SŁOWNIK WYBRANYCH TERMINÓW
Z ZAKRESU SOMATOTERAPII I PSYCHOTERAPII CIAŁA
oprac. Elżbieta Galińska, Zenon W. Dudek
BIODYNAMIKA
psychologia biodynamiczna nawiązuje do koncepcji libido Freuda, traktuje w sposób integralny procesy ciała i psychiki, które są wzajemnie powiązane tak w zdrowiu, jak i w chorobie. Twórcą koncepcji jest Gerda Boyesen, norweska psycholog i fizjoterapeutka, która wprowadziła koncepcję cyklu emocjonalnego (krążenie energii emocjonalnej w ciele) i psychoperystaltyki (perystaltyka jelit spełnia określone funkcje w przeżywaniu emocjonalnym, praca układu trawiennego służy oczyszczaniu z nadmiaru emocji). Zablokowanie psychoperystaltyki w atmosferze stresu prowadzi do tworzenia się dwóch rodzajów (poziomów) pancerza: jelitowego („trawiennego”) i tkankowego. W terapii biodynamicznej dąży się do oczyszczenia z emocji zablokowanych na poziomie jelitowym. Celem terapii jest usunięcie nerwicy z ciała, która blokuje dostęp do „jądra życia” (jądro życia to naturalna zdolność samoregulacji i samoleczenia, tzw. pierwotna osobowość). Wtórna osobowość (pancerz mięśniowy, o którym mówią koncepcje Reicha i Lowena) nie korzysta z energii pierwotnej, dlatego pobudzenie i uregulowanie psychoperystaltyki jest celem terapii biodynamicznej, prowadzi to do uwolnienia pierwotnej osobowości (jądra życia).
BIOENERGETYKA
kierunek somatoterapii wiązany z nazwiskiem A. Lowena, ucznia W. Reicha. Opiera się na założeniu funkcjonalizmu energetycznego, mającego korzenie w procesach biologicznych pojedynczej komórki, która w zależności od odczuwanego stanu: przyjemności, bezpieczeństwa bądź zagrożenia - rozszerza się i przybliża, jest ekspansywna lub kurczy się i wycofuje. W tym drugim przypadku jej poziom energetyczny jest mniejszy. Model ten Reich, a za nim Lowen, przenosi na funkcjonowanie całego organizmu, rozumianego jako jedność procesów psychicznych i duchowych z procesami cielesnymi. Wskutek nie rozładowanych konfliktów wewnętrznych (intrapsychicznych) poziom zagrożenia u człowieka jest podwyższony. Tworzą się blokady, m.in. blokada fizjologiczna przed przeżywaniem emocji (płytki oddech, wzrost napięcia mięśniowego prowadzącego do przykurczów i deformacji - zob. rolfing). Zarówno zaburzenie oddychania, które powoduje niedotlenienie, jak i usztywnienie mięśni różnych partii ciała blokują swobodny przepływ energii w organizmie. Blokady te odcinają świadomość od ciała i tego, co ono zawiera - emocji i uczuć. Izolacja psychiki od ciała jest mechanizmem nerwicowym, ale leży też u podstaw innych zaburzeń psychicznych. Terapia bioenergetyczna ma na celu przywrócenie harmonii między ciałem a psychiką, poprzez pracę z ciałem przywracającą krążenie energii i podnoszącą poziom energetyczny organizmu. Zmiany stanu ciała powodują niekiedy zaskakująco silne zmiany w świadomości. Do podstawowych ćwiczeń zalicza się tu: zwiększenie poziomu wibracji ciała, ugruntowanie, pogłębienie oddechu, masaż, wzbogacanie ekspresji, w tym także świadomości własnej seksualności.
BIOSYNTEZA
Terapia wywodząca się od koncepcji Reicha, jej celem jest „integracja życia”. Po raz pierwszy tego terminu użył Francis Matt, twórca metody psychoterapii prenatalnej (analiza życia płodu w łonie matki). Od 1975 roku biosyntezę rozwija D. Boadella, opierając się na założeniu, że istnieją 3 podstawowe strumienie energii życiowej, wiążące się z trzema warstwami komórkowymi zarodka (ekto, endo- i mezoderma). Wyrazem aktywności tych strumieni jest „przepływ” percepcji, myśli i obrazów przez system neuromotoryczny. Integracja tych strumieni może zostać naruszona wskutek stresu doznanego przed urodzeniem, w niemowlęctwie lub późniejszym życiu. Metodami terapii w biosyntezie są: uwolnienie oddechu, emocjonalne ześrodkowanie, przywracanie normalnego stanu funkcjonowania mięśni, ugruntowanie postawy. Boadella uważa, że cała powierzchnia ciała stanowi prenatalną strefę erotyczną, następnie różnicuje się ona poprzez tworzenie ośrodków energetycznych lokalizujących się w czterech strefach. Tak kształtuje się osiem podstawowych typów charakteru (każda cecha i typ charakteru mają swoje funkcjonalne przeciwieństwo): schizoidalny i histeryczny, oralny i paranoidalny, masochistyczny i psychopatyczny, falliczny i bierno-kobiecy. Typy charakteru odpowiadają czterem fazom rozwoju (stadium więzi, odżywiania, eksploracji i komunikacji) oraz czterem strefom erogennym: ocznej, oralnej, analnej i genitalnej. Na takiej podstawie powstają mapy charakteru, odzwierciedlające strukturę energetyczną ciała i organizmu oraz funkcjonalną organizację osobowości. Biosyntezę rozwijają ponadto D. Smith, J. Pierrakos, E. Baker, F. Lake i in.
BONDING (bond - ang. łączyć)
Jedna z technik somatoterapeutycznych autorstwa Daniela Casriela (zob. Proces Nowej Tożsamości), wykorzystywana także w somatoanalizie R. Meyera. Stosowana bywa w różnych formach. Najczęstszą z nich jest tzw. „bonding-tendresse” (tendresse - fr. czułość), kiedy to obie osoby leżą obok siebie lub jedna na drugiej splecione uściskiem. Założeniem bondingu jest obdarzenie partnera (pacjenta) czułością, ciepłem, nie chodzi zatem o odczucia i kontakt erotyczny. Podczas bondingu przylega się całym ciałem do drugiej osoby, co zdaniem autora somatoterapii R. Meyera zmniejsza percepcję zmysłową, a intensyfikuje uczuciową. Następuje relacja typu stopienia (emocjonalnej symbiozy). Pobudzenie seksualne, jak twierdzi Meyer, występuje raczej przy ograniczonym kontakcie cielesnym. Istnieje też forma bondingu w pozycji stojącej: osoby obejmują się wzajemnie ramionami, pozostając przez pewien czas w serdecznej, bliskiej relacji. Szczególnie ta druga forma bondingu ma znaczenie diagnostyczne: niektóre osoby zawieszają się, inne „ściągają” w swoją stronę, jeszcze inne unikają kontaktu dolną częścią ciała.
DEPRYWACJA SENSORYCZNA
Stan niedoboru lub izolacji od bodźców zmysłowych, prowadzący do wzrostu napięcia emocjonalnego, kompensującego niedobór stymulacji. W zależności od poziomu reaktywności jednostki na bodźce kształtuje się jej zapotrzebowanie na stymulację. U osób nisko-reaktywnych stan deprywacji sensorycznej jest łatwiej osiągalny niż u osób wysoko-reaktywnych, które wykazują niewielkie zapotrzebowanie na stymulację. Poziom reaktywności jest jednym z wyznaczników preferencji sytuacji lub działań o określonym natężeniu stymulacji (por. koncepcje Jana Strelaua).
EDYP POŁUDNIA
Okres w życiu dorosłej osoby, kiedy dochodzi do spotkania uczuciowego w nowym, dojrzałym, pozytywnym i twórczym, a nie dziecięcym wymiarze. Po etapie aktywności społecznej następuje, zdaniem Meyera, rozkwit „matrycy uczuciowej”. Na tym etapie osoby otwierają się na wszelkie kanały komunikacji, a przede wszystkim poszukują najgłębszej i najprawdziwszej uczuciowości i bliskości. Jednym z aspektów tego etapu są namiętności, co Meyer określa terminem „demon południa”. Szanse na utrzymanie szczęśliwego związku uczuciowego zależą od tego, czy poprzednie etapy rozwojowe przebiegały w sposób prawidłowy. Wcześniejszą fazę rozwoju emocjonalnego Meyer nazywa „Edypem poranka”, kiedy dziecko przechodzi z relacji stopienia (symbiozy) emocjonalnego z matką do relacji potrójnej (triady). Relacja ta obejmuje już nie tylko matkę, ale także osobę ojca, co rozpoczyna wg Meyera okres dynamiki socjalizacji (społecznego przystosowania). <<
EKOSYSTEM
środowisko otaczające człowieka (roślinne, zwierzęce, przedmiotów martwych itp.). Do ekosystemu należy wg Meyera także ciało ludzkie, które traktuje on w sposób „ekologiczny”, odnosząc się do jego wymiaru organicznego. Do ekosystemu może należeć np. muzyka, gdy stanowi tło lub stymulację do pracy terapeutycznej, ale nie jest ona rozważana jako wewnętrzne przeżycie jednostki. W takim ujęciu wymiar psychiczny i duchowy człowieka nie należą do ekosystemu.
EKSPRESJA PIERWOTNA
Terapię tańcem pod nazwą „ekspresji pierwotnej” stosuje France Schott-Billmann - dr psychologii na Uniwersytecie w Paryżu. Usiłuje ona wznowić tradycyjne rytuały afrykańskie, wpisując je w nurt estetyki współczesnej. Próbuje odnaleźć wspólne korzenie dla ekspresji dawnej i współczesnej. Podstawowe elementy ekspresji są budzone przez rytmy tańców rytualnych, a ich powtarzanie powoduje trans. Puls „kroku podstawowego” i jego dublowanie symetrycznymi ruchami przywraca równowagę. Ekspresja wyraża się poprzez kolejne elementy: od dźwięku tam-tamów, poprzez głos i taniec, przez rytuał i zbiorowe świętowanie. Ekspresja pierwotna organizuje nastroje i zachowanie, które są realizowane w sposób symboliczny: móc „wyjść” własnym głosem, rozpościerać własne ciało szeroko, bawić się w wojownika, w czarnoksiężnika, stać się psotnym jak dziecko, naśladować siłę lub słabość zwierzęcia. Są to sposoby działania zapisane w nas, ale zahamowane - poprzez tego rodzaju terapię na nowo rozpoznawane i „zaklinane” (exorcisees - wydobywane z nas).
ENERGIA
Pojęcie wprowadzone do terapii przez W. Reicha, który nadał mu wymiar metafizyczny. Mówił on o energii kosmicznej (orgonalnej), która integruje materię i sprawia, iż jest ona żywa i pulsująca. Pojęcie energii jest trudne do zdefiniowania w sposób naukowy. Synonimem jej wydaje się być witalność organizmu, przeciwieństwem - martwota. Mówi się o „krążeniu energii”- jest ona zatem ruchem, życiem, stąd stała się źródłem i sednem terapii bioenergetycznej (zob. bioenergetyka). U osób z zaburzeniami psychicznymi swobodny i prawidłowy przepływ energii w organizmie może być z jednej strony blokowany, z drugiej zaś gospodarka energią może być nieekonomiczna. Oznacza to, że na uruchamianie nieskutecznych mechanizmów obronnych, np. na fasadowy kontakt typu maski, zakrywającej prawdziwe potrzeby i uczucia danej osoby zużywana jest nadmierna ilość energii. W konsekwencji powstaje niedobór tej energii na realizację rzeczywistych potrzeb jednostki, które mają służyć jej rozwojowi.
ETAPY ŻYCIA
Somatoterapia i somatoanaliza Meyera opiera się na założeniu sześcioetapowego rozwoju poszczególnych wymiarów i sfer życia - również psychoanaliza freudowska wymienia kilka etapów rozwoju, ale czyni to w odniesieniu do rozwoju psychoseksualnego w okresie dziecięcym, wiążąc późniejsze zaburzenia z przeszłością; Jung natomiast wyróżnia dwa podstawowe etapy rozwoju człowieka dorosłego - fazę naturalną, biologiczno-społeczną oraz fazę kulturową, polegającą na asymilacji archetypów. U Meyera etapy życia kształtują określone doświadczenia, a przejście do następnej fazy wiąże się ze swego rodzaju katastrofą: etap I - pełnia pierwotna dostarcza doświadczenia stałości zmysłowej, tzw. homeostezji, II - matryca symbiotyczna służy tworzeniu się emocjonalnej więzi, „fuzji” z obiektem uczuć, III - dynamika socjalizacji, faza przystosowania społecznego (konformizm), kształtuje bezpieczeństwo, IV - dynamika aktywności społecznej (autonomia), daje poczucie mocy, V - matryca uczuciowa kształtuje sferę dojrzałej uczuciowości i doświadczenie miłości, VI - pełnia twórcza służy doświadczeniu szczęścia (duchowość). Zaburzenia w rozwoju ujawniają się jako rozszczepienie między poszczególnymi etapami i sferami życia albo jako ich stopienie („amalgamat”). Rozszczepienie lub stopienie sfer życia ujawnia się jako niezdolność łączenia doświadczeń, np. uczuć (rodzina) i wymiaru twórczego (duchowego) lub ich nierozdzielne współwystępowanie, np. symbiotyczne zlewanie się z partnerem uczuciowym, z pracą zawodową czy grupą religijną (symbiotyczne uzależnienie). Praca z etapami życia jest ważnym elementem somatoanalizy i somatoterapii, prowadząc do identyfikacji „amalgamatów” i rozszczepień. Z koncepcji sześciu wymiarów życia wynikają również istotne wnioski dla psychopatologii.
EUTONIA
Technika relaksacji opracowana przez Gerdę Alexander, która ma na celu osiągnięcie optymalnego stanu napięcia mięśniowego (eutonii). Służą temu różne ćwiczenia kształtujące „eutoniczną” motorykę. Niezgrabne ruchy powtarza się w stanie rozluźnienia, aż do możliwie pełnej „reedukacji” ustroju. Modelem eutonicznej sylwetki i eutonicznych ruchów jest naturalność i swoboda fizyczna dziecka.
GRUPA ZBLIŻENIA WOKALNEGO
Druga faza somatoanalizy grupowej Meyera (zob. somatoanaliza). Rozpoczyna ją terapeuta, wysuwając się z kręgu uczestników terapii (klęka na materacu na uboczu). Dołączają się do niego pozostałe osoby. Trzymając się za ręce, tworzą ścieśniony krąg; kontaktują się ze sobą za pomocą ekspresji wokalnej. Wokalizacja zaczyna się od ziewania, stopniowo coraz intensywniejszego, następnie pojawiają się różne odgłosy typu nucenia, mruczenia, warczenia, syczenia itp., aż do dłuższego lub krótszego krzyku. Może pojawić się także wykrzykiwanie słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym (złość, rozpacz, radość) albo płacz. W warunkach zbliżenia wokalnego dochodzi do kulminacyjnej pracy emocjonalnej w somatoterapii. W końcowym etapie tej fazy osoby odchodzą z kręgu, tworząc pracujące ze sobą pary uczestników (jest to już trzecia faza somatoterapii Meyera - grupa pierwotna rozproszona).
HAPTOTERAPIA
Dyrektywna technika terapii korzystająca z dotyku, skoncentrowana na objawie; rodzaj anestezji realizowanej w atmosferze bliskości i związku emocjonalnego terapeuty z pacjentem. Termin pochodzi od greckiego słowa oznaczającego dotyk. Metoda ta opiera się na założeniu, że ból jest rodzajem koncentracji energii w jednym miejscu. Jego rozproszenie wymaga rozszerzenia pola energetycznego. Metoda haptoterapii polega na dotykaniu ręką do bolesnych miejsc, terapeuta sugeruje przy tym, aby pacjent „wchodził” przez jego prawą, a następnie lewą rękę aż do barku (lub w kolejności odwrotnej). Tę część pracy kończy „poetycka” instrukcja w rodzaju: „jesteś klejnotem na mojej szyi”. W ten sposób ciało pacjenta zostaje „przedłużone” do ramion terapeuty, a wrażliwość na agresywny ucisk (odczuwanie bólu) u pacjenta znacznie się zmniejsza, np. nie czuje on bólu przy uszczypnięciu. Po odejściu od terapeuty może pojawić się uczucie pustki lub depresji (emocjonalna reakcja na fizyczną i energetyczną separację). Zwykle takie osoby poszukują wtedy spontanicznie kontaktu z osobami z grupy terapeutycznej.
HOMEOSTEZJA
Doświadczenie stałości oraz stabilności percepcyjnej. Termin wprowadzony przez R. Meyera, określający stan stabilności strukturalnej w pierwszej fazie rozwoju człowieka, który cechuje etap tzw. „pełni pierwotnej” u noworodka. Odnosi się on do równowagi zmysłowej - „estezji” (percepcji i wrażeń typu głodny-syty, ciepły-zimny, napięcie-odprężenie, ruch-spoczynek, czuwanie-sen, przyjemność-przykrość itp.). Homeostezja odnosi się do równowagi w aspekcie „jakościowym”, którą powinien ustanowić noworodek, aby uzyskać stan dobrego samopoczucia (równowagi wrażeń, percepcji, poziomów energii, przyjemności, zaspokojenia potrzeb).
HOMEOSTAZA
Stan równowagi pierwotnej rozumianej jako ilościowa równowaga energetyczna. Homeostaza odnosi się do stabilności organizmu, psychiki pod względem ilościowym (zob. homeostezja).
JOGA
Hinduski system transformacji osobowości, nawiązujący do zasady jedności procesów fizjologicznych, psychicznych i duchowych. Podstawą jogi jest dieta, uregulowany tryb życia, przepisy dotyczące etyczno-moralnej postawy oraz system ćwiczeń fizycznych (hatha-joga). Elementami hatha-jogi są ćwiczenia oddechowe (pranajama), statyczno-dynamiczne postawy ciała (asany) oraz ćwiczenia koncetracyjno-relaksacyjne i medytacyjne. Z perspektywy somatoanalizy i somatoterapii hatha-joga jest złożonym systemem koncentracji energii emocjonalnej i fizycznej poprzez odpowiednią pracę z ciałem, transformację emocji i uregulowanie funkcji fizjologicznych. Nacisk kładzie się jednak na powściągnięcie emocji, a nie na ich ekspresję, a zasadnicza praca wykonywana jest w odosobnieniu, które w somatoanalizie jest dopiero ostatnim etapem.
KATHARSIS
Pojęcie zaczerpnięte ze starożytnej Grecji: u Pitagorasa oznaczało „oczyszczenie uczuć”, tj. ich ulepszenie w sensie etycznym, sublimację; u Arystotelesa - „oczyszczenie” z nadmiernego afektu poprzez nasilenie go aż do wyładowania i uzyskania spokoju. W psychoterapii katharsis oznacza rozładowanie napięć emocjonalnych poprzez ich odreagowanie w obecności terapeuty. Chodzi głównie o emocje związane z wcześniejszymi doświadczeniami traumatycznymi, które w przeszłości zostały wyparte, zablokowane lub stłumione.
KONZETRATIVE BEWEGUNGSTHERAPIE
Metoda terapii oparta na koncentracji (Konzentration) i ruchu (Bewegung); forma somatoterapii grupowej dyrektywnej, stworzona w 1925 r. w Niemczech. Technika ta ma na celu ułatwienie pacjentowi zrozumienia jego problemów psychicznych za pomocą obserwacji ekspresji ciała. Leżąc lub siedząc pacjenci uzyskują świadomość całą powierzchnią i „gęstością” ciała. Poprzez napięcia mięśni w określonych częściach ciała prowokuje się doświadczenie przyjemnych wrażeń zmysłowych i skojarzenie ich ze wspomnieniami, obrazami, fantazjami. Ruch wprowadzany do terapii może być delikatny lub silnie zaznaczony. Celem jest osiągnięcie wrażenia pełni i kreatywności ciała, jakiego doświadcza się w marszu, w jodze lub podczas intensywnego uprawiania sportu. Ten rodzaj terapii dyrektywnej zależy od dynamiki nadawanej przez osobę prowadzącą terapię. Stymuluje ona stopniowy wzrost napięcia, ale unika zarazem nadmiernego pobudzenia emocjonalnego. Grupa przewidziana jest na 10-12 seansów lub na 1-2 weekendy.
KRZYK
Ekstremalna forma ekspresji werbalnej i wokalnej, stosowana jako technika oczyszczająca, służąca uwolnieniu stłumionych emocji. Krzyk jest eksplozją wnętrza osobowości, która usuwa sztywność powstałą wskutek chronicznego napięcia mięśniowego. Krzyk pokonuje i rozluźnia obrony psychiczne ego (por. tzw. „zbroję charakteru”, pancerz mięśniowy u W. Reicha; por. też „krzyk pierwotny” u A. Janova i krzyk D. Casriela - zob. Proces Nowej ToŻsamości - który jest środkiem afirmacji siebie, prowadzącym ku integracji jednostki).
LACANOWSKA ANALIZA
J.Lacan - twórca francuskiej szkoły psychoanalizy, określanej jako lingwistyczna idiolektyka. Zajmuje się przede wszystkim ujawnieniem tego, co nieświadome - przez analizę języka, słów, sposobu wypowiedzi pacjenta, omyłek, fantazji. W mniejszym stopniu wykorzystuje analizę przeniesień. Odrzuca pojęcie ego, twierdząc, że jest to rodzaj złudzenia u pacjenta. Psychoanalitycy tej szkoły leczą także pacjentów z głębszymi zaburzeniami - psychotyków, alkoholików i narkomanów. Jest to szkoła psychoanalizy nieortodoksyjnej. Lacan uważał, że każdy człowiek (również pacjent psychotyczny czy organiczny) ma podświadomość. Dlatego metoda ta okazała się możliwa do zastosowania nawet u pacjentów o poważnych zaburzeniach. Lacan był przeciwnikiem „psychoanalizy z parametrami” (odchyleniami od psychoanalizy klasycznej). Uważał on, że wprowadzenie „parametrów” nie jest potrzebne i przedłuża leczenie. Parametry te stanowią formę acting out ze strony psychoanalityka, dając pacjentowi doraźne korzyści, ale niepotrzebnie przedłużają terapię.
MATRYCA UCZUCIOWA (fr. matrice affective)
Termin R. Meyera, oznaczający sferę dojrzałej uczuciowości, czyli piąty etap rozwoju człowieka. Tworzy się ona poprzez integrację doświadczeń z drugiego etapu „stopienia” uczuciowego, czyli symbiozy emocjonalnej z matką, która stanowi bazę tożsamości uczuciowej jednostki z doświadczeniem poczucia bezpieczeństwa w okresie wchodzenia dziecka w grupę społeczną (etap trzeci) oraz umiejętności radzenia sobie w grupie społecznej (etap czwarty), co daje osobie dorosłej poczucie „mocy”.
METODA JACOBSONA
Trening relaksacyjny, polegający na stopniowaniu napięcia mięśniowego i rozluźnienia. Poprzez napinanie i rozluźnianie poszczególnych grup mięśni pacjent uczy się opanowywania własnych reakcji mięśniowych aż do umiejętności wyczuwania sygnalizacji płynącej z wrzecion mięśniowych i zdolności osiągania stanu maksymalnej relaksacji. Umiejętność relaksacji pozwala na oszczędności energetyczne w czasie aktywności ruchowej oraz zabezpiecza przed gromadzeniem się nadmiernego napięcia fizycznego i psychicznego. W miarę treningu najniższe mięśniowe napięcie rezydualne (resztkowe) schodzi do bardzo niskiego poziomu, stwarzając lepsze warunki do koncentracji, przeciwdziałania stresom oraz do pracy całego systemu psychicznego.
MUZYKOTERAPIA
Terapia muzyczna; traktowana jest przez Meyera jako element ekosystemu pacjenta w jego pracy terapeutycznej „solo”, tzn. kiedy pozostaje on w tzw. „pełni twórczej” (bulle créative). Muzyka stanowi wtedy środowisko otaczające pacjenta i pełni rolę stymulacji i inspiracji dla tańca katartycznego, dla osiągania zmienionych stanów świadomości, np. wchodzenie w trans. Jest ona ponadto szeroko stosowana jako tło w technikach relaksacyjnych.
ORGONOTERAPIA
Terapia orgonalna, nawiązująca do koncepcji jednej energii (energii orgonalnej, zob. energia), opracowana przez W. Reicha po emigracji do Norwegii w 1939 roku. Koncepcja ta jest rozwinięciem jego wcześniejszych doświadczeń w pracy nad analizą zaburzeń charakteru (zbroja charakteru) i terapii zmierzającej do poprawy w krążeniu energii przez ciało. Energia życia znajdująca się w ciele, nazywana przez Hindusów praną, a przez współczesnych biofizyków (A. Szent-György, W. Sedlak) bioplazmą, reaguje na stan energetyczny otoczenia, np. zjawiska atmosferyczne. Reich wyróżniał fizyczną i psychiatryczną formę terapii (skonstruował m.in. specjalną skrzynkę orgonalną, za pomocą której można było się energetycznie „ładować”). Forma psychiatryczna polegała na interpersonalnej pracy emocjonalnej terapeuty z pacjentem. Praktycznym rozwinięciem terapii orgonalnej jest bioenergetyka Lowena (zob. bioenergetyka) oraz biodynamika Gerdy Boyesen (zob. biodynamika).
PRENDRE PRISE - lÂcher prise (fr. matrice affective)
Pojęcia o przeciwstawnym znaczeniu, wprowadzone i używane w pracy bioenergetycznej przez Aimé Hoffbecka, psychoterapeutę współpracującego z R. Meyerem. Prendre prise (fr. - trzymanie, koncentracja) odnosi się do pracy z napięciem i odpowiedzialnością. Akcentowane są tu mechanizmy kontroli, tj. koncentracji uwagi, napięcia mięśniowego, respektowania reguł komunikacji. Meyer określa to zjawisko neologizmem „attentionnels” (attention - uwaga; tension - napięcie). Lacher prise (fr. - odpuszczenie, rozluźnienie) oznacza pracę z rozluźnieniem, z „puszczeniem” kontroli. Akcentowane są tu mechanizmy określane przez Meyera jako „essentiels” (sens - znaczenie), np. poddanie się nastrojowi i pozwolenie sobie na fantazjowanie, puszczenie wodzy wyobraźni itp.
PRESENCE JUSTE - (niem. Richtige Presänze, ang. right presence) (fr. matrice affective)
„Właściwa obecność”, terapia mająca na celu pokonywanie przeszkód życiowych, opracowana przez R. Meyera. Trening wzbogacania jakości życia, który polega na pracy nad sylwetką, postawą fizyczną i zmysłowym kontaktem z rzeczywistością. Trening ten włącza różne stany ciała, postawę, sylwetkę, pociągając za sobą odmienne stany świadomości. Rozpoczyna się od diagnozy problematyki ciała, poprzez korektę sylwetki, aż do integracji z szeroko rozumianym środowiskiem (w metodzie présence juste włącza się kosmos, przemieszcza się ciałem w różne miejsca i sytuacje za pomocą wyobraźni). Zasadę tej metody ilustruje proces poszerzania świadomości: Być tam - Da Sein Być tylko tam - Nur Da Sein Być tam, ale całkowicie (w pełni)- Aber Ganz Da Sein
PROCES NOWEJ TOŻSAMOŚCI
Koncepcja terapeutyczna opracowana przez Casriela, ześrodkowana wokół trudności, które mamy z wyrażaniem i przeżywaniem pięciu podstawowych emocji: bólu, strachu, złości, przyjemności i miłości. Casriel, psychiatra i psychoanalityk, b. przewodniczący American Society of Psychoanalytical Physicians jest współzałożycielem Daytop - jednej ze słynnych wspólnot terapeutycznych dla toksykomanów w USA. Wychodząc od modelu „grup spotkaniowych”, wypracował i rozwinął oryginalną formę terapii grupowej, opartej na ekspresji emocji poprzez krzyk oraz poprzez doświadczenie bondingu. Bonding jest potrzebą biologiczną i uczuciową, potrzebą intymności fizycznej i bliskości psychicznej (por. technikę holdingu stosowaną wobec dzieci autystycznych). Zaspokojenie potrzeby bliskości cielesnej i psychicznej wywołuje dobre samopoczucie i dostarcza pewnej przyjemności. Niezaspokojenie jej prowadzi do cierpienia, u niemowląt do śmierci lub do autystycznego wycofania. Może też być przyczyną zaburzeń narcystycznych typu borderline, powstawania zaburzonej osobowości antyspołecznej. U osób dorosłych może powodować depresję, zachowania typu uzależnień (alkoholizm, lekozależność, zaburzenia odżywiania), wrażenie pustki wewnętrznej, niezdolność do nawiązywania znaczących i satysfakcjonujących relacji. Dla Casriela potrzeba bondingu, tj. intymności fizycznej i emocjonalnej, jest w takim stopniu ważna, jak potrzeba pożywienia czy ruchu. Terapia Casriela zmierza do nauczenia się nowych zachowań, które nabywa się krzycząc: „istnieję, potrzebuję, mam prawo itp.!” To wpisuje się w ciało wraz z samą siłą krzyku i sposobem, w jaki się krzyczy. Krzyk Casriela należy odróżnić od „krzyku pierwotnego” A. Janova, który jest krzykiem regresywnym i „interioryzowanym”. Krzyk Casriela jest uzewnętrzniony, uwalniający (libérateur) wyzwalający. Mimo iż w terapii Casriela wraca się także do wczesnodziecięcych urazów, nie jest ona w takim stopniu jak u Janova nastawiona na cierpienie. Celem jej jest raczej uzyskanie dostępu do przyjemności istnienia, do zdolności nawiązywania pozytywnych, głębokich, ciepłych i „karmiących” relacji z innymi, które prowadzą do rozwijania nowej tożsamości.
PRZENIESIENIE - (ang. transference, fr. transfert, niem. Übertragung)
Pojęcie psychoanalityczne, wprowadzone przez Freuda na określenie projekcji (przesunięcia) przeżycia (emocji, wyobrażenia) z wczesnego dzieciństwa (z osoby matki, ojca, rodzeństwa) na osobę będącą w aktualnej relacji, np. przeniesienie emocji z matki na żonę lub podczas terapii na osobę terapeuty lub psychoanalityka. Przeniesienie ujawnia się najsilniej w relacji z osobami znaczącymi i odnosi się do wymiaru uczuciowego (odzwierciedla skojarzenia na continuum miłość - nienawiść). Wg Freuda jest to projekcja charakteru minionej relacji uczuciowej na analityka. W somatoanalizie przeniesienie rozumiane jest jako manifestacja pierwotnej emocjonalności, kiedy pojawia się terapeutyczny związek z analitykiem, a więc po dłuższym okresie terapii.
PSYCHOANALIZA
Koncepcja teoretyczna i terapeutyczna stworzona przez Freuda, związana z odkryciem procesów nieświadomości oraz ich roli w powstawaniu zaburzeń psychicznych. Psychoanaliza rozwinęła się jako psychologiczna metoda leczenia nerwic. Upatruje ona przyczynę zaburzeń w nieświadomych, wczesnodziecięcych doświadczeniach traumatycznych, obciążonych silnymi, wypieranymi i tłumionymi (blokowanymi) emocjami, które podczas terapii są przenoszone na osobę psychoanalityka (zob. przeniesienie). Terapia polega na docieraniu do wczesnodziecięcych doświadczeń, ujawnianiu, uświadamianiu i stopniowym usuwaniu przeniesień, przy równoczesnym zmniejszaniu oporu pacjenta. Cel ten osiągany jest dzięki neutralnej i niedyrektywnej postawie psychoanalityka oraz stosowaniu technik typu: wolnych skojarzeń, katharsis, pozwalających na poznanie nieświadomości pacjenta i rozładowanie napięć emocjonalnych. Inne techniki stosowane w psychoanalizie to: interpretacja, klaryfikacja i konfrontacja oraz analiza przeniesień pojawiających się w relacji terapeutycznej. Terapia psychoanalityczna ma charakter długoterminowy. Ortodoksyjna postać psychoanalizy zainspirowała powstanie wielu kierunków i form (została rozszerzona na pracę grupową, pracę z dziećmi, małżeństwami itd.). Na bazie psychoanalizy powstał bogato reprezentowany nurt psychoterapii ciała (zob. somatoterapia) w postaci terapii Reicha i jego następców (bioenergetyka Lowena) oraz somatoanalizy Meyera.
PSYCHOSYNTEZA
Mmetoda psychoterapeutyczna zmierzająca do świadomej współpracy jednostki z naturalnym procesem wzrostu i dojrzewania. Twórca psychosyntezy, włoski psychiatra Roberto Assagioli, zainicjował we Włoszech psychoanalizę, następnie, krytycznie odnosząc się do koncepcji Freuda, inspirował się myślą Junga, aż stworzył system nawiązujący w swej idei do żydowskiej kabały. W płaszczyźnie teoretycznej zasadniczą myślą psychosyntezy jest rozwojowa rola transpersonalnej jaźni oraz tzw. wyższej nieświadomości, która różni się od nieświadomości niższej. W procesie rozwoju decydującą rolę odgrywa identyfikacja z samym sobą we wszystkich, niższych i wyższych, świadomych i nieświadomych, indywidualnych i zbiorowych wymiarach. Praktyczna praca psychosyntetyczna polega na analizie fałszywych identyfikacji i zdolności do dezidentyfikacji, wśród stosowanych technik są: kierowana wyobraźnia (zob. wizualizacja), autoidentyfikacja, kształtowanie woli i intuicji, artystyczna praca z symbolami, pisanie pamiętnika, analiza modeli (wzorców) idealnych i in. <<
PSYCHOTERAPIA ANALITYCZNA FOULKESA
Otwarta grupa psychoanalityczna składająca się z ok. 8 osób, nazywana grupą „a renouvellement lent” (stopniowego odnawiania się), spotykająca się analitykiem raz w tygodniu na czas 1,5 godz. Chodzi w niej o pozwolenie na cyrkulację słów w sposób dowolny (niedyrektywny). Analityk interweniuje, aby zinterpretować skojarzenia myślowe i marzenia senne często związane z grupą. Słowo stanowi narzędzie komunikacji i główny środek walki o władzę, również cisza wpływa na dynamikę grupową. Znaczenie ma też ciało poprzez mimikę i sylwetkę. Każdy członek grupy może wyrażać się w sposób autentyczny i powtarzać swe nawykowe (zwykłe) scenariusze. Warunkiem udziału w takiej terapii jest zakaz spotykania się uczestników ze sobą poza seansami.
REBIRTHING
„Ponowne narodzenie się”, metoda somatoterapii strukturowanej, tj. dyrektywnej Leonarda Orra, wzorowana na jogicznych ćwiczeniach oddechowych. Realizowana jest w relacji dualnej: pacjent-„rebirther”, w ciągu 12 seansów. Głównym miejscem oddziaływania jest układ oddechowy. którego praca jest modyfikowana w postaci pogłębiania, przyspieszania i spowolnienia oddechu (wdech aktywny, trochę głębszy; wydech pasywny, przedłużony aż do zaniku, do 10-12 sek.; oddychanie szczytem płuc). Wskutek nadmiernego utlenienia mięśni, trzewi i mózgu pojawiają się silne wrażenia i uczucia, którym towarzyszą intensywne doznania, wyobrażenia i wizje (obrazy). Osoba wchodzi w trans, w którym na nowo przeżywa stany swego wczesnego dzieciństwa, a nawet życia płodowego. Doświadczenie to ma znaczenie odreagowujące i korekcyjne; jest ono analizowane z terapeutą. Poglądy na mechanizm oddziaływania hiperwentylacji są różne: 1) mózg broni się przed nadmiarem tlenu, aż do wywołania drgawek, 2) wskutek hiperwentylacji pojawia się zasadowy odczyn krwi i obniżenie poziomu dwutlenku węgla, czego następstwem jest skurcz naczyń krwionośnych i niedotlenenienie tkanek, szczególnie mózgu.
ROLFING
Termin pochodzący od nazwiska Idy Rolf, autorki metody bolesnego masażu, polegającego na usuwaniu przykurczów mięśni powstałych wskutek długotrwałego blokowania emocji. Rolf jako biochemik i fizjolog (lata 40.), badając tkankę mięśniową człowieka zauważyła, że pewne grupy mięśni znajdują się w stałym przykurczu, co powoduje, że inne mięśnie są nadmiernie rozciągnięte, a cała sylwetka ulega deformacji. Zastosowanie rolfingu prowadzi do zmian w świadomości, którym towarzyszą silne emocje uwalniające się podczas masażu. Są one związane z wczesnodziecięcymi urazami, których wspomnienia, obrazy zostają wydobyte z „pamięci mięśniowej”. Rolfing jest metodą trudną i przez wiele lat jedynie niewielka grupa terapeutów potrafiła go stosować. Wymaga on doskonałej znajomości anatomii. Rolf opracowała cały system intensywnych zabiegów, mających na celu przywrócenie mięśniom ich naturalnego ułożenia i elastyczności, przywrócenie równowagi ciału, a zarazem naturalnego stanu świadomości człowieka.
SOMATOANALIZA
Metoda somatoterapeutyczna, której autorem jest R. Meyer, stworzona (opracowana) na bazie psychoanalizy Freuda i rozwinięta na podstawie różnych technik pracy z ciałem. Metoda somatoanalizy oparta jest o model strukturalno-funkcjonalny Meyera, który przedstawia budowę mechanizmów psychologicznych somatoterapii, a zarazem opisuje ich funkcje. Opiera się on na założeniu jedności ciała, psychiki i ekosystemu, czyli środowiska pacjenta. Jeden seans somatoanalizy trwa ok. 3-4 godzin i składa się z 4 sekwencji: 1) tzw. dużej grupy dyskusyjnej, prowadzonej raczej w sposób niedyrektywny, trwającej ok. 2 godz.; 2) „grupy zbliżenia wokalnego” (ok. 20-40 min.), w której uczestnicy klęczą obok siebie w ścieśnionym kręgu, kontaktując się za pomocą ekspresji wokalnej (krzyk, płacz, nucenie, medytacja itp.). Ma to na celu uwolnienie emocji skumulowanych w fazie werbalnej; 3) tzw. „grupy pierwotnej rozproszonej” - pacjenci pracują tu w parach na materacach rozmieszczonych po całej sali. Jedna z osób wyraża swe emocje ciałem, głosem, motoryką kończyn, oddychaniem na sposób małego dziecka. Druga jej towarzyszy, a następnie wspólnie analizują źródła i znaczenia przeżyć, które wywołały te emocje. Potem następuje zamiana ról; 4) tzw. „grupy odnalezionej wspólnoty”, kiedy wszyscy wracają do dużego kręgu, aby zdać relację ze wspólnych przeżyć i dokonać ich analizy pod kierunkiem terapeuty; jest to także faza integracji grupy. Somatoanaliza stosowana jest przez R. Meyera w 3 formach: indywidualnej (psychosomatoanaliza) opartej o kontakt dualny: pacjent-terapeuta, grupowej (socjosomatoanaliza) i w postaci ekosomatoanalizy (autoterapia), w której pacjent pozostaje sam ok. 1 godz. (ale będąc w grupie) - np. w zaciemnionym pokoju wykonuje tzw. taniec katartyczny, wchodząc w trans. W tej ostatniej formie pacjent pozostaje w określonym środowisku - ekosystemie, np. w otoczeniu muzyki.
SOMATO-GESTALT
Meyer określa tym terminem psychoterapię o orientacji gestaltowskiej. Jej przedstawiciele kładą nacisk na pracę z ciałem, tak jak np. Serge Ginger - założyciel Paryskiej Szkoły Terapii Gestalt. Ta forma Gestaltu wyrosła z inspiracji amerykańskich, wschodnich, podejścia fenomenologicznego i egzystencjalnego, psychoanalizy, terapii powstałych z inspiracji Reicha, taoistycznych itd. Ginger promuje w swej pracy psychoterapeutycznej ruch i kontakt fizyczny: komunikacja między terapeutą a pacjentem przechodzi poprzez ciało („corps a corps” - „z ciała do ciała”). Ciało jest nośnikiem emocji (oddech, czerwienienie się, pocenie się, nieświadome, mimowolne mikro-gesty). Podobnie jak inni somatoterapeuci włącza on dotyk do pracy psychoterapeutycznej. Przedstawiciele somato-gestaltu wypracowali szereg specyficznych technik, np. „lekturę ciała”, obejmującą pracę nad sylwetką, postawą ciała itp.
SOMATOLOGIA
Teoria ciała pojmowanego w sposób jakościowy; metody terapeutyczne pracy z ciałem oparte o koncepcje psychoanalityczne Freuda, Reicha, Ferencziego i ich kontynuatorów. Teoria funkcjonowania ciała w indywidualnych przeżyciach jednostki (na aspekt ilościowy kładzie nacisk medycyna klasyczna), a także teoria terapeutycznych metod pracy z ciałem, oparta o koncepcje psychoanalityczne.
SOMATOTERAPIA
Nurt psychoterapii opracowany i wprowadzony przez R. Meyera. Psychoterapia ciała, psychoanaliza ciała (terminologia stosowana we Francji). Integruje szereg kierunków i technik, takich jak: rebirthing, Gestalt, joga, wegetoterapia, hipnoza Ericksonowska itd. Do pracy z pacjentem włącza dotyk, krzyk, wszelką ekspresję ciała i jego analizę. Somatoterapia opiera się na pracy z ciałem wg reguł fizjologicznych, zgodnie z zasadami współczesnej medycyny i psychologii. Nie ogranicza się ona jednak do myślenia psychosomatycznego o chorobie, interesującego się głównie objawami, które powinny być usunięte. Bada związek między duchem a ciałem. Reprezentuje zintegrowane podejście do problematyki ciała, uwzględniające całokształt organizmu człowieka w jego wszystkich wymiarach. Korzysta ona wprawdzie z technik zorientowanych na objaw (techniki masażu, relaksacji itp.), ale przede wszystkim kontakt z ciałem i poprzez ciało traktuje jako sposób poznania i rozwiązywania konfliktu. Nie usuwa zatem zakłócających kontakt emocji lub objawów, lecz intensyfikuje je, prowokując ich ujawnienie i odblokowanie oraz uświadomienie przyczyn.
TANIEC KATARTYCZNY
Taniec z muzyką w całkowicie zaciemnionym pokoju, włączający ekspresję gestów i ekspresję wokalną, aż do krzyku. Jego celem jest oczyszczenie emocjonalne ciała (katharsis).
TERAPIA MINDELLOWSKA
Terapia o źródłach jungowskich, określana jako psychologia zorientowana na proces. A. Mindell podkreśla, że w snach i w pracy z ciałem wszystkie procesy fizjologiczne i psychologiczne są kontrolowane przez określone całości, postacie (gestalts) i związane z nimi procesy archetypowe. Procesy te wybierają wszelkie dostępne sygnały lub słabsze organy, aby móc się ujawnić. Dlatego też poszukiwanie ogólnych korelacji między indywidualnymi problemami organicznymi a psychologicznym zachowaniem się jest trudne lub wręcz bezowocne. Jeśli chcemy dotrzeć do indywidualnych korzeni procesów cielesnych, musimy zająć się osobistym, zmiennym doświadczeniem ciała.
TECHNIKA ALEKSANDRA
System kształtowania właściwej sylwetki i zgodności sfery psychicznej z fizyczną, opracowany przez F.M. Aleksandra, aktora australijskiego, który miał kłopoty z głosem. Od 1904 propagował swoją metodę w Londynie, napisał kilka książek (m.in. The Use of the Self, Man's Supreme Heritage, Constructive Control of the Individual, The Universal Constant in Living). Na technikę tę składają się liczne ćwiczenia, najpierw pod okiem nauczyciela, w których osoba poznaje własny styl kontaktu z ciałem i jego funkcjami (mięśnie, układ trawienny, praca serca, oddychanie i in.). Dalsze elementy pracy zmierzają do odkrycia prawidłowego (właściwego) sposobu „wykonywania” czynności fizjologicznych, korzystając z poszerzonej percepcji i udziału świadomości; a następnie włączenia naturalnych czynności ciała w cały system osobowości (integracja z jaźnią w oparciu o siłę woli). Praca z ciałem, którą kieruje doświadczony terapeuta, tylko pozornie koncentruje się na czynnościach fizycznych - istota techniki to zmiana psychologiczna, prowadząca do integracja ciała, psychiki i woli danej osoby.
TRENING AUTOGENNY SCHULTZA
Metoda odreagowująca, relaksacyjna oraz doskonaląca osobowość za pomocą programu kierowanych ćwiczeń (etap I) oraz autogennej (wewnętrznej) medytacji (etap II). System ćwiczeń w ramach treningu autogennego, opracowany przez berlińskiego psychiatrę i neurologa J.H. Schultza, który korzystał m.in. z metod stosowanych w jodze (zob. joga). Aspekt terapeutyczny i rozwojowy metody opiera się na zmianach w ciele i świadomości pacjenta, który stopniowo poddaje się kierowanej sugestii terapeuty, opanowując kolejne elementy fizycznej i psychicznej relaksacji. Podstawą treningu jest dotarcie świadomości do podstawowych funkcji organizmu: odczuwanie ciężaru ciała aż do bezwładu, odczuwanie ciepła aż do zwiotczenia mięśni gładkich, względne opanowanie czynności serca (regulacja tętna) i oddechu, zniesienie napięcia w obrębie jamy brzusznej (regulacja autonomicznego układu nerwowego) oraz wpływ na regulację naczyniowo-ruchową w obrębie głowy (uczucie chłodu na czole). Trening autogenny pozwala na nabycie umiejętności wyłączenia się z nadmiaru bodźców poprzez koncentrację na doznaniach zmysłowo-percepcyjnych w organizmie, odreagowanie i rozluźnienie nagromadzonych napięć, doświadczenie stanu obniżonej świadomości, a następnie powrotu do świadomości normalnej, a nawet nieco wzmożonej, bierne poddanie się sugestiom zewnętrznym, jak też własnym wyobrażeniom. Uzupełnieniem programu jest analiza somatyczna i psychologiczna przeżyć, doznań i reakcji wewnętrznych oraz kontynuacja treningu autogennej medytacji - najpierw w formie biernego poddawania się serii wyobrażeń wizualnych, a następnie indywidualnych ćwiczeń zbliżonych do medytacji (zob. wizualizacja). W Polsce leczniczymi aspektami treningu autogennego zajmowali się m.in. Aleksandrowicz i Cwynar oraz Szyszko-Bohusz.
WEGETOTERAPIA
Analityczna terapia wegetatywna charakteru; jest najbardziej ortodoksyjną formą terapii, powołującą się na Reicha. Jednym z najlepszych jej specjalistów jest F. Navarro, profesor neuropsychologii w Rio de Janeiro (Brazylia), który definiuje ją jako pracę nad uświadomieniem sobie blokad odkrytych w ciele, w Ja (le Moi) (poziom psychiczny). Pamięć emocjonalna zapisuje wszystkie zdarzenia w mięśniach, szczególnie przed ukończeniem 2 roku życia, tzn. w okresie prewerbalnym, który jest okresem czystych emocji. Emocje zapisują się w ciele na siedmiu poziomach (oczy, uszy, nos, usta, szyja, klatka piersiowa, przepona, brzuch, miednica, krocze). Pracując na tych poziomach, stara się odzyskać uszkodzoną (zniszczoną) uczuciowość pacjenta, aby odnaleźć „dobre narodzenie się”. Celem jest spowodowanie krążenia energii od głowy do stóp, aby uzyskać całkowite energetyczne rozładowanie.
WIZUALIZACJA
Technika terapeutyczna odwołująca się do obronnych i mobilizujących (terapeutycznych) możliwości tkwiących w psychice, szczególnie wyobraźni. Wizualizacja opiera się na zasadzie pozytywnego sprzężenia zwrotnego, uruchamiającego pożądane procesy zdrowotne dzięki powiązaniu procesów fizjologicznych (organizm), psychicznych (wyobraźnia, emocje, nastawienia) oraz duchowych (wola). Elementy sugestii (hipnoza) i autosugestii, relaksacja, tworzenie pozytywnych programów (antycypacja), a niekiedy elementy zmienionego stanu świadomości (stan alfa mózgu) pozwalają na skoncentrowanie energii psychicznej w pożądanym kierunku. W procesie wizualizacji wykorzystuje się indukcje zmysłowe (wzrokową, słuchową, dotykową, a także węchową lub smakową), koncentrację na wywołanych wrażeniach i wyobrażeniach. Wizualizacja jako technika jest wykorzystywana przez różne systemy terapii, m.in. korzysta z niej psychosynteza Assagiolego, medytacja autogenna Schultza, autohipnoza M. Eriksona; występuje także w metodzie leczenia chorych na raka C. i S. Simontonów oraz innych formach oddziaływań, np. w transcendentalnej medytacji (TM), metodzie da Silvy czy pracy ze sportowcami.