Słownik podstawowych terminów etycznych
Bóg, bóstwo, bogowie - dla Platona bóg (bogowie) utożsamiał się z najwyższą ideą, jaką jest dobro. Bóg pojęty jako rzeczywistość sama w sobie, niezmienna, wieczna, utożsamiona ze światem idei: będąca źródłem poznania i istnienia rzeczy jako przedmiotów poznania. Dla Arystotelesa bóg występuje w postaci Pierwszego Poruszyciela jako przedmiot kontemplacji, który utożsamia się z pojęciem ostatecznego celu-samowystarczalnego i pełnego szczęścia oraz najwyższego dobra. Dla Epikura bogowie nie interweniują w sprawy ludzkie, nie prześladują człowieka karą czy zemstą. Z kolei dla filozofów chrześcijańskich Bóg jest osobowy, transcendentny, wieczny -jako przyczyna stwórcza, celowa i wzorcza; stworzył świat i wszelkie dobro „wielkie i małe". Celem życia ludzkiego jest zjednoczenie z Bogiem; cel ten można zrealizować łącząc miłość do Boga z życiem cnotliwym. Szczególny dar, jakim jest łaska Boża, wspomaga człowieka na tej drodze. Dla Pascala Bóg Abrahama jest Bogiem Objawionym, Bogiem wiary. Ci, którzy mają racjonalne wątpliwości, co do jego istnienia (wynikające z nie-empirycznej istoty Boga) - ze względu na konsekwencje odrzucenia wiary w istnienie Boga i w życie wieczne -powinni rozważyć korzyści, jakie płyną z zaakceptowania wiary. O
tym mówi słynny zakład Pascala - o korzyściach i ryzyku związanym z przyjęciem lub odrzuceniem Boga. Inną drogą podąża myśl Spinozy. Dla tego ucznia Kartezjusza, Bóg jest wszystkim, a więc utożsamia się z naturą. Wszystko, co jest naturalne, jest zarazem duchowym lub materialnym atrybutem Boga. Panteizm Spinozy łączy dwie skrajne orientacje: spirytualizm i racjonalizm. W filozofii Kanta, Bóg jest postulatem praktycznego rozumu i dzięki niemu człowiek wzmacnia swój szacunek do postępowania zgodnego z prawem moralnym a zarazem wierzy, że przyniesie mu ono szczęście wieczne. Fakt, że Bóg jest tylko postulatem, sugeruje, że poznać Boga nie możemy, możemy tylko w niego wierzyć. Bóg sam w sobie nie jest Pierwszym Prawodawcą, toteż jego udział w życiu moralnym ma jedynie znaczenie wtórne, instrumentalne.
Cel - jako przedmiot ludzkiego wolnego l świadomego dążenia -może przybrać dwojaką postać; celu ostatecznego (dla Arystotelesa - kontemplacji prawdy, a dla św. Tomasza - zjednoczenia z Bogiem) i celu rozumianego jako wszechstronny rozwój człowieka, do czego potrzebne jest życie cnotliwe. U Kanta, ze względu na specyfikę jego koncepcji moralnej, celem samym w sobie jest dobra, autonomiczna wola człowieka jako istoty rozumnej.
Cnota - dla Greków odpowiednik arete - oznacza sprawność fizyczną oraz sprawność moralną, a zdobywa sieje poprzez konsekwentne ćwiczenia. Cnota, w ujęciu Sokratesa, nadawała życiu ludzkiemu blask mądrości, wskazywała na podstawowy związek dobra z prawdą. Dla Sokratesa ten był cnotliwy, kto znał prawdę, toteż ludzie popełniają czyny złe, nie w imię jakiś szczególnie podłych celów, ale ... z głupoty (=niewiedzy). Na ich oświeceniu polegała służba boża Sokratesa. Platon przyjął tę koncepcję od Sokratesa i uporządkował cnoty, wyróżniając wśród nich kolejno: sprawiedliwość, męstwo, wstrzemięźliwość - rolę dominującą pełniła czwarta cnota, jaką była mądrość. Ten schemat Platon zastosował do ludzkiej duszy, a następnie nakreślił wizję państwa opartą na podziale cnót; sprawiedliwość była w tym państwie podstawą formułowania praw. Marek Aureliusz przyjął za wzór życia, życie zgodne z prawami rozumnej natury. Cnota oznacza obojętność wobec wszystkiego, co nie jest wewnętrzne wobec rozumu. Cnota - w filozofii stoickiej - jest utożsamiana z dobrem. Arystoteles cnoty przyporządkował rozwojowi moralnemu i intelektualnemu człowieka, które prowadzą go do pewnej doskonałości i dzięki którym staje się moralnie dzielny. Miarą cnót jest umiarkowanie, chociaż jest to probierz niezbyt ścisły i raczej mówi o kulturze, i charakterze człowieka niż o jego zaangażowaniu w czyny moralnie dobre. Dla św. Tomasza, jak i dla innych autorów, cnoty moralne mają inne źródło niż cnoty kardynalne (teologiczne; takie jak wiara, nadzieja i miłość) i służą moralnemu doskonaleniu człowieka ł jego działaniu zgodnym z prawem naturalnym. Dla empirystów, takich jak Locke czy Hume, cnoty mają podstawę w wychowaniu i sprzyjają współżyciu ludzi między sobą. Pascal zwraca uwagę na fakt, że skoro straciliśmy raj, żadna cnota nie uczyni nas w pełni szczęśliwymi.
Dobro - dobro jest tym. czego wszyscy pożądają i w imię czego człowiek działa. Dla Sokratesa dobro jest tożsame z wiedzą, a tym samym realizuje się poprzez cnoty. Dla Platona istnieje jedno dobro prawdziwe, dobro samo w sobie, jaką jest wieczna i ze sobą tożsama idea dobra (podstawa idei piękna i idei prawdy). W niej dusza znajduje swoje korzenie, do niej dąży poprzez naukę, filozofię i sztukę. Marek Aureliusz, podobnie jak to uczynili Epiktet i Seneka, przyjął za wzór moralny życie zgodne z prawami natury rozumnej. Cnota oznacza dla stoików obojętność wobec wszystkiego, co nie jest wewnętrzne wobec rozumu. Z kolei dla Epikura to, co jest przyjemne jest tym samym dobre. Hedoniści wyróżniali różne jakości przyjemności, a w konsekwencji powołali różną gradację dóbr. Dobro prawdziwe odpowiada powołaniu człowieka do życia rozumnego. W przeciwieństwie do stoików, Epikur właśnie odpowiednią przyjemność łączył z rozumnym wyborem człowieka. Dla św. Augustyna, wszystko, co zostało stworzone przez Boga. a więc cała natura, jest dobra, chociaż poddana hierarchii różnych dóbr. A dla św. Tomasza, podobnie jak przedtem dla Arystotelesa, dobro jest celem działania. Osiągając Dobro Najwyższe, którym jest Bóg, Człowiek osiąga stan pełnej szczęśliwości. U Spinozy pojęcie dobra jest bardziej złożone, oznacza ono 1) poznanie rozumowe oraz 2) to wszystko, co człowiekowi (Jako istocie rozumnej) sprawia radość, 3) jak również prawdę o naturze - o Bogu. Inny sens dobru nadaje J. J. Rousseau, dla którego wszystko jest prawdziwie dobre, co przysługuje pierwotnemu stanowi natury człowieka, w którym ludzie oddawali się szlachetnym uczuciom i wzniosłym celom. Nie wiedziano wówczas według Rousseau, co to jest zło, bo wszyscy kierowali się jedynie dobrymi pobudkami. Dla Hume'a dobre jest to, co spotyka się z naszą aprobatą i wiąże się z uczuciem sympatii. Odwrotnie niż u Kanta, który to, co moralnie dobre, podporządkował poczuciu obowiązku i autonomii wolnej woli, w ramach której człowiek -jako istota moralna, działa nie ze względu na dobro - ale na czysty motyw woli. A więc nie skutki ani nie przedmiot działania, ale maksyma woli, decyduje o moralności naszych czynów. Kant wyraźnie nadał nowe znaczenie temu, co dobre, a zarazem wyeliminował dwa elementy ze swojej analizy moralności: eudajmonizm i emotywizm.
Doskonałość moralna - to według starożytnych filozofów pełnia cnót, na drodze której osiąga się pewien ideał życia obywatelskiego, publicznego jak również pewien stan dzielności etycznej. Dla filozofów chrześcijańskich człowiek dąży do doskonałości wybierając właściwe dobra i kierując się do Boga, ale bez specjalnego stanu łaski osiąga tylko pewien poziom rozwoju. Szczególnie ważne są tu praktyki duchowe, rozwój cnót kardynalnych i moralnych oraz miłość. Jej wyrazem jest między innymi asceza czy kontemplacja.
Dusza - to według starożytnych źródło życia intelektualnego człowieka. Dla Platona dusza ma swoją ojczyznę w świecie idei i zadaniem człowieka jest oderwanie się od świata fałszywych złudzeń (świata cielesnego) i zwrócenie się do owej ojczyzny poprzez proces przypominania. Arystoteles widział w duszy również źródło wszystkich przyrodzonych człowiekowi czynności i władz: stąd wyróżnił obok części rozumnej duszy również część nierozumną. Autorzy chrześcijańscy widzieli w duszy pierwiastek duchowy człowieka i nadawali mu wartość formy substancjalnej (ciało pełni rolę materii substancjalnej), jednocześnie św. Tomasz starał się podkreślić pewną jedność bytową człowieka.
Dzielność etyczna - kategoria ta odgrywa ważną rolę w filozofii arystotelesowskiej i stoickiej. Dla Arystotelesa dzielność pełni kilka funkcji: 1) jest przyrodzoną dyspozycją człowieka do działania szlachetnego, cechą charakteru, 2) jest utożsamiana z doskonałością moralną, którą człowiek nabywa pod wpływem realizowania cnót oraz 3) jest źródłem rozwoju duchowego człowieka. Dla stoików zaś dzielność, to tyle co odwaga, nie załamywanie się pod wpływem przeciwności losu, przyjęcie postawy obojętnej, kierowanej rozumem a nie uczuciami.
Imperatyw - ogólnie tyle, co powinność. Dla Kanta powinność ta wskazuje na stosunek obiektywnego prawa rozumu do woli; Kant w ten sposób zaznacza formalny aspekt imperatywu (nie podając jego szczegółowej treści - np. odwołując się do Dekalogu). Dla Kanta imperatyw moralny ma swoje źródło nie w treści realizowanego dobra, ale w zasadach woli. Zasady te dotyczą zarówno imperatywu hipotetycznego, gdy czyn jest dobry tylko jako środek i imperatywu kategorycznego, gdy czyn jest dobry sam w sobie, a w znaczeniu praktycznym można go następująco wyrazić „Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy zaś jako środka". Ta personalistyczna formuła imperatywu kategorycznego stanowi kamień węgielny etyki kantowskiej.
Miłość - kiedy mówi o niej Platon, w swoim arcydziele pt. „Uczta", to widzi w niej drogę do poznania piękna samego w sobie. Dla autorów chrześcijańskich miłość jest jedną z cnót kardynalnych i jest tym samym wyrazem prawdziwej wiary, jak również, według Augustyna, prawdziwego zbliżenia się do Boga w sposób, w jaki jest to możliwe. Ale w chrześcijaństwie miłość do Boga jest włączona w miłość do bliźniego, w więzi osobowej miłość staje się „przestrzenią doświadczenia dobra".
Natura - to tyle co istota - gdy filozofowie mówią o prawie natury w nawiązaniu do 1) ładu kosmicznego, 2) natury rzeczy stworzonych, 3) najistotniejszych i uniwersalnych cech człowieczeństwa. Stoicy wciąż przypominali w swoich pismach, że natura jest rozumna, a człowiek jest jej częścią, toteż w sposób konieczny podlega jej prawom. Dla filozofów chrześcijańskich, twórcą prawa natury jest Bóg, który stworzył świat i ustanowił w nim prawo. To prawo, w znaczeniu moralnym, utożsamia się z Dekalogiem. Dla Spinozy Bóg, jako substancja, jest naturą. Dla Rousseau natura dzieli się na
1) pierwotną, czystą i dziką oraz 2) ujarzmioną, spodloną i zafałszowaną w procesie cywilizacyjnym. Toteż Rousseau postuluje powrót do natury czystej i pierwotnej (sentymentalizm). Z drugiej strony analiza natury człowieka prowadzi do filozoficznie zróżnicowanych koncepcji. Dla starożytnych człowiek z natury był istotą rozumną i rozumność określała zasady jego działania. Dla Spinozy rozumność jest to najwyższy, boski atrybut natury ludzkiej.
Dla autorów chrześcijańskich natura ludzka ma swoją wewnętrzną celowość skierowaną na zjednoczenie z Bogiem. Dla Hobbesa człowiek z natury jest zły, egoistyczny, skłonny do podjęcia walki ze wszystkimi: kieruje nim rywalizacja, nieufność i żądza sławy. W przeciwieństwie do tych pierwotnych instynktów człowieka, prawa natury mają za podstawę rozum. I kierując się jego wskazówkami, zabraniają czynić człowiekowi tego, co jest niszczące dla niego i dla jego otoczenia. Tak zinterpretowane prawo natury staje się fundamentem umowy społecznej. Kant natomiast mówi o rozumnej naturze człowieka, którą odróżnia od niższej, biologicznej natury człowieka (pojętej jako część życia).
Rozum - dla filozofów starożytnych był podstawą działania moralnego, a więc działania cnotliwego. Dla filozofów chrześcijańskich rozum pomaga w poznaniu Boga i dążeniu do niego (ale nie stanowi, tak jak u Platona czy Spinozy, boskiego wymiaru czy atrybutu człowieczeństwa). Dla empirystów, to nie rozum kieruje naszym życiem moralnym, ale uczucia, instynkty, wyuczone reakcje (Locke, Hume). Dla Spinozy to właśnie rozum jest źródłem i celem moralności: dzięki niemu człowiek jest wolny od siły popędów. Dla Hobbesa rozum jest przeszkodą dla wojny wszystkich ze wszystkimi; a więc chroni człowieka przed samozagładą. Reguły rozumu stanowią prawa naturalne. Natomiast czysty rozum, niezależny od wszelkich danych doświadczenia, jest u Kanta źródłem wolności człowieka. Dzięki czemu istota rozumna jest zdolna do działania z pobudek autonomicznej woli, a więc staje się w swej istocie źródłem powszechnego prawodawstwa moralnego (zob. imperatyw kategoryczny).
Szczęście - to cel działania, ku któremu człowiek zmierza, osiągając odpowiednie dobra. (zob. również cel, dobro). Szczęście pełne, powszechnie dostępne i samowystarczalne, wymaga odpowiedniego dobra, które przybiera postać; idei dobra, pierwszego nieruchomego poruszyciela, Boga lub pierwotnego stanu natury. Szczęście jest związane z osiągnięciem dobra, a szczęśliwość jest to stały związek z tym dobrem (w chrześcijaństwie; zjednoczenie z Bogiem). Szczególną koncepcję szczęścia głosili stoicy; Szczęście to stan pełnego dystansu, a więc paradoksalnie szczęśliwi są ci, którzy nie czują ani smutku, ani radości.
Śmierć - jednym z zadań, jakie postawiła przed sobą filozofia starożytna, było „wychowanie do śmierci", a więc wiedza o tym, czym jest śmierć i jakie należy nadać jej znaczenie: tragedii, wyzwolenia, chwili takiej jak inne, drogi do zbawienia i nieśmiertelności czy po prostu prawa natury. Dla stoików, a przedtem Platona, wiedza o śmierci dotyczyła wiedzy o wszechświecie, o naturze rzeczy. Dla filozofii chrześcijańskiej śmierć to element wbudowany w zbawienie; to jednocześnie moment zbliżający nieuchronnie sąd Boży nad każdym człowiekiem.
Wola - problem woli, jako źródła ludzkiej wolności, a więc wyboru moralnego, pojawia się wraz z chrześcijaństwem. Św. Augustyn odkrywa w woli korzenie zła; jako aktu odwrócenia się człowieka od Bożego porządku, ale też dzięki woli, aktem miłości, człowiek może skierować się do Boga i kochać go coraz pełniejszą miłością. Dla św. Tomasza dobra duchowe są wybierane przez wolę i ona ostatecznie decyduje o przedmiocie działania. Jeśli wola podlega uczuciom, następuje pewna degeneracja w rozwoju moralnym człowieka; człowiek jako osoba potrzebuje dóbr wyższych, a te angażują poznanie intelektualne. Wola jest darem Bożym i ona nas czyni - w znaczeniu osobowym - podmiotami moralnymi. U Rousseau wolność jest dana wraz z pierwotną naturą. Dla Kanta szczególnym rysem wolności istoty rozumnej jest jej zdolność do działania bezinteresownego; bezwzględne opowiedzenie się za imperatywem kategorycznym. Kant nadał wolności szczególne znaczenie; dla etyki chrześcijańskiej wolność to posłuszeństwo prawom Bożym, które znajdują akceptację w naturze rozumnej człowieka, dla Kanta człowiek sam potrafi się zobowiązać i sam nałożyć na siebie obowiązek moralny. To czyni go bytem w pełni autonomicznym, niezależnym.
Wolność - pojęta j ako l) właściwość przysługująca działaniu człowieka - możliwości dokonania właściwego wyboru dobra, 2) jako sfera indywidualnych zachowań człowieka, pozostających poza obrębem jakiegokolwiek przymusu czy zobowiązania (np. wobec społeczeństwa), 3) wolność jako niezależność od siły popędów i namiętności oraz 4) wolność jako moralna miara samozobowiązań racjonalnej istoty. Wolność dopiero w filozofii chrześcijańskiej pojawiła się jako szczególna kategoria ludzkich czynów, a zarazem jako właściwość przysługująca wyłącznie osobie ludzkiej. Dla empirystów (w tym również i dla Hobbesa) wolność oznacza brak zewnętrznych przeszkód w osiąganiu przez człowieka zamierzonego celu. Z drugiej strony, jak podkreśla Locke, dla ochrony takiej wolności potrzebna jest tolerancja. Wolność, w tym ujęciu, wymaga zabezpieczenia ze strony tolerancji. Dla Spinozy wolność jest tym samym co rozumność, i to sprawia że staje się ona w świecie rozumu czymś koniecznym. To powiązanie wolności z koniecznością odpowiada absolutnemu determinizmowi, któremu podlega wszystko to, co jest rozumne. Według Pascala, zdolność człowieka do wyboru różnych dóbr, świadczy zarówno o naszej wielkości jak i o naszej nędzy. Dla Jana Jakuba Rousseau wolność człowieka pokrywa się z pierwotnym stanem natury; człowiek może osiągać wolność poza cywilizacją. Wolność ta przysługuje człowiekowi z natury i dlatego powinien walczyć ojej odzyskanie. Hasła rzucane przez autora „Nowej Heloizy" były bliskie Kantowi. Dla niego wolność jest najwyższym atrybutem istoty racjonalnej, atrybutem, który nieodłącznie wiąże człowieka z powszechnym prawodawstwem rozumu praktycznego. Otwiera on przed człowiekiem sferę Królestwa Wolności; szczególnym rysem człowieka jest zdolność do działania bezinteresownego; bezwzględne opowiedzenie się za imperatywem kategorycznym. Kant nadał wolności szczególne znaczenie: dla etyki chrześcijańskiej wolność to posłuszeństwo prawom Bożym; dla Spinozy, to poddanie się koniecznym prawom rozumu; dla Locke'a wolność przysługuje jednostce ze względu na jej indywidualność i domaga się tolerancji, dla Rousseau wolność to przejaw prawdziwej natury człowieka zdegradowanej w czasach cywilizacji, dla Kanta wolność to atrybut moralnego obowiązku.
Zło - to dla starożytnych albo znak niewiedzy, albo popadanie w sieci uczuć. Dla filozofii chrześcijańskiej zło jest świadomym umniejszeniem dobra w świecie stworzonym przez Boga, a więc świadomym sprzeniewierzeniem się prawdzie Bożej. Dla Greków zło miało swoją podstawę w materii, w ciele; dla chrześcijaństwa w złym użytku, jaki człowiek czyni ze swojej wolności. Dla Rousseau zło płynie z odrzucenia praw natury i zastąpienia ich prawami cywilizacji. Dla Hume'a zło jest związane z doznaniem przykrości i postawą dezaprobaty, dla Kanta to wyraz patologii ludzkiej woli, która ma swoje korzenie w naturze ludzkiej.