwujemy w snach, np. bohater snu popisuje się przed matką, klęka przed ukochaną; bohaterka snu walczy ze starszą kobietą lub ucieka przed mężczyznami.
początek
L
LABIRYNT
Symbol wtajemniczenia w świat Cienia (nieświadomości). Wyobrażenie wędrówki przez symboliczną przestrzeń, która wymaga od bohatera maksymalnej mobilizacji świadomości (wiedzy, samokontroli, doświadczenia) i nieświadomości (wiary, zaufania, akceptacji praw zbiorowych, losu, Boga). Przejście przez labirynt w różnych kulturach było z reguły uważane za ścieżkę inicjacyjną do sfery magii, świętości i ducha. Głównymi wyzwaniami, które stawia labirynt, jest własny lęk, niewiedza (brak doświadczenia) oraz instynkty. Stojąc przed taką próbą, adept może stracić panowanie nad sobą, nieznaną sytuacją i zgubić się. Przyczyną porażki jest uleganie negatywnym fantazjom (rezygnacja, ucieczka) lub naiwnym wyobrażeniom o pozytywnym zakończeniu (myślenie życzeniowe). Typowe sceny z marzeń sennych stanowiące próbę labiryntu to wędrówka przez ciemny las, nieznane miasto, chodzenie po piwnicach i korytarzach bez wyjścia (drzwi, klamek), zjeżdżanie windą w nieznane podziemia itd. Bohater snu spotyka w labiryncie różne przeszkody (próba Cienia) - dzikie zwierzęta, agresywnych żołnierzy, bandytów, potworne demony, złe duchy i czarownice, a także uroczego partnera, pomocną, nieznaną kobietę, duchowego przewodnika.
LATANIE
Symbol wzmożonej energii, zaufania do siebie, wiary, uniesienia uczuciowego (fascynacji), entuzjazmu, twórczej inspiracji, oderwania się od uwarunkowań materii. W snach oznacza zdolność fantazjowania (często śni się wrażliwym dzieciom) lub próbę ucieczki od zbyt bolesnej rzeczywistości, ograniczeń fizycznych. Wg psychologii Junga latanie jest symbolem inflacji, czyli rozdęcia możliwości „ja” (ego naładowane energią archetypu).
LĘK
Psychiczny wyraz znacznego napięcia między systemem świadomym i nieświadomym (wewnętrzne poczucie zagrożenia), które zagraża integralności poczucia „ja”. Częste doświadczenie w trakcie marzeń sennych, w których dominują prawa nieświadomości, najsilniej wyrażone w tzw. koszmarach. W aspekcie religijnym lękowi odpowiada tremendum. Każda wyższa moc (archetyp, symbol), ujawniająca się ze sfery nieświadomości wobec niedojrzałej świadomości, prezentuje się jako siła zagrażająca. Drugi biegun relacji z obrazami sennymi, archetypami i nieświadomością stanowi fascynacja (religijne fascinosum).
LIBIDO
Energia psychiczna pochodzenia biologicznego (seksualnego) i psychologicznego (wyobraźnia, emocje, uczucia), ujawniająca się w procesach nieświadomych, np. w marzeniach sennych jako ruch (bieg, jazda, taniec), żywioły (woda, ogień, wiatr), proste lub złożone symbole archetypowe (kolory, muzyka, krzyż, drzewo). Proces kumulacji (energia potencjalna) i rozładowania energii libido (dynamika) w miarę rozwoju staje się zjawiskiem coraz bardziej świadomym oraz zharmonizowanym. Energia psychiczna podlega uświadomieniu, związaniu i ukierunkowaniu w procesach intelektualnych, uczuciowych, rytualnych. Ze względu na rozprzężenie różnych kompleksów i obrazów w snach, ego ma większą swobodę w rozróżnianiu źródeł energii i jej asymilacji. Szczególny rodzaj energii psychicznej pochodzi od archetypów. Stanowi ona energię wyższego rzędu (przeżycia artystyczne, mistyczne, duchowe, ekstatyczne, paranormalne).
początek
Ł
MAGIA
Bezpośrednie oddziaływanie przez nieświadomość ze skutkami fizycznymi lub psychicznymi. Magiczny wpływ wywiera rytuał, ceremonia, magiczny przedmiot, zaklęcia, których wspólną cechą jest tajemniczość i swoista wartość „energetyczna”. Ze względu na nieokreśloność atmosfery snu, wiele zdarzeń i działań w marzeniach sennych ma charakter magiczny. Nagle dzieją się rzeczy niemożliwe, nieprawdopodobne. Bohater snu jest odbiorcą, ofiarą, autorem lub obserwatorem działań magicznych, np. czuje na sobie „magiczny” wzrok lub dotyk, słyszy lub czyta magiczne słowa, potrafi myślą przenieść się w inne miejsce itp. Elementy magii we śnie oznaczają aktywizację archaicznych, dziecięcych pokładów psychiki.
MANDALA
Obraz pełni psychicznej (obraz Jaźni, Boga) w formie koła, kuli, czworoboku, krzyża, aureoli, wieńca, liczby cztery itp. W symbolice chrześcijańskiej mandale łączą się często z personifikacjami Chrystusa (ukrzyżowanie Jezusa), Matki Boskiej (Maryja z Dzieciątkiem) lub świętych w aureoli. Kultura Indii również zawiera wyobrażenia figuratywnych postaci boskich w połączeniu z mandalą, np. tańczący Sziwa. W kulturze żydowskiej, islamie i chrześcijańskich kościołach reformowanych (protestanckich) unika się obrazowych przedstawień Boga, sugerujących realne podobieństwo do człowieka (personifikacja). W snach mandale mają zwykle formę mieszaną. Zawierają elementy geometryczne (kula, światło, tunel, czworokątny plac, góra lub harmonijne wzniesienie, „niesamowita” łąka) i personifikacje (bohater snu i trzech towarzyszy, twarz Chrystusa, Matka Boska z Dzieciątkiem, uśmiechnięty Budda, twarz mistrza, wizja anioła).
METAFORA
Przenośnia, inna forma wyrazu tej samej treści. Metafora pozwala na ukazanie innej perspektywy lub głębi wyrażanej treści, np. róża jako metafora miłości wyraża piękno i ideały (kwiat), jak też przeszkody i bóle (kolce). Metafora pojawia się w literaturze, baśniach, mitach, snach. Metaforami operują dzieci w zabawie. W snach gromadzi się wiele metafor codziennych przeżyć: upadki i katastrofy wyrażają porażki z dnia codziennego; wzloty, latanie i widoki z gór mówią o podniosłych przeżyciach; woda symbolizuje uczucie (głębokość, dynamika, stałość). Psychologiczna funkcja metafory wiąże się z jej zdolnością do wiązania wyobraźni, emocji i uczuć. Metafory senne ujawniają specyficzne związki między obrazami a emocjami i ideami, przecierając szlaki od sfery nieświadomej do świadomości.
METODA SWOBODNYCH SKOJARZEŃ
Metoda stopniowego odczytywania znaczenia obrazów ujawniających się z nieświadomości oraz diagnozowania wypartych kompleksów psychicznych. Podstawa pracy psychoanalityka przyglądającego się treściom pojawiającym się na obrzeżu świadomości w trakcie sesji terapeutycznej. Czytelność skojarzeń zakłóca przede wszystkim opór ze strony ego (mechanizmy obronne). Marzenia senne można uznać za swobodne skojarzenia w stanie wyłączonej świadomości - ego obserwuje treści ujawniające się z nieświadomości lub uczestniczy w nich jako bezwolny obiekt. Metoda ta pozwala odkryć osobiste znaczenie snu w danej sytuacji śniącego, do którego prowadzi nitka skojarzeń. Jung stwierdził, że na bodźce, które mają znaczenie urazowe, wydłuża się czas pierwszej reakcji skojarzeniowej.
MĘSKOŚĆ
Wymiar psychiczny charakteryzujący męskie postawy, cechy i zachowania typowe dla danej jednostki i otaczającej kultury. W snach kobiet pierwiastek męski pojawia się w rolach kochanka i uczuciowego partnera (Animus) lub ojca, opiekuna i przewodnika (Stary Mędrzec). Psychologia Jungowska wyróżnia cztery typy męskości, wokół których integruje się tożsamość mężczyzny oraz wyobrażenia kobiet o przedstawicielach płci przeciwnej. Są to: Kochanek, Wojownik, Mag i Król. Każdy z tych wymiarów może być wzorcem, ideałem - tak w rzeczywistości, jak i w snach. Kochanek jest najpowszechniejszym obrazem męskości; symbolizuje uczuciowego partnera skoncentrowanego na kobiecości partnerki czy ukochanej. W snach jego obraz często jest zabarwiony Cieniem (uwodziciel, gwałciciel) lub projekcją Jaźni (promieniuje boskością). Wojownik jest symbolem siły, mocy, energii, aktywności, skuteczności, pod której skrzydłami kobieta czuje się bezpiecznie - podminowany elementami Cienia jest bezwzględnym mordercą, przestępcą, wyidealizowany ma cechy wszechmocnego, odważnego supermana. Król to archetypowy, szlachetny władca, wspierający i dostojny, podejmujący decyzje i odpowiedzialność za innych (dzieci, kobietę, podwładnych). Mag oddziałuje na kobietę w sposób ukryty, magiczny, tajemniczy; typ mężczyzny ulotnego, czarującego, mistycznego, uduchowionego; w snach przyjmuje postać dobrego lub złego czarodzieja, wyczuwającego w lot duszę kobiety i jej pragnienia.
MIT
Symboliczna opowieść, opisująca najważniejsze przeżycia i wydarzenia życiowe człowieka. Zawiera przekaz fundamentalnych prawd psychologicznych ujmujących tradycyjną mądrość i doświadczenie przodków. Elementy mitycznych opowieści są częstym motywem marzeń sennych. Sny i mity lokują swą akcję w symbolicznym, nieznanym czasie, nieznanej przestrzeni, a bohater akcji jest z reguły podniesiony do rangi symbolicznej, dysponuje szczególną mocą, jest odrealniony (heros, wróżka, czarownica, wąż, król, zbawiciel, Stwórca itp. ). Mit jest narzędziem przekazu tradycji religijnej i kulturowej. Uświadomienie sobie mitycznego przekazu następuje przez nawiązanie kontaktu indywidualnej świadomości z symboliczną treścią wydarzeń i osobiste przeżycie (np. we śnie) lub odtworzenie mitu (rytuał, teatr). W ten sposób nawiązuje się kontakt z symbolicznymi, archetypowymi korzeniami mitu.
MUNDUS IMAGINALIS
Świat wyobraźni, która ogarnia całą rzeczywistość. U mistyków - anima mundi - dusza świata. Atmosfera jedności świata zjawisk i wyobrażeń jest częstym wrażeniem z marzeń sennych. Może być przejawem postawy infantylnej (animizm, myślenie magiczne, participation mystique) lub duchowej (mistyczna jedność świata duchowego).
początek
N
NIEBO
Pierwotny, archaiczny symbol pełni, doskonałości, duchowości, wolności, transcendencji. Psychicznym odpowiednikiem symbolu nieba jest uczucie wyzwolenia, a typową figurą związaną z wyobrażeniem nieba jest występująca w mitach i religii postać anioła lub ducha. Komplementarnym wyobrażeniem wobec nieba jest symbol ziemi.
NIEŚWIADOMOŚĆ INDYWIDUALNA
Sfera psychiki, do której ego (świadomość indywidualna) nie ma bezpośredniego dostępu. Zawiera ona treści nieakceptowane, niewygodne, przykre dla jednostki, pochodzące z urazowych przeżyć z przeszłości oraz stresów i konfliktów przekraczających aktualne możliwości przystosowania jednostki. Blokuje przemianę duchową i dostęp do nieświadomości zbiorowej (archetypów). W snach ujawnia się w różnych scenach bezradności, lęku, zagrożenia, niepewności, wystawienia na ocenę, osąd, krytykę, np. w koszmarach, snach „egzaminacyjnych” i innych scenach ujawniających indywidualne kompleksy śniącego. W terminologii jungowskiej - Cień indywidualny. Nieświadomość indywidualna jest na jawie źródłem nerwic, nieświadomych pomyłek, oporu w terapii, przeniesienia agresji, poczucia winy, lęku na otoczenie. Tego typu przeżycia lub odczucia ukazują się w wyostrzonej formie w snach osób unikających kontaktu z własną nieświadomością, z tzw. słabą stroną osobowości.
NIEŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA
Odkryta przez Junga głębinowa warstwa psychiki, zawierająca zbiorowe prawdy o podstawowych wzorcach reagowania i zachowań naturalnych (instynkty) oraz myślenia, przeżywania i działania człowieka (archetypy). Archetypy reprezentują uniwersalne, symboliczne prawa kultury, umożliwiając jednostce osiągnięcie dojrzałości duchowej i spełnienie sensu istnienia jako członka kultury. Są podstawą przeżyć i doznań artystycznych, religijnych, duchowych, które Jung nazywa odrodzeniem, oraz szczególnego rodzaju snów poruszających psychikę (sny archetypowe, symboliczne, sny prorocze). Nieświadomość instynktowa i archetypowa wyraża się także w mitach, sztuce, ceremoniale religijnym, obyczajach oraz doświadczeniach granicznych (wizje, inicjacje, inspiracje, przeżycia mistyczne, paranormalne, narkotyczne wywołane stymulacją nieświadomości).
ODRODZENIE
Proces przemiany całej osobowości, w której centrum życia przenosi się ze świadomości indywidualnej (ego) w kierunku archetypów albo wprost do Jaźni. Tworzy się tzw. oś ego-archetyp lub ego-Jaźń. Odrodzenie wiąże się ze zmianą dotychczasowej orientacji psychicznej (osoba o typie intelektualnym przyjmuje postawę uczuciową, typ uczuciowy nabiera intelektualnego dystansu i obiektywizmu, osoba introwertywna wkracza swobodnie w relacje zewnętrzne, ekstrawertywna wycofuje się z nadmiaru kontaktów zewnętrznych i impulsywnych relacji z otoczeniem). Nieudane odrodzenie ma charakter tzw. przebiegunowania psychicznego (obserwowane w psychozie, nagła niezrozumiała zmiana zachowania na biegun przeciwny z utratą dotychczas nabytych wartości). W snach symbolem odrodzenia są obrazy mandali, Jaźni, spotkania w duchowym przewodnikiem, „mistyczne” wizje, doświadczenia duchowych energii i wolności, sny wskazujące powołanie życiowe (dreams of call). Odrodzenie w snach zawiera element zmiany, transformacji, a zarazem nowej organizacji osobowości (wtórnej integracji).
OGIEŃ
Symbol energii, odrodzenia, przemiany, odnowy wewnętrznej, zniszczenia tego, co obumarłe, oczyszczenia emocjonalnego (katharsis). W snach ogień może mieć charakter siły głównie niszczącej - pożar, ogień „fizyczny”; siły transformującej i oczyszczającej - ogień symboliczny, płomienie; lub czystej duchowości i transcendencji - jasność, światło, promieniowanie.
OŚ EGO-JAŹŃ
Relacja indywidualnej świadomości (bohater snu) i centralnego symbolu nieświadomości zbiorowej - Jaźni (obraz Boga). Bohater snu doznaje zwykle ekstatycznych wizji światła, nieba, kosmosu, spotyka lub słyszy „głos Boga”, odczytuje poruszające słowa ze świętej księgi (niekiedy w nieznanym języku). Pierwowzorem osi ego-Jaźń jest każda relacja bohatera z postacią archetypową: spotkanie z Animą (idealna ukochana), z Animusem (poruszający taniec z kochankiem), Starym Mędrcem (mistrzem, nauczycielem duchowym, starcem o przenikliwej myśli), Wielką Matką (duchowa opiekunka).
początek
PARTICIPATION MYSTIQUE
Przeżycie participation mystique jest typowe dla psychiki archaicznej, wyobraźni dziecięcej, stanów obniżonej świadomości i atmosfery marzeń sennych. Jest to stan „mistycznej jedności”, który wyzwala się w procesie grupowym związanym z rytuałami plemiennymi lub religijnymi. Wynika on z otwarcia się na obrazy nieświadomości oraz utraty lub znacznego osłabienia poczucia indywidualnej tożsamości (doświadczenie kolektywne, regresja do poziomu nieświadomości zbiorowej). Tak jak świadomość organizuje wymiar indywidualny (poczucie „ja”), tak nieświadomość nosi cechy kolektywne. Żywe symbole „oczarowują”, fascynują, obezwładniają bohatera marzeń sennych, poruszają głęboko jednostkę (podobnie dzieje się to w sztuce, pod wpływem narkotyków i intensywnych emocji).
PERSONA
Kulturowa i społeczna maska psychiczna, fasada. W teorii Junga persona stanowi świadomość zbiorową jednostki, zewnętrzną warstwę osobowości, poprzez którą komunikuje się ona z otoczeniem i asymiluje zewnętrzną sferę kultury. Persona służy z jednej strony adaptacji, a z drugiej spełnia funkcje obronne, gdyż zakrywa indywidualne cechy psychiki. Fasadowe umiejętności zakrywają ego w tłumie podobnych jednostek (zbiorowe reguły komunikacji), umożliwiają też wpływ na otoczenie. Rola zapisana w personie-masce udziela swoistej nietykalności społecznej, niczym maska w tragedii greckiej. W snach osoby z rozbudowaną personą (zwykle typ ekstrawertywny) często występują publicznie, komunikują się z tłumem, spotykają się ze znanymi, popularnymi osobistościami, mają podkreślony, zwracający uwagę, ekstrawagancki ubiór zewnętrzny. Osoby ze słabo rozwiniętą personą (typ introwertywny) chowają się przed innymi, przeżywają wstyd lub ośmieszenie, śnią raczej krajobrazy lub bezludne sceny, niż osoby i sceny zbiorowe.
PERSONIFIKACJE
Figury z wyobraźni, snów, literatury, sztuki i marzeń, które uosabiają charakterystyczne cechy osobowości lub istotne wymiary życia człowieka. Na te postacie rzutowane są uczucia, oczekiwania, wyobrażenia, np. personifikacją cierpienia może być Chrystus lub żebrak, głupoty i naiwności - błazen, godności - król, czystości - dziewica, swobodnego seksu - prostytutka itp. Wykorzystując postacie ze snów jako personifikacje istotnych funkcji psychiki, łatwiej jest je odnieść do konkretnego życia jednostki.
PODOSOBOWOŚĆ
Wyodrębniona, autonomiczna część osobowości, ujawniająca się jako niezależna i mająca pewien wpływ na zachowanie. W skrajnym przypadku dochodzi do sprzecznych zachowań, jakby psychika była rządzona przez dwa lub kilka ośrodków (osobowość mnoga). Charakter podosobowości widać dużo wyraźniej i ostrzej przy analizie marzeń sennych, w których główny bohater jest bardziej podatny na oddziaływanie innych fragmentów psychiki jako partnerów (alter ego) lub nawet konkurentów (personifikacje Cienia). Często występuje w różnych rolach w jednym śnie (obserwator, aktywny uczestnik, ofiara zdarzeń).
POLITEIZM
Wierzenia religijne zakładające wielość bogów „zarządzających” różnymi sferami rzeczywistości. Przykładem jest mitologia ludów pierwotnych czy mitologia starożytnych Greków. W drugim przypadku zaznacza się już tendencja monoteistyczna (jeden główny Bóg - Zeus), która wyraziła się jeszcze silniej w religii Rzymian, a stała się dominującym systemem w judaizmie. Zdaniem Junga nieświadomość zbiorowa i archetypy mają naturę autonomiczną, dlatego skłaniają świadomość do przeżywania kontaktu z nimi jak z bogami („siłami wyższymi”). Natura myślenia człowieka w snach jest w znacznej mierze „politeistyczna”. Emocje, afekty, nastroje, obrazy, idee występują często w postaci podobnej do człowieka (personifikacje) i rządzą zachowaniem bohatera jak „duchy” czy bogowie. Mówiąc w przenośni, nieświadomość przeciętnego człowieka współczesnego jest w dalszym ciągu pogańska, choć świadomość została ukształtowana według dogmatów monoteistycznych.
POWIETRZE
Symbol duchowości, wolności, wyzwolenia, myśli, która przenika rzeczywistość. W snach może pojawiać się jako odczucie przejrzystej przestrzeni, odczuwalnego wiatru, doznawanie piękna ogromnych przestrzeni, odległości, przejrzystości.
PROCES PIERWOTNY
Proces uwarunkowany regułami nieświadomości, rządzony zasadą przyjemności, myślenia życzeniowego, popędów. Proces wtórny określają zasady przyczynowo-skutkowe, logiczne, świadome, jednoznaczne, w przeciwieństwie do nieokreśloności, irracjonalności, przypadkowości, niejednoznaczności, związanych z przebiegiem procesów pierwotnych. W snach dominują procesy pierwotne, choć obecne są przejawy procesu wtórnego (świadomości) - poczucie „ja”, obserwowanie zdarzeń, świadomość snu, elementy logicznego myślenia i analizy zdarzeń, krytyczna ich ocena. Psychoanaliza w pracy nad marzeniami sennymi zmierza do zastąpienia zjawisk rządzonych zasadą procesu pierwotnego na ich uświadomienie według reguł procesu wtórnego.
PROJEKCJA
Rzutowanie wewnętrznych stanów i wyobrażeń z nieświadomości na otoczenie. Charakterystyczny proces tworzący wydarzenia i bohaterów marzeń sennych. Wydobywa na scenę snu ukryte i stłumione (Cień indywidulany) lub głębinowe (archetypy) warstwy psychiki. Treści psychiczne są rzutowane na otoczenie bohatera snu (inne osoby, obrazy i symbole) wraz z towarzyszącymi emocjami negatywnymi, żalu, zazdrości, obwiniania, życzeniowych oczekiwań, lęku, obaw, resentymentu lub pozytywnymi (fascynacja, radość, ekstaza). Znaczenie projekcji z marzeń sennych rozpoznaje się metodą swobodnych skojarzeń. Symbole sztuki i religii, obrazy z marzeń sennych poprzez projekcję służą poszerzaniu tożsamości i przekształcaniu świadomości. Na projekcji opierają się liczne metody diagnozy i terapii (testy projekcyjne i skojarzeniowe) oraz metoda amplifikacji, czyli poszerzania znaczeń obrazów sennych z wykorzystaniem odniesień do symboli mitologicznych i in.
PSYCHIKA OBIEKTYWNA
Autonomiczna sfera psychiki nieświadomej związana z nieświadomością zbiorową. Reprezentuje ona powszechne prawa zapisane w tradycji, którym musi podporządkować się jednostka. Obiektywne prawa psychiki odzwierciedlają, według psychologii Junga, archetypy, a obiektywne prawa natury - instynkty. Poczucie autonomicznego charakteru nieświadomości jest bardzo silne w snach. Wyraża się w przeżywaniu snu jako narzuconego spektaklu (pozycja obserwatora), w odczuciach obecności znaczącej postaci, która posiada intensywny wpływ na bohatera snu, stanach spokojnej rejestracji scen i obrazów itp.
początek
R
REGRESJA
Nieświadomy mechanizm polegający na wycofaniu się przeżywania i zachowania na niższy poziom rozwojowy (do okresu dziecięcego), często charakteryzujący atmosferę marzeń sennych, np. baśniowość, wrażenie oczarowania, odrealnienia, zawieszenia czasu. W ten sposób sny zapewniają kontakt z zapisanymi w nieświadomości gotowymi zachowaniami z wcześniejszego etapu rozwoju, możliwość przeorganizowania psychiki oraz tymczasową integrację. Regresję w stanie jawy cechuje zdolność do zachowań typowych dla dziecka (beztroska, potrzeba zabawy, ufność, nieodpowiedzialność, idealizm), a w przypadkach patologicznych zachowanie infantylne, stereotypowe, niekontrolowane reakcje emocjonalne i uprzedzenia (hipochondria, histeria, posądzenia, urojenia). Takie stany regresji w snach, zabarwione lękiem i agresją, świadczące o nagromadzonych emocjach i treściach Cienia indywidualnego, są przedmiotem analizy terapeutycznej, wskazując na wrażliwe miejsca psychiki oraz możliwości przemiany osobowości.
początek
S
SEN ARCHETYPOWY
Nieświadomy mechanizm polegający na wycofaniu się przeżywania i zachowania na niższy poziom - Sen bogaty w symbole, intensywnie oddziałujący na przeżycia bohatera. Wywołuje krańcowe przeżycia od stanu duchowego lęku (trwoga, tremendum) po fascynację, pełnię i szczęście (fascinosum), np. odczucia tajemnicy, mocy, niesamowitej atmosfery, ponadczasowości, wieczności, pełni, uniesienia, podniosłości, lekkości, odrodzenia. Przeżycia archetypowe w snach mają odniesienia do szczególnych doświadczeń ze stanu jawy lub występujących w sztuce, baśniach, mitach i religii. Przykładem może być ekstaza, zakochanie, uniesienie artystyczne lub religijne (mityczne wyobrażenia, przeżycia duchowe). Kontakt z archetypem ułatwiają czynniki osłabiające kontrolę świadomości - silne emocje i uczucia, rytuały, ceremonie, spektakle, muzyka, medytacja, kontemplacja, sztuczne środki (narkotyki, alkohol). Niedojrzałe ego, zagubione w relacji z archetypem, popada w stan inflacji negatywnej (złudzenia, urojenia, oderwanie od rzeczywistości) lub pozytywnej (ideowe zaangażowanie, fascynacja, inspiracja, uniesienie, natchnienie).
SEN INICJACYJNY
Sen wprowadzający w nowy obszar psychologiczny. Bohater snu doświadcza sytuacji i emocji w nowej roli, np. rodzinnej, społecznej, duchowej. Do snów inicjacyjnych należą sny erotyczne, sny o śmierci, urodzeniu dziecka i ciąży, pełnieniu ważnych funkcji publicznych itp. Inicjacja jest w istocie procesem wieloetapowym; powtarzające się sny o pokrewnej tematyce są stopniowym wprowadzeniem inicjacyjnym indywi-dualnej świadomości w nową rolę (matki, ojca, małżonka, niezależności, władcy, mistrza, ucznia itp.).
SEN INICJALNY
Sen wstępny, początkowy, uznawany w psychoterapii Jungowskiej za wyjściowy wskaźnik sytuacji wewnętrznej pacjenta. Sen inicjalny określa status quo i przestawienie, jakie nastąpiło w nieświadomości pacjenta w momencie rozpoczęcia terapii. Również sny, które pojawiają się w nowych sytuacjach, po podjęciu ważnych decyzji, mogą być uznane za sny inicjalne. Jest w nich zawarta syntetyczna informacja z głębokich obszarów nieświadomości. Nie jest to jednak sen proroczy. Podjęcie pracy terapeutycznej z ujawnionym problemem może przyczynić się do właściwego ustawienia terapii. Sny inicjalne zawierają istotny materiał dla procesu terapeutycznego i zmiany orientacji życiowej.
SEN KOSMICZNY
Sen zawierający obrazy kosmosu, wizji nieba, nieograniczonej przestrzeni, ogromnego pędu w stanie nieważkości, spotkania na innych planetach, kontaktu z kosmiczną, boską siłą. Sny tego rodzaju są typowe dla psychiki dziecięcej i wyobraźni archaicznej. U podłoża takich wizji leży brak granic między „ja” i „nie-ja”; wszystko, co pojawia się w wyobraźni bohatera, jest równocześnie zjawiskiem zewnętrznym (zjawisko projekcji). Sny kosmiczne są często manifestacją dziecięcego pojmowania Boga jako siły kosmicznej.
SEN KOSZMARNY
Dramatyczny sen wypełniony nagłymi zdarzeniami, zwykle o charakterze katastrofy, upadku, zniszczenia, zagrożenia, nieszczęścia, bezradności, frustracji, ataku potworów, dzikich zwierząt, śmierci itp. Typowy sen nerwicowy (lękowy) lub pourazowy. Sen koszmarny odreagowuje nadmiar agresji i lęku skumulowanego w nieświadomości indywidualnej. Błędem jest uznawanie koszmarów za sny prorocze, czyli automatyczne przenoszenie nieprzyjemnej atmosfery i treści zdarzeń ze snu do zwykłej rzeczywistości.
SEN PROROCZY
Sen ukazujący dokładnie lub w zarysie wydarzenia, które następują po jego wystąpieniu, nawet po wielu latach. Sny prorocze trzeba odróżnić od typowych intuicji, które dają znać o sobie w snach. Bohater snu wyczuwa następstwo zdarzeń z udziałem dedukcji. Innym razem osoba śniąca jest przekonana dopiero po obudzeniu, co może się wydarzyć, przeżywając emocjonalnie obraz senny. Typowy sen proroczy opisuje zdarzenia praktycznie niemożliwe do przewidzenia lub wydedukowania. Jung tłumaczy występowanie snów proroczych prawem synchroniczności (akauzalności).
STARY MĘDRZEC
Symboliczna postać występująca w przekazach religijnych, baśniach, marzeniach sennych, obdarzona szczególną mądrością i mocą. Archetyp ducha i mądrości kultury. Spełnia rolę przewodnika, proroka, mędrca, jasnowidza, duchowego władcy; reprezentuje duchowy pierwiastek męski. Cechy Starego Mędrca w snach i wyobraźni mogą być przypisywane autorytetom, postaciom z religii, mitologii lub literatury (terapeuta, starzec, mistrz duchowy, guru). W snach Junga występowała wzorcowa postać mędrca, której nadał on imię Filemon. Obok głębokiego zrozumienia Starego Mędrca charakteryzuje duchowa lub magiczna moc. Taką postać Jung nazywa osobowością maniczną. W snach może ją reprezentować szaman, mag, czarodziej, król, władca.
SYMBOL
Wieloznaczne pojęcie, idea, obraz zawierające treści należące do różnych wymiarów. Z perspektywy psychologii Junga najistotniejszą cechą symbolu jest łączenie przeciwnych biegunów rzeczywistości, czyli własność transcendentna, np. wąż lub krzyż jako symbole życia i śmierci, znak tao jako symbol dopełniania się bieguna aktywnego (twórczego, męskiego, jang) i bieguna pasywnego (receptywnego, in). W snach właściwymi symbolami są więc te obrazy, sceny czy sytuacje, które oznaczają dwa odrębne obszary doświadczania lub funkcjonowania (śmierć jako symbol utraty życia i odrodzenia). Dla odzwierciedlenia symbolicznego charakteru ludzkiej aktywności i tworzonej przez człowieka kultury, Jung wprowadził do psychologii koncepcję archetypu oraz symboliczne, wieloznaczne terminy na oznaczenie głównych sfer doświadczenia (archetyp Cienia, Animy, Animusa, Wielkiej Matki, Starego Mędrca, Jaźni). Psychologia postjungowska rozwinęła koncepcję symbolicznego opisywania wybranych doświadczeń psychologicznych, np. kompleks Amazonki, archetyp uzdrowiciela, archetyp dziecka, króla, maga i in.
SYNCHRONICZNOŚĆ
Prawo akauzalności odnoszące się do zjawiska prekognicji, jasnowidzenia, przeczuwania przyszłości, snów proroczych. Zdaniem Junga prawa czasu i przestrzeni w sferze psychiki i nieświadomości zbiorowej nie zawsze mają zastosowanie, gdyż psychika kojarzy zjawiska nie tylko ze względu na ich podobieństwo logiczne, przyczynowo-skutkowe, ale także znaczeniowe. Pewne zdarzenia mogą odbywać się jakby w różnych wymiarach jednocześnie, np. silna więź uczuciowa pozwala na odbieranie zdarzeń mających nastąpić w przyszłości, wizje artysty zapowiadają pewne procesy powszechne, przyszłe zdarzenia żyją już jakby w jego nieświadomości i są wyrażane w symbolicznej formie.
SZATAN
Mitologiczna personifikacja Cienia zbiorowego w religiach monoteistycznych. Kultury pierwotne, politeistyczne nie tworzyły skumulowanego w jedną figurę pojęcia uosobionego zła, gdyż wśród wielu bogów były liczne duchy „dobre” i „złe”. Pojęcie szatana, co etymologicznie oznacza „przeciwnika” Boga, kumuluje w sobie zło realne i potencjalne. Na drugim biegunie wobec szatana występuje Bóg jako istota Dobra, esencja doskonałości. Z pojęciem szatana wiąże się diabeł, co z etymologii łacińskiej oznacza istotę rozbijającą, pozbawiającą poczucia jedności i pełni. Jedną z instancji tak pojętego diabła jest intelekt, myślenie, które rozbija rzeczywistość na abstrakcyjną oraz faktyczną. Szatan i diabeł jest częstą postacią w snach. Wyraża silnie blokowane przeżywanie i odgradzanie się od pewnego zakresu rzeczywistości. Wskutek tego psychika ulega rozszczepieniu na dobrą i złą. Tę złą, tzn. odrzucaną i nie akceptowaną przez świadomość, reprezentuje diabeł. Zapoznanie się z diabłem, niereagowanie lękiem, sprawia, że odchodzi on lub traci magiczną przewagę nad świadomością jednostki. Takie sceny w snach oznaczają asymilację Cienia zbiorowego.
początek
Ś
ŚNIĄCE CIAŁO
Koncepcja Arnolda Mindella, twórcy psychologii zorientowanej na proces, kontynuatora myśli Junga. Według niej sny mogą być przetłumaczone na język ciała; są zapisem procesów dziejących się w ciele i dlatego powinny być przez ciało zasymilowane. W snach ujawnia się metakomunikator (pośrednik między procesami świadomości i nieświadomości, wewnętrzny obserwator), który wskazuje kierunek integracji treści zawartych w marzeniach sennych. Wychodząc z tych założeń, Mindell wprowadził różne techniki pracy z ciałem - „kanałami percepcyjnymi”, progami świadomości. Podobnie jak treści snów traktował on fantazje, wyobrażenia, wizje, przeżycia psychotyczne.
początek
T
TABU
Forma zakazu społecznego, za którego naruszenie jednostka podlega karze, w najgorszym przypadku zostaje ona wykluczona z życia w grupie. Psychologiczna siła tabu mogła prowadzić do śmierci fizycznej (śmierć voodoo). W kulturach pierwotnych za przekroczenie tabu kary miały zwykle postać symboliczną. Rytuały, obrzędy i ceremonie miały na celu oczyszczenie jednostki z popełnionych wykroczeń, aby mogła ona powrócić do społeczności. W snach obserwuje się sceny, w których bohater czuje się napiętnowany, osaczony przez nacisk społecznego sumienia albo odrzucony (niezauważony) przez otoczenie. Wyzwala to z reguły silne poczucie winy i lęku, które są stałym objawem większości zaburzeń psychicznych. Według zasady tabu wychowywane są niekiedy dzieci (np. straszenie Babą Jagą, czarownicą, policjantem). Lęk przed przekroczeniem pewnej granicy w snach nosi charakter tabu. Zaangażowanie świadomości i rozumowania logicznego pozwala na uwolnienie się od irracjonalnego prawa tabu. W snach jest to bardzo trudne, co świadczy, że dotychczasowy stan świadomości jest zbyt słaby wobec przejawów nieświadomości.
początek
U
UCZUCIE
Uczucie jest według Junga funkcją racjonalną - porządkuje zjawiska, przeżycia i bliskich od strony subiektywnej, indywidualnej. Z perspektywy marzeń sennych sfera uczuciowa jest wyrażana głównie poprzez liczne, nawet przeciwstawne emocje, nastroje i skumulowane afekty, co oznacza, że są to przeżycia słabo uświadamiane oraz niedostatecznie kontrolowane przez bohatera i autora snu. Psychologia głębi odróżnia afekt, jako skumulowany kompleks wielu różnych emocji wokół nieuświadamianego lęku i agresji, od częściowo uświadamianych emocji i nastrojów. Afekty dezorganizują skrajnie aktywność bohatera snu (wściekłość, żal, mściwość, skrajna namiętność, nienawiść). Radzenie sobie bohatera snu z afektami i emocjami świadczy o umiejętności przyjmowania świadomej postawy uczuciowej i możliwości kontaktowania się z poziomem duchowym (archetypowym).
początek
W
WĄŻ
Symboliczne (archetypowe) znaczenie węża odnosi się do jego zdolności regeneracyjnych, ciągłego odradzania się, ruchliwości i umiejętności zadawania śmierci. Symbol energii seksualnej, życia i witalności. Z jednej strony wąż oznacza prawo życia, z drugiej śmierci. Wąż w formie koła („gryzący” własny ogon) to mistyczny symbol odrodzenia. Wąż pnący się ku górze stał się symbolem sztuki lekarskiej. W odniesieniu do relacji kobiety i mężczyzny wąż oznacza tę samą energię życia, skumulowaną w postaci energii seksualnej (libido). Uwolnienie tej energii następuje na poziomie pierwotnym w trakcie stosunku seksualnego. Energia ta ulega transformacji poprzez odpowiednie kierowanie emocjami i uczuciami (taniec, joga, medytacja) i koncentruje się na wyższym poziomie - magicznym (wyobraźnia), psychicznym (świadomość, motywacja, uczucie) lub duchowym (wola). Jeśli w marzeniach sennych główną postać snu gryzie lub atakuje wąż, może to oznaczać niezdolność kierowania energią seksualną (próba opanowania jej przez nadmierną kontrolę).
WIELKA MATKA
Symboliczna postać bogini, władczyni życia i śmierci, dojrzałej kobiety, rodzicielki, archetyp natury. Uniwersalny obraz matki i postawy macierzyńskiej, występujący w mitach, baśniach różnych epok i kultur oraz marzeniach sennych ludzi współczesnych. Jej obraz odgrywał decydującą rolę w okresie kultury matriarchatu. Charakteryzuje ją macierzyństwo i zdolność obdarzania życiem. W świadomości i wyobraźni dziecka obraz matki dominuje do 3 roku życia. Jeśli matka jest niedojrzała (nadopiekuńcza lub niezdolna do zintegrowania życia seksualnego i macierzyństwa) lub brakuje w rodzinie ojca (jest on słaby, nieobecny albo zdominowany), obraz matki u dziecka może ulegać rozszczepieniu na Dobrą i Złą Matkę. Dobra Matka w snach dzieci i dorosłych to dobra wróżka, postać opiekuńcza, ochraniająca, wrażliwa; Zła Matka to wiedźma, czarownica, diablica.
WILKOŁAK
Zwierzo-człowiek, człowiek wilkopodobny, krwiożerczy dzikus. Istota wyrażająca dziką, niekontrolowaną energię instynktów, pojawiająca się w baśniach, wierzeniach ludowych i marzeniach sennych. W snach wilkołak wyraża jedność natury zwierzęcej i ludzkiej, którą w tradycji greckiej symbolizowały centaury. „Dobre” wilkołaki wspomagają człowieka, przypominając więź z prawami przyrody, „złe” wilkołaki wyrażają zdziczałe lub nieoswojone pragnienia cielesne, zmysłowe, popędowe. W snach wilkołak może być bardziej „zwierzęcy”, dziki lub bardziej „ludzki”. Wizje obrazowe, wyobrażeniowe doznania będące nagłym ujawnieniem się treści nieświadomości zbiorowej (archetypów). Zaskakują one świadomość indywidualną, narzucają się „z zewnątrz”, „z góry” (autonomia nieświadomości). Wizje mogą być indywidualne (artyści, mistycy, prorocy) lub zbiorowe (polityczne, naukowe, filozoficzne, narodowe, religijne). Jeśli zawierają one odniesienia do zjawisk uniwersalnych, zbiorowych oraz do osobistego życia osoby doświadczającej, mówimy o wizjach mieszanych. Typowymi wizjami mieszanymi są wyobrażenia artystyczne: literackie, malarskie, muzyczne, dramaturgiczne. Transformują one materiał archetypowy na język bliższy wyobraźni przeciętnej jednostki. Taką twórczość Jung nazywa wizjonerską, w przeciwieństwie do twórczości „osobistej”, symptomatycznej. Wiele koncepcji narodowych, filozoficznych i naukowych, a nawet religijnych (proroctwa w sektach) nosi „domieszkę” osobistych problemów ich autora lub sytuacji, z której się on wywodzi. Mimo to aspirują one do ogólnej, zbiorowej, ponadczasowej prawdy i praw, które powinni wszyscy respektować (prześladowania Inkwizycji, nihilizm filozoficzny Nietzschego, dualizm spirytystyczny Rudolfa Steinera, dogmatyzm ekonomiczny Marksa, wierzenia w kosmitów, UFO czy eliksir życia, idea Holocaustu, końca świata itp.). Religijnymi wizjami zbiorowymi są „widzenia” Matki Boskiej. Sny zawierające wizje o treściach zbiorowych intensywnie oddziałują na bohatera snu. Są to sny archetypowe. Wizje w stanie jawy występują także w chorobach psychicznych (wizje patologiczne) lub pod wpływem sztucznej stymulacji (narkotyki, medytacja).
WODA
W snach woda symbolizuje przeżywanie uczuciowe, odrodzenie psychiczne, zależność lub subtelne pragnienia erotyczne (szczególnie w snach kobiet). Wyraża gotowość do przyjęcia postawy receptywnej, uległej, czułej, ofiarnej, ojcowskiej lub macierzyńskiej. Erotyczny lub zmysłowy aspekt uczuć charakteryzuje woda „fizyczna” (pływanie, moknięcie w deszczu). Woda „niematerialna”, czysta, eteryczna oznacza raczej psychiczne odrodzenie, uczucia duchowe.
WYOBRAŹNIA
Podstawowa zdolność psychiki do tworzenia obrazów, wyobrażeń, skojarzeń i transformacji treści napływających od strony świadomości (idee, myśli, decyzje, wiedza) oraz od strony nieświadomości (emocje, nastroje, przeczucia, wrażenia, afekty). Zdaniem Junga funkcja wyobraźni jest ogromna, gdyż na jej polu spotyka się świadomość i nieświadomość, a konfrontacji podlegają różne wymiary psychiki (pierwotne i przetworzone) - myślenie, uczucia, intuicje, spostrzeżenia zmysłowe. Przejawy aktywności wyobraźni na jawie to wszelkie rodzaje sztuki, wynalazczości, zabawy, obrzędów i rytuałów. W snach wyobraźnia ukazuje się niemal w czystej postaci, dostarczając wielu treści, które nie mogą ujawnić się na poziomie świadomości.