PODSTAWOWE POJĘCIA PEDAGOGIKI
Rozwój pedagogiki:
Jednym z ważniejszych kryteriów rozwoju jest kryterium rozwoju systemu pojęciowego.
Można o nim mówić w kategoriach ilościowych i jakościowych.
W sensie ilościowym - rozszerza się zakres pojęć, którymi posługują się badacze i teoretycy.
W sensie jakościowym - poprzez udane próby precyzyjnego definiowania pojęć.
Edukacja:
Pojęcie o najwyższym stopniu ogólności i niejednorodności.
Edukacja to ogół oddziaływań służących formowaniu się (zmienianiu, rozwijaniu) zdolności życiowych człowieka (Pedagogika. Leksykon PWN, red. B. Milerski, B. Śliwerski)
Niejednorodność tego pojęcia jest ukryta w terminach: ogół oddziaływania, zmienianie, rozwijanie, zdolności życiowe człowieka.
Ogół oddziaływań oznacza oddziaływania instytucjonalne i indywidualne, świadome i nieświadome itd.
Oddziaływania te mogą być systematyczne, niesystematyczne, przygodne, zaplanowane itd.
Systematyczne i zaplanowane działania odbywają się na ogół w szkole
Niesystematyczne i przygodne zachodzą m.in. W interakcjach rówieśniczych, kryją w przekazach kultury, np. dziełach literatury
Zmienianie, rozwijanie może zachodzić w jakimś konkretnym (sformalizowanym) kierunku przyjętym wg kryterium zewnętrznego wobec jednostki (np. Takie organizowanie pracy na lekcji, by w jego efekcie uczeń stopniowo osiągał jakiś standard rozwojowy przyjmowany przez psychologię, np. umiejętność abstrakcyjnego myślenia) lub bez uprzednio obranego celu (rozwijanie zdolności życiowych może być efektem ubocznym podejmowania przez człowieka jakiejś aktywności, np. gra w siatkówkę może prowadzić do wyuczenia się zasad współpracy w grupie).
Zdolności życiowe człowieka mogą dotyczyć jego funkcjonowania intelektualnego, emocjonalnego, interpersonalnego, motywacyjnego, fizycznego itp.
To skomplikowanie pozwala wyprowadzić dwa kolejne, ogólne pojęcia, które w swych dalszych uszczegółowieniach będą stopniowo redukowały niejednorodność.
Te pojęcia to wychowanie i kształcenie.
Wychowanie w szerokim i wąskim znaczeniu:
Szerokie rozumienie terminu odnosi się do wychowania skoncentrowanego na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki oraz na sferze jej motywacji i konkretnych działań. Jest więc utożsamiane z rozwijaniem (kształtowaniem) osobowości pod względem wszystkich jej cech. Obejmuje zarówno nauczanie (uczenie się), jak i wychowanie w jego węższym znaczeniu.
Wychowanie w węższym znaczeniu odnosi się przede wszystkim do kształtowania charakteru jednostki, „w którym stała, silna, samodzielna, przedsiębiorcza i praktyczna wola jest skierowana na cele wartościowe, w tym przede wszystkim na cele moralne” (Nawroczyński). Wychowanie takie sprzyja więc głównie konstruktywnym przeżyciom emocjonalno-motywacyjnym jednostki oraz jej zachowaniom i postawom społecznie i moralnie pożądanym.
Wychowanie:
To oddziaływanie na czyjąś osobowość, jej formowanie, zmienianie i kształtowanie;
Wyzwalanie w drugiej osobie bądź grupie społecznej pożądanych stanów, jak rozwój, samorealizacja czy wzrost samoświadomości;
Efekt powyższych działań lub procesów.
Sposób rozumienia tego pojęcia zależy od przyjętej aksjologii, ideologii czy też filozoficznej i psychologicznej koncepcji człowieka.
Antropologia dziecka (Jak widzisz dziecko?):
oświeceniowa - dziecko jako "barbarzyńca, którego należy jak najszybciej wyprowadzić ze stanu dzikości".
Orientacja charakterystyczna dla tzw. postawy mentorskiej, pouczającej, dydaktycznej.
Mentor - osoba wszystkowiedząca wprowadza dziecko w określoną sytuację, zaś w stosownym momencie - poucza, informuje, modeluje na obraz i podobieństwo życia (odpowiedzialnych) dorosłych, a właściwie okrojonej wersji posłuszeństwa i respektowania stawianych dziecku wymagań.
(Dziecko - niedoskonały dorosły. Dorosły - mentor, ekspert);
romantyczna - sentymentalno-egzaltowane przekonania iż "dziecko jest głupiutkie, ale o dobrym serduszku". Charakterystyczne cechy tej orientacji ujawniają się zwłaszcza w językowej stylistyce (eufemizmy, zdrobnienia, uproszczenia gramatyczne i merytoryczne) oraz w dążeniu do unikania tematów bardziej poważnych, drażliwych, dotyczących trudniejszych aspektów życia.
pozytywistyczna - lansuje głównie wartości poznawcze. Nacechowana jest praktycyzmem, konkretem, przy nie wykorzystywaniu pokładów wyobraźni, emocji, kreatywności dzieci. Jej hasło przewodnie to encyklopedyczna wiedza.
(Dziecko - puste naczynie. Dorosły - ekspert „z lejkiem do wlewania oleum”)
antropologia wynikająca z „ducha” (upiora) pedagogiki marksistowskiej: wychowania ideowego i masowego
(Dziecko - karykatura człowieka. Dorosły - trener właściwych postaw)
humanistyczna - uznająca podmiotowość dziecka, a tym samym prawo do godności, autonomii, liczenia się z jego rzeczywistymi potrzebami i możliwościami.
Uznająca świat dziecka za inny lecz równowartościowy, a nie podrzędny względem świata dorosłych.
Pojęcie wychowania definiowane jest w pedagogice z różnych perspektyw:
jako jednostronne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka,
jako swoisty typ wzajemnych oddziaływań
jako proces zachodzący w środowisku życia człowieka.
Jako jednostronne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka wychowanie jest:
formowaniem, kształtowaniem, zmienianiem czyjejś osobowości, spowodowaniem czy wyzwalaniem w niej pożądanych zmian (K. Konarzewski, H. Muszyński);
przygotowywaniem do zadań i ról życiowych, czyli zamierzoną pomocą w socjalizacji osoby (Muszyński);
czynnością, gwarantującą w społeczeństwie przekaz »kapitału duchowego« z pokolenia na pokolenie. Jej istotą jest przekaz w rodzinie już od najwcześniejszego wieku dzieci wzorców i norm postępowania, rytuałów komunikacyjnych, nawyków higienicznych i tym podobnych (J. Prucha).
Jako swoisty rodzaj relacji dwustronnej, w toku której dochodzi do zwrotnego oddziaływania osób na siebie wychowanie to praca z człowiekiem i nad człowiekiem przy jego aktywnym współudziale, jako osobą, która znajduje się w stanie dojrzewania i rozwoju.
Wychowanie w wymiarze zjawisk psychospołecznych, dziejowych i kulturowych jest:
życiem, czyli procesem „zależności wzajemnej pomiędzy jednostką i środowiskiem fizycznym i społecznym, którego funkcją jest najlepsze dostosowanie jednostki do tego środowiska, przez stopniowe wzbogacanie jej doświadczenia" (E. Claparede);
procesem „wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku" (J. Dewey);
procesem, czyli ciągiem „zmian prowadzących do nowego stanu fizycznego i psychicznego człowieka", uważanego przynajmniej czasowo za nowy i zakończony (K. Sośnicki).
W literaturze pedagogicznej wyróżnić można jeszcze kilka różnych grup definicji wychowania.
Stefan Kunowski stworzył następujący podział definicji wychowania:
definicje prakseologiczne - najstarsza grupa definicji - podkreśla p. w. działanie wychowawców, wpływanie na wychowanka i urabianie go (np. „wychowanie jest celowym i świadomym urabianiem osobowości ludzi” - T. Waitz).
definicje ewolucyjne - swobodny rozwój dziecka (np. „wychowanie jest procesem wrastania jednostki w społeczna świadomość gatunku” - J. Dewey)
definicje sytuacyjne - wpływ warunków i bodźców na rozwój wychowanka (np. wychowanie to „przygotowanie do życia przez życie” - O. Decroly)
definicje adaptacyjne.
Współczesne rozumienie wychowania:
Całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami, pomagających im rozwijać własne człowieczeństwo.
Zakłada się tu uznanie i afirmację wolności, dzięki której obie strony interakcji mogą ujawniać i urzeczywistniać wobec siebie wartości nadające sens ich życiu.
Nie ma tu wychowawców i wychowanków - są spotykające się ze sobą osoby, obdarowujące się swoim człowieczeństwem.
Osoby te wzajemnie się na siebie otwierają, uznają własną wolność i godność, okazują autentyczność, poczucie odpowiedzialności, zaufanie i empatię.
Wychowanie jest więc dialogiem między osobami, a zatem zakłada wymienność ról:
mówienia i słuchania,
dawania i brania,
oferowania i asymilowania
Socjalizacja:
Proces i rezultat procesu przekazywania jednostce systemu wartości, norm i wzorców zachowań obowiązujących w danej zbiorowości, a także określonych umiejętności, w tym zwłaszcza związanych z opanowaniem narzędzi oraz wejsciem w świat społecznych instytucji;
Dokonuje się poprzez oddziaływania środowiska społecznego, osób i instytucji wychowujących
Wprowadził to pojęcie socjolog Emil Durkheim.
Szerokie i wąskie rozumienie socjalizacji:
Szerokie rozumienie socjalizacji: „kształtowanie osobowości społecznej” lub „nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych”, jak również „wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją” (Kowalski, 1986, s. 295) a współcześnie raczej inkulturacją lub enkulturacją.
Wąskie rozumienie socjalizacji: to wpływ życia społecznego, czy po prostu proces oddziaływania społecznego na jednostkę, a jednocześnie skutek tego wpływu w postaci zachodzących w niej zmian, także w sferze osobowości. Oczekuje się, że w wyniku socjalizacji dzieci staną się pełnowartościowymi członkami społeczeństwa. Niemałą zasługę mają w tym mieć wpływy rodziny, szkoły i środowiska rówieśniczego (Okoń, 2001, s. 359).
Inkulturacja:
Oznacza przejmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń. Inaczej jest procesem uczenia się kultury (Kron, 2001, s. 47) lub wrastania w nią, albo też procesem kulturowego przystosowania (Reber, 2000, s. 330).
Ogółem przez inkulturację rozumie się proces wchodzenia przez jednostkę w życie kulturalne danego społeczeństwa, czyli w charakterystyczną dla niego kulturę.
Inkulturacja jest asymilacja dorobku kulturowego i niejednokrotnie równoczesnym, szczególnym przypadkiem socjalizacji (jest pojęciem o węższym niż socjalizacja zakresie).
Wpływom inkulturacji podlegają wszyscy w różnym stopniu.
Wychowanie, socjalizacja, inkulturacja - Socjalizacja i inkulturacja zawsze towarzyszą procesowi wychowania.
Podobieństwa:
Wychowanie, socjalizacja i inkulturacja dopomagają człowiekowi w dostosowaniu się do wymagań stawianych mu przez społeczeństwo i kulturę oraz we wprowadzeniu go w sprawy szeroko rozumianego życia społecznego i kulturalnego.
Wychowanie, tak jak wąsko pojęta socjalizacja, ma także na celu „adaptację do społeczeństwa” i „adaptacje do kultury - jak w procesie inkulturacji.
Inne wspólne cechy to: złożoność, interakcyjność, relatywność, długotrwałość.
Różnice:
Wychowanie stanowi próbę świadomej i celowej interwencji w procesy socjalizacyjno-inkulturacyjne, a więc jest zawsze procesem zamierzonym i nierzadko zaplanowanym, podczas gdy socjalizacja i inkulturacja są pozbawione wszelkiej intencjonalności w wywieraniu wpływu.
Mimo że nie są procesami celowymi, ich wpływ bywa często silniejszy niż wychowania.
Kształcenie:
Ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu, jak również możliwie wszechstronny rozwój sprawności fizycznych i umysłowych, zainteresowań i zdolności a także wyrobienie odpowiednich postaw i przekonań.
Wyróżniamy:
Kształcenie ogólne (umożliwiające nabycie wiedzy i sprawności potrzebnych niezależnie od pełnionej roli społecznej)
Kształcenie zawodowe (zapewniające zdobycie kwalifikacji w zakresie wybranej specjalności)
Wykształcenie:
Posiadany zasób wiedzy, umiejętności i sprawności umożliwiający jednostce poznanie otaczającego świata i skuteczne w nim działanie;
Wykonywanie określonego zawodu;
Wynik kształcenia i wykształcenia
Nauczanie i uczenie się:
Uczenie się - proces nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym zachowaniu (wiadomości, umiejetności, nawyki, postawy) w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (doświadczenia i ćwiczenia).
Nauczanie - proces kierowania uczeniem się uczniów w toku planowej pracy nauczyciela z uczniami
System oświatowo-wychowawczy:
Ogół odpowiednio powiązanych ze sobą placówek i instytucji kształcenia i wychowania.
Pojęcie to umożliwia przejście do pojęć mających swoje miejsce w praktyce edukacyjnej.
Z pojęcia wychowanie wynikają pojęcia systemu oświatowo-wychowawczego: Środowisko wychowawcze, proces wychowania, sytuacja wychowawcza, akt wychowawczy, pojęcia związane z okresami rozwojowymi wychowanków, interakcja wychowawcza, cele, treści, metody, formy wychowania, pojęcia wychowania moralnego, estetycznego, intelektualnego, fizycznego, zdrowotnego itd.
Z pojęcia nauczanie wynikają pojęcia systemu oświatowo-wychowawczego: Cele nauczania, treści nauczania, zasady nauczania, metody nauczania, środki nauczania, ogniwa procesu nauczania, programy szkolne, jednostka metodyczna itd.
Z pojęcia uczenie się wynikają pojęcia systemu oświatowo-wychowawczego: Czynności ucznia, zasady uczenia się, rodzaje uczenia się, wiedza szkolna, zainteresowania uczniów, przedmiot uczenia się, niepowodzenia szkolne, trudności dydaktyczne itd.