1

Moduł I

Filozoficzne podstawy etyki inżynierskiej

Lekcja:

Podstawowe pojęcia etyczne - sumienie, źródła moralności czynu ludzkiego

Autonomizm i heteronomizm – norma moralności w relacji do podmiotu działania

Autonomizm - pogląd głoszący, że norma moralności czynów ma swoje źródło w samym

podmiocie działania i od niego zależy.

Według heteronomizmu natomiast norma moralności czynów jest ufundowana poza

podmiotem działania i od niego nie zależy.

Rozwiązanie sporu autonomizmu i hetronomizmu (na gruncie personalizmu): Osoba

w roli normy moralności jest instancją, która znajduje się zarówno w samym podmiocie

działania: własna godność osobowa działającego jest dla niego zawsze przedmiotową normą

moralności, jak i poza nim: w każdym innym osobowym i pozaosobowym adresacie

działania. Jednocześnie osobowa godność (ani własna, ani cudza) jako norma moralności, nie

zależy od podmiotu działania, ponieważ jako uniwersalny przymiot człowieczeństwa jest

ona podmiotowi dana i zarazem zadana: dana jego poznaniu jako przedmiot do odczytania i

zadana jego wolności do zaafirmowania czynem miłości.

W porządku ontologicznym (bytowym) jest ona normą w samym podmiocie działania,

i z nim się bytowo utożsamia (zgodnie z autonomizmem, a wbrew heteronomizmowi). W

porządku epistemologicznym (poznania) norma jest niezależna od podmiotu, czyli

obiektywna (zgodnie z heteronomizmem, a wbrew autonomizmowi). Spełnianie moralnej

powinności jest zarówno wiernością obiektywnemu porządkowi dóbr, jak i wiernością sobie.

Relacja skutku do przedmiotu czynu: teleologizm - deontologizm

Teleologizm (gr. telos – cel), o moralnej słuszności działania decydują wyłącznie jego

pozytywne lub negatywne konsekwencje, tj. pożyteczne lub szkodliwe skutki działania. W

związku z trudnościami jednoznacznego określenia kwalifikacji (jakości) długofalowych

skutków czynów i różnorodności konkretnych sytuacji, w których one są podejmowane,

teleologiści głoszą pogląd zwany konsekwencjalizmem lub proporcjonalizmem, w którym

przeczy się istnieniu norm ogólnie ważnych.

Deontologizm jest poglądem przeciwnym, według którego w odniesieniu do pewnych

kategorii czynów można zdeterminować ich uniwersalną ważność i słuszność na podstawie

2

treści wewnętrznej, zw. przedmiotem (np. kradzież jest „sama w sobie” czymś złym), a nie

dopiero na podstawie ich konsekwencji.

Zakres obowiązywania norm moralnych określają zasady

:

1) Zasada mniejszego zła – w sytuacji konfliktu dóbr usytuowanych na różnych

poziomach aksjologicznej hierarchii (hierarchii wartości – zob. lekcja Uzasadnienie

norm etycznych w etyce wartości) pierwszeństwo ma wartość znajdująca się na

wyższym poziomie tej hierarchii.

2) Zasada koniecznego zła – agresja na dobro związane w sposób konieczny z

istnieniem lub tożsamością osoby nie może być usprawiedliwiona żadnym innym

dobrem („cel nie uświęca środków”) Świadomy wybór tego rodzaju działania jest

zawsze wyborem zła moralnego.

3) Zasada podwójnego skutku – w sytuacji, kiedy zachodzi konflikt pomiędzy dobrami,

które dla dwu (lub więcej) osób stanowią konieczny warunek ich istnienia bądź

tożsamości, ewentualne naruszenie tego rodzaju dobra może być moralnie

usprawiedliwione jedynie jako bezpośrednio nie zamierzony skutek czynu moralnie

dobrego. W sytuacji takiej mamy do czynienia z zamierzeniem pośrednim, w którym

skutek zły nie jest zamierzony, lecz jedynie dopuszczony jako ewentualne następstwo

czynu dobrego (klasycznym przykładem tego rodzaju sytuacji jest obrona życia

własnego lub życia innych przed napastnikiem: ewentualnym następstwem działania

moralnie godziwego, tj. obrony własnej, może być pozbawienie życia napastnika).

Sumienie jako norma moralności

Sumienie w znaczeniu szerszym, to moralna powinność dotycząca podmiotu tylko poprzez

jej poznanie, czyli poprzez moralną samoświadomość (że powinienem i co powinienem),

Sumienie w znaczeniu ścisłym wyraża we własnym sadzie podmiotu, typu: powinienem

spełnić taki oto czyn wobec O lub R, gdzie O oznacza dowolną osobę lub grupę osób, R

odnosi do dowolnego pozaosobowego bytu, w obu przypadkach w aspekcie wartości. Innymi

słowy, sumienie jest uformowanym w świetle ogólnej oceny lub normy osądem o moralnym

dobru/złu zamierzonego przez człowieka jego własnego konkretnego aktu, którego

zrealizowanie staje się dla niego źródłem wewnętrznej aprobaty bądź poczucia winy,

własnego bycia dobrym lub złym człowiekiem.

3

„Momenty” (nie w znaczeniu czasowym, lecz konstytutywnym) sumienia:

 własny akt podmiotu, mocą którego podmiot sam się zobowiązuje do określonego

działania;

 akt poznania podmiotu, czyli sąd, na mocy którego podmiot, samym aktem wydania

tego sadu, uzależnia się od stwierdzanej w nim (w sposób co najmniej domniemany)

prawdy o rzeczywistej wartości osób lub rzeczy.

Podążanie za sumieniem jest dla podmiotu jedynym sposobem kierowania się prawdą

(dotyczącą poznawanego dobra).

Czy „sumienie” jest nieomylne?

Sąd sumienia może być błędny, wtedy działanie zgodne z sumieniem gwarantuje

podmiotowi moralną dobroć działania, i tym samym zabezpiecza go przed złem moralnym,

lecz tylko w sposób domniemany zabezpiecza przed działaniem moralnie niesłusznym.

Jeżeli sumienie orzeka o wartości moralnej danego aktu i o powinności jego spełniania

lub zaniechania, to można stwierdzić, że etyczna funkcja sumienia jest funkcją

normatywną: sumienie formułuje (subiektywne i konkretne) specyficzne normy

postępowania.

Sumienie stanowi rzeczywistą normę praktycznego postępowania człowieka, tzn.

moralna wartość spełnianych przez człowieka konkretnych aktów zależy bezpośrednio od

tego, czy są one zgodne, czy też niezgodne z obowiązującą człowieka normą sumienia.

Sumienie jest instancją, która w człowieku i w imię człowieka decyduje o dobru

lub złu jego czynów, a zarazem trybunałem, przed którym jest za swe czyny

odpowiedzialny. [Jeśli więc człowiek jest przeświadczony, że godzi mu się dla zachowania

honoru zdecydować na samobójstwo i za tym przeświadczeniem idzie, nie popełnia aktu

subiektywnie złego. Jego samobójstwo jest subiektywnie usprawiedliwione ze względu na tak

uformowany sąd sumienia].

4

„Typy” sumienia

Kryterium

rozróżnienia

Rodzaj sumienia

Charakterystyka

Moment czasowy

oceny wartości

moralnej

względem czynu

Przeduczynkowe

Najważniejsze z punktu widzenia etyki,
spełnia funkcję prospektywną, zawiera sąd
rozumu w formie imperatywu: „tu i teraz
powinienem dokonać czynu C względem
podmiotu P”.

Pouczynkowe

Spełnia funkcję retrospektywną, zakłada
uprzedni (przed spełnieniem czynu) sąd
sumienia i jest wtórną oceną dokonanego
czynu oraz siłą sprawczą związanych z tym
przeżyć moralnej aprobaty lub doznania winy
spełniającego go podmiotu.

Relacja sądu

sumienia do

norm moralnych

(przy założeniu

ich

obiektywności)

Prawdziwe

Sąd sumienia jest zgodny z obiektywnym
prawem moralnym określonym w normach
(uzasadnionych w różny sposób., np.
utylitarystyczny, prawnonaturalny itd.)

Błędne

Sąd sumienia jest niezgodny z obiektywnym
prawem moralnym, chociaż wyrażany przez
podmiot

moralny

w

przekonaniu

o

słuszności danej normy (wyrażonej w sądzie
sumienia). Sumienie błędne może wynikać z
braku wiedzy etycznej.

Stopień pewności

podmiotu

moralnego

względem

formułowanego

sądu

Pewne

Podmiot moralny w formowanych przez
siebie

konkretnych

sądach

sumienia

wyklucza,

uzasadnione dostępnym mu

potocznym poznaniem, racje wątpienia.
Pewność charakterystyczna dla stanów
sumienia

jest

pojęciowo

bliższa

prawdopodobieństwu, niż pewności poznania
naukowego. Pewność ta odnosi się do
konkretnych aktów ludzkich i ich wartości
moralnej opierając się na spontanicznym,
potocznym

poznaniu

moralnym,

właściwym praktyce życia przeciętnego
człowieka i jedynie mu w tych warunkach
dostępnym.

Wątpliwe

Podmiot moralny wydając sąd o wartości
moralnej czynu żywi obawę (jego zdaniem
uzasadnioną) błędu lub w ogóle jest
niezdolny do sformułowania takiego sądu.

Dyspozycja

podmiotu

moralnego

Trafne

Charakteryzuje

dyspozycję

podmiotu

moralnego do właściwej oceny wielkości
„materii” dobra lub zła czynu („ciężar
gatunkowy” zabójstwa jest większy niż
narażenie

przez

pracodawcę

na

niebezpieczeństwo

uszczerbku

zdrowia

5

pracownika w wyniku wydłużenia czasu
pracy w szkodliwych warunkach).

„Szerokie”

Permanentna

skłonność

podmiotu

moralnego do uznawania za moralnie
dopuszczalne to, co sprzeczne z normami
przez podmiot uznawanymi.

Skrupulanckie

Permanentna

skłonność

podmiotu

moralnego, bez wystarczających racji do
uznawania za moralnie niedopuszczalne to,
co zgodne z normami przez podmiot
uznawanymi. Podmiot upatruje winę moralną
tam, gdzie jej nie ma przeżywając lęk przed
popełnienia zła moralnego.

Uwaga!

1) Stan

sumienia

praktycznie

pewnego

jest

warunkiem

koniecznym

i

wystarczającym moralnego działania człowieka.

2) Z punktu widzenia sensu moralności, człowiek powinien iść za sumieniem

pewnym zawsze, nawet wtedy, gdy znajduje się on w stanie sumienia błędnego

(człowiek postępując zgodnie z wewnętrznym przekonaniem o godziwości
spełnianego aktu, czyni dobro, a unika zła w tym stopniu, w jakim go na to w danej
sytuacji stać).

3) Z punktu widzenia sensu moralności, człowiek powinien kształtować sumienie

prawdziwe.

4) Człowiekowi nie wolno podejmować aktu, co do którego moralnej wartości żywi

uzasadnione praktycznie wątpliwości (kiedy znajduje się w stanie sumienia
wątpliwego). Wolno spełnić akt wówczas, gdy podmiot osiągnie sąd pewny
(sumienie pewne).

Literatura:

Anzenbacher A., Wprowadzenie do etyki, Kraków 2008.

Styczeń T. , ABC etyki, Lublin 1995.

Styczeń T., Etyka, [w:] A. Maryniarczyk [red.], Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3.

Lublin 2002.

Ślipko T., Zarys etyki ogólnej, Kraków 2004.