http://www.krakow.friko.pl/html/przed_lokacja.html

Ok. 965 r.	Kupiec arabski pochodzenia żydowskiego, Ibrahim ibn Jakub, wspomina w swym opisie podróży przez kraje słowiańskie o miejscowości KRAKWA, centralnym grodzie większego obszaru, który to gród posiadał duże znaczenie handlowe.
Ok. 990 r.	Wojna księcia Polan MIESZKA (panował przed 963 — 992) z Czechami, być może o Małopolskę i Kraków; w każdym razie przed r. 1000 Kraków należy już do państwa polskiego.
1000 r.	Powstało biskupstwo krakowskie; na istnienie wcześniejszego centrum kościelnego w Krakowie wskazują wzmianki o legendarnych biskupach: Prohoriuszu (r. 970?) i Prokulfie (r. 986?).
1001 r.	20 kwietnia nastąpiło poświęcenie kościoła św. Salwatora na Wawelu; ukończono go około r. 1024; pierwsza katedra na tym wzgórzu (tzw. katedra Chrobrego) była prawdopodobnie bazyliką o trzech nawach i tyluż apsydach z transeptem. Możliwe, iż na Wawelu już wcześniej istniała budowla kościelna; chodzi tu o rotundę, zwaną kościołem N. Marii Panny, później kościołem śś. Feliksa i Adaukta. Była tu nadto czworokątna budowla kamienna o zagadkowym przeznaczeniu.
Początek XI w.	W tym czasie przypuszczalnie powstał kościół św. Salwatora na Zwierzyńcu, wzniesiony ponoć na miejscu świątyni pogańskiej (zob. r. 1148). Z tego okresu pochodzi prawdopodobnie przedromański kościółek św. Wojciecha w Rynku (pierwsza wzmianka źródłowa w r. 1250), św. Michała na Wawelu i św. Benedykta na Krzemionkach. 1025 r. — Umarł BOLESŁAW CHROBRY (panował 992— 1025), pierwszy koronowany (w r. 1024) władca Polski, panujący również nad Małopolską.
1025 —1034 r.	MIESZKO II, następca i syn Chrobrego, drugi koronowany władca Polski. Za jego czasów w wyniku nieszczęśliwych wojen z sąsiadami i sporów wewnętrznych króla z młodszymi braćmi doszło do podziału kraju (r. 1033) i jego osłabienia.
1037 — 1038 r.	Rewolucja społeczna i reakcja pogańska mas ludowych przeciwko rozwijającym się stosunkom feudalnym i wprowadzeniu katolicyzmu. Małopolska prawdopodobnie słabo dotknięta została tym ruchem.
1038 r.	Książę czeski Brzetysław korzystając z osłabienia państwa polskiego najechał na Śląsk, który przyłączył do Czech, i na Wielkopolskę. Kraków przypuszczalnie nie został objęty tym najazdem; tym niemniej niektórzy badacze łączą z tym wydarzeniem pożar katedry Chrobrego na Wawelu. Pod koniec tego roku przybył do Polski syn Mieszka II. KAZIMIERZ zwany ODNOWICIELEM (panował 1038 — 1058), który w oparciu o Małopolskę i Kraków rozpoczął stopniowe przywracanie stosunków sprzed powstania ludowego r. 1037/38. STOLICĄ KRAJU ZOSTAŁ KRAKÓW (zob. r. 1609).
1046 r. (lub 1049)	Do Krakowa przybył Aaron, „arcybiskup polski" (zm. 1059). Potem centrum kościelne przenosi się z powrotem do Gniezna. W każdym razie od tego czasu biskupi krakowscy wyrobili sobie prawo pierwszeństwa po arcybiskupach gnieźnieńskich.
1058 — 1079 r.	Panowanie BOLESŁAWA ŚMIAŁEGO, syna Kazimierza.
1076 r.	24 grudnia odbyła się koronacja Bolesława na króla Polski; dokonał jej na Wawelu prawdopodobnie arcybiskup gnieźnieński Bogumił.
1079 r.	W Krakowie rozgrywała się tzw. sprawa biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa. Biskup, związany z jakimś nieznanym spiskiem antykrólewskim (w którym uczestniczył młodszy brat władcy, Władysław Herman), zasądzony zestal przez sąd królewski na karę obcięcia członków, czyli na karę śmierci. Wykonanie tego wyroku doprowadziło do wzmocnienia sił przeciwnych królowi, w wyniku czego Bolesław został zmuszony do ucieczki na Węgry, gdzie zmarł w nie wyjaśnionych bliżej okolicznościach.
1079 —1102 r.	Rządy WŁADYSŁAWA HERMANA, który na początku swego panowania (do r. 1085?) nie zdołał jednak zawładnąć Krakowem i Małopolską. Ta część kraju została przypuszczalnie przyłączona do Czech.
1088 r.	27 września ciało biskupa Stanisława, dotąd pochowane w kościele Na Skałce, przeniesione zostało do kaplicy śś. Piotra i Pawła na Wawelu (na tym miejscu znajduje się obecnie kaplica Wazów). Odtąd datują się początki jego kultu (zob. r. 1254).
1090 — 1098 r.	W tych latach Władysław Herman rozpoczął budowę nowej katedry na Wawelu (ukończona i poświęcona w r. 1142). Była to budowla duża, o długości 56 m, dochowała się z niej m. in. wieża Srebrnych Dzwonów i krypta św. Leonarda.
Druga poł. XI w.	W związku ze stołeczną w tym czasie rolą Krakowa rozwinął się Wawel; powstała podwawelska osada rzemieślnicza i handlowa. Jej centrum znajdowało się koło romańskiego kościoła św. Andrzeja (wybudowanego za Hermana); obok niego wznosiły się kościoły św. Marcina i (XIII w.) św. Magdaleny. Współcześni zwali ją miastem (Gall Anonim: civitas Cracoviensis; kronikarz czeski Kosmas: urbs Krakov). W XIV w. nazywana była również Nova Civitas in Okol. O niej wzmiankował pisarz arabski Muhammed al-Idrisi (w r. 1154 w tzw. Księdze Rogera):  „Co się tyczy ziemi B[u]lunija [Polonia], jest to kraj o pięknej ziemi... i miastach... Do miast tych należą Kraku, Gnazna... Siradia [Kraków, Gniezno, Sieradz]. Wszystkie one są stolicami i silnymi centrami, w których zebrane są dostatki różnych krajów. Rzemieślnicy ich są zręczni i obznajomieni ze swymi zawodami. Co się tyczy miasta Kraku, miasta Gnazna i reszty wspomnianych miast, są to miejscowości o blisko siebie stojących budowlach".
1102 — 1138 r.	Panowanie BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO.
1125 r.	Jak podaje Rocznik kapituły krakowskiej (zob. r. 1267) — „Kraków spalił się".
1138 r.	Bolesław Krzywousty w swym testamencie rozstrzygnął sprawę przyszłych rządów w kraju; dokonał podziału Polski na dzielnice, wśród których dzielnica senioralna, wraz z Małopolską i Krakowem jako stolicą, uzyskała znaczenie dominujące.
1138 — 1146 r.	Panowanie WŁADYSŁAWA WYGNAŃCA, pierwszego seniora. W wyniku wojny, jaką wypowiedzieli mu juniorzy (1141 —1145), musiał on uchodzić z kraju.
1144 — 1165 r.	Powstanie klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu, założonego przypuszczalnie przez Jaksę Gryfitę.
1146 —1173 r.	W Krakowie panował książę mazowiecki BOLESŁAW KĘDZIERZAWY, pierwszy Piast pochowany w tym mieście.
1148 r.	Poświęcenie kościoła św. Salwatora na Zwierzyńcu.
1173 —1177 r.	W Krakowie rządził książę Wielkopolski MIESZKO STARY, tytułujący się z racji posiadania Krakowa „wielkim księciem" lub „księciem całej Polski". W r. 1177 bunt biskupa krakowskiego Gedka zmusił go do opuszczenia miasta.
1177—1194 r.	Panował w Krakowie najmłodszy syn Krzywoustego KAZIMIERZ SPRAWIEDLIWY. Łamiąc zasadę senioratu zalegalizował tu swe rządy w r. 1180 na zjeździe w Łęczycy.
1185 r.	Na terenie osady istniejącej już wcześniej (późniejszy Kleparz) powstał kościół św. Floriana.
1186 — 1207 r.	Według tradycji biskup krakowski Pełka ufundował kościół św. Krzyża (prezbiterium z XIV w., nawa z XV/XVI, sklepienie palmowe z r. 1533).
1191 r.	Rokosz przeciw Kazimierzowi w Krakowie; mimo oporu biskupa Pełki gród został zajęty przez Mieszka Starego. Nadciągający z wojskiem Kazimierz zmusił go do ustąpienia.
1194 — 1198/99 r.	Panowanie LESZKA BIAŁEGO, syna Kazimierza. Utrzymywał się. on w Krakowie dzięki poparciu możnych, odgrywających coraz ważniejszą rolę w czasach rozbicia dzielnicowego, m. in. biskupa Pełki i Mikołaja z rodu Lisów. Z ich pomocą odpierał najazd swego stryja, Mieszka Starego (w r. 1195).
1198 r.	Pierwsza wzmianka o osadzie Bawół koło kościoła św. Wawrzyńca (zob. r. 1335).
1199 — 1202 r.	W Krakowie panował po raz czwarty Mieszko Stary, tutaj też umarł.
W drugiej poł. XII w.	W Krakowie istniała szkoła katedralna (zob. r. 1223).
Pod koniec XII w.	Powstał kościół św. Mikołaja, centrum istniejącego wcześniej osiedla.
1200 r.	Po raz pierwszy zanotowano wzmiankę o trzęsieniu ziemi w Krakowie.
1202 r.	Po śmierci Mieszka przez krótki czas panował w Krakowie jego syn, WŁADYSŁAW LASKONOGI, popierany przez wojewodę Mikołaja przeciw biskupowi Pełce. Po śmierci Mikołaja na tron krakowski wprowadzony został ponownie Leszek Biały.
1207/08 r.	Pierwszy wybór kanoniczny na biskupa krakowskiego; został nim Wincenty zw. Kadłubkiem. Na początku w. XIII napisał on kronikę: Chronica Polonorum; jeśli Gall Anonim utorował drogę tradycji wielkopolskiej (Popiel, Piast), to Kadłubek najstarszą tradycję dynastyczną Polski wiązał z Krakowem (Krak, Lestko).
1210/11 r.	Kraków został opanowany przez księcia raciborskiego Mieszka, działającego zapewne w imieniu Laskonogiego.
1212 r.	W lipcu piorun uderzył w skarbiec katedry krakowskiej, przykryty drzewem, i zapalił go.
1218 — 1219 r.	Po ustąpieniu z biskupstwa Wincentego, na stanowisko to wybrany został Iwo z rodu Odrowążów.
1220 r. (?)	Biskup Iwo założył pierwszy szpital na Prądniku.
1221, 1222, 1223 i 1226 r.	Wylewy Wisły w Krakowie.
1223 r.	Została założona Szkoła Panny Marii, do XVI w. najważniejsza szkoła w Krakowie. W tymże roku spotykamy pierwszą wzmiankę o kościele Św. Trójcy (obecnie Dominikanów), istniejącym przypuszczalnie od drugiej poł. XII w. Gdy w r. 1223 dominikanie przybyli po raz pierwszy do Krakowa, otrzymali od biskupa Iwona ten kościół (w r. 1225 na nowo poświęcony).
1225 r.	Książę śląski Henryk Brodaty dokonał nieudałego najazdu na Kraków. Pozostawało to w związku ze spiskiem rodziny Gryfitów, niechętnej Leszkowi Białemu.
1228 r.	Po śmierci Leszka Białego (zamordowanego w Gąsawie w r. 1227) toczyły się walki o Kraków między Władysławem Laskonogim, Konradem Mazowieckim i Henrykiem Brodatym. Nominalnie rządy sprawowała Grzymisława, wdowa po Leszku, jako regentka. Laskonogi mimo ustępstw na rzecz możnowładców (pierwszy przywilej ziemski dla rycerstwa w Cieni) nie mógł utrzymać Krakowa. Udało się to Henrykowi Brodatemu, który występował formalnie jako opiekun małoletniego Bolesława, syna Leszka. W r. 1229 Konrad Mazowiecki pojmał Henryka pod Zatorem i zmusił za cenę wolności do zrzeczenia się praw do dzielnicy krakowskiej. Ale i Konrad krótko panował w Krakowie. W tym roku w dokumencie występuje Piotr „scultetus Cracoviensis" (sołtys krakowski), co wskazuje na istnienie pierwocin organizacji miejskiej jeszcze przed lokacją (podobne wzmianki z r. 1230 i 1250).
Ok. 1230 r.	W Krakowie nominalnie rządził Władysław Laskonogi (zm. 1231); faktycznie władza spoczywała w rękach wojewody Marka.
1230 r.	Pokryte ołowiem wieże katedry strawił pożar. 1232 r. — HENRYK BRODATY usunął z Krakowa Konrada Mazowieckiego (który zapewne zajął miasto po śmierci Laskonogiego) i panował tutaj do śmierci w r. 1238. Był to jeden z pierwszych kroków do zjednoczenia kraju.
1237 r.	Przypuszczalnie Henryk Pobożny sprowadził do Krakowa franciszkanów z Pragi.
1238 — 1241 r.	W Krakowie panował HENRYK POBOŻNY, syn Brodatego.
1241 r.	Najazd Tatarów pod Batu-chanem na Polskę: zniszczenie Krakowa i spalenie kościołów (Zamek i kościół św. Andrzeja prawdopodobnie obroniły się). Henryk Pobożny zginął w bitwie pod Legnicą. Pod koniec tegoż roku Konrad Mazowiecki zajął Kraków i umocnił Zamek.
1243 r.	W bitwie pod Suchodołem rycerstwo krakowskie pokonało Konrada i wprowadziło na krakowski tron książęcy Bolesława Wstydliwego.
1243 — 1279 r.	Panował w Krakowie BOLESŁAW WSTYDLIWY; Konrad jednak stale niepokoił go najazdami (do swej śmierci w r. 1247).
Po 1243 r.	Osłabienie znaczenia wojewody krakowskiego, a wzmocnienie wpływów kasztelana krakowskiego.
1244 r.	Biskup Prandota sprowadził szpitalników Św. Ducha (duchacy) z Prądnika do Krakowa i umieścił ich koło kościoła św. Krzyża. Szpital ten, później przebudowywany, przetrwał do schyłku XIX w. (zob. r. 1886).
1246 r.	Konrad Mazowiecki wraz z synem Kazimierzem i posiłkowymi oddziałami Jadźwingów (?) podszedł pod Kraków i zbudował 3 twierdze: u ujścia Rudawy, pod Tyńcem i w Lelowie. Bolesław jednak rychło je odbił (zob. r. 1260).
1250 r.	Pierwsza źródłowa wzmianka o kościele św. Wojciecha w Rynku (powstał przypuszczalnie w XI w.).
1254 r.	Powódź w Krakowie na skutek długotrwałych deszczów. 8 maja obchodzono w Krakowie uroczyście kanonizację Stanisława ze Szczepanowa (kanonizowany w r. 1253), którego kult starano się rozbudzać szczególnie w drugiej ćwierci XIII w. Pod tym rokiem spotykamy trzy ważniejsze wzmianki, mianowicie: o istnieniu kościoła św. Benedykta na górze Rękawka, o osadzie w Dębnikach oraz o pierwszym młynie w Krakowie na Zwierzyńcu (młyn ten, wielokrotnie przebudowywany, stał na tym miejscu do r. 1908).
Przed 1257 r.	Zaczęto stawiać murowany KOŚCIÓŁ MARIACKI (N.P.M.) na miejscu starszego drewnianego, pochodzącego z początku XIII w. Przypuszczalnie powstał on z chwilą przeniesienia parafii, znajdującej się dotąd w kościele Św. Trójcy (ten ostatni oddany został dominikanom).

http://www.krakow.friko.pl/html/lokacja.html

1257 r.	5 czerwca książę krakowski Bolesław, jego matka Grzymisława, tudzież żona Kunegunda wydają we wsi Kopanica przywilej LOKACJI MIASTA.
1259 — 1260 r.	Drugi najazd Tatarów pod wodzą chana Burondy. Bolesław uszedł na Węgry. Gród wawelski oparł się najazdowi. Bezpośrednio po najeździe rozpoczęła się zabudowa całego wzgórza wawelskiego, które też w drugiej poł. XIII w. zostało ujęte w jednolity system fortyfikacyjny (wał i palisady).
1260 r.	Książę Kazimierz Mazowiecki przedsięwziął mszczącą wyprawę pod sam Kraków.
1261 r.	Do Krakowa dotarli flagelanci (biczownicy), średniowieczna sekta religijna.
1265 r.	Początki budowy Zamku kamiennego na Wawelu.
1266 r.	Śmierć biskupa Prandoty, doradcy księcia Bolesława; po nim biskupem został Paweł z Przemankowa, jeden z najbutniejszych wielmożów małopolskich (zob. r. 1282).
1267 r.	Powstał Rocznik kapituły krakowskiej, jedno z najbogatszych w informacje źródeł historiografii średniowiecznej.
1269 r. (?)	Wykończenie i poświęcenie kościoła Franciszkanów; budowla ta została zapoczątkowana w r. 1252.
1270 r.	Powódź w Krakowie; prócz Wisły wylała Raba i Dunajec.
1276 r.	Niesłychanie surowa zima, która zaczęła się już we wrześniu.
1279 —1288 r.	Na tronie krakowskim zasiadł, wyznaczony przez Bolesława jako jego następca, LESZEK CZARNY. Połączył on dzielnicę krakowską, sandomierską i sieradzko-łęczycką. Odtąd coraz wyraźniej przybierały na sile tendencje zjednoczeniowe, przy czym z dwóch ośrodków, jakie wchodziły w rachubę — mianowicie Krakowa i Gniezna — Kraków zaczął wysuwać się na plan pierwszy.
1282 r.	Bunt możnowładztwa pod wodzą biskupa Pawła z Przemankowa i wojewody sandomierskiego Janusza Starzy; było to już drugie ich wystąpienie przeciw księciu (pierwsze za Bolesława Wstydliwego w r. 1273).
1285 r.	Po krótkotrwałym kompromisie możni ponownie wystąpili przeciw Leszkowi. Ten opuścił Kraków, pozostawiając swą żonę pod opieką mieszczan krakowskich. Buntownicy nadaremnie próbowali zdobyć miasto, którego bronili mieszkańcy.
1286 r.	Leszek Czarny udzielił Krakowowi pozwolenia na otoczenie miasta murami obronnymi.
1287/88 r.	Na przełomie grudnia i stycznia nastąpił trzeci najazd Tatarów pod wodzą Nogaj-chana. Kraków obronił się dzięki niedawno wybudowanym fortyfikacjom drewnianym i ziemnym.
1288 r.	30 września umarł Leszek Czarny, desygnując na swego następcę księcia wrocławskiego Henryka IV. W jego też imieniu kasztelan Sułek trzymał Zamek i miasto.
1288 — 1290 r.	Panowanie HENRYKA IV PROBUSA (Prawego) przerwane wtargnięciem do Krakowa (w r. 1289) jego konkurenta do władzy, księcia brzesko-kujawskiego Władysława Łokietka, brata Leszka Czarnego. Henryk IV zdobył miasto ponownie, a Łokietek uszedł do swego księstwa.
1289 —1290 r.	Lata te wypełnione były staraniami Henryka IV o uzyskanie korony królewskiej. Umarł jednak przed osiągnięciem celu, zapisując dzielnicę krakowsko-sandomierską Przemysłowi II, księciu Wielkopolski.
1290 r.	Od lipca do września krótkotrwałe rządy w Krakowie PRZEMYŚLA II. Po jego odjeździe Kraków zajął Władysław Łokietek, który jednak nie utrzymał się tu długo, ponieważ w styczniu 1291 r. Przemysł, nie mając sił do walki zrzekł się swych praw do ziemi krakowskiej na rzecz króla czeskiego Wacława II.
1291 r.	Wiosną tego roku oddziały czeskie zajęły Kraków na piętnaście lat. Wacław II jako nowy władca dzielnicy krakowskiej wydał przywilej w Lutomyślu, potwierdzający m. in. dotychczasowe przywileje mieszczan oraz zaręczający, że nie będą z nich ściągane nowe świadczenia.
1294 r.	Na stolicę biskupią w Krakowie wstąpił Jan Muskata, obok wójta Alberta jeden z filarów panowania czeskiego w Małopolsce (zob. r. 1306—8).
Druga poł. XIII w.	Budowa ceglanego prezbiterium kościoła św. Marka, fundacji Bolesława Wstydliwego. W tymże czasie rozpoczęły się prace melioracyjne nad skierowaniem wód Rudawy ku miastu, celem wypełnienia nią fos.
Schyłek XIII w.	Zaludnienie wszystkich osad podkrakowskich i samego miasta wynosiło 2000—5000 mieszkańców. Wśród nich zaczynały się pojawiać pierwsze rody patrycjuszowskie (np. Borusowie).
Ok. 1300 r.	Porządkowanie błotnistych gruntów w okolicy dzisiejszej ul. Poselskiej. Pierwsze wzmianki o bramie Floriańskiej. Pierwsze dochowane księgi miejskie.
1300 r.	WACŁAW II zajął Wielkopolskę i tu w Gnieźnie koronował się na króla Polski. Rządy jego opierały się na żywiole niemieckim (panował 1300 — 1305) Na okres panowania czeskiego przypadła dalsza rozbudowa Zamku na Wawelu; obok wcześniejszego, romańskiego stołpu powstała wieża, zwana później Łokietkową.
1302 r.	Zbudowana została Waga Wielka na Rynku, u wylotu ul. Brackiej, do ważenia ołowiu i miedzi.
1304 r.	Pierwsza wzmianka o ul. Żydowskiej (dzisiejsza ul. św. Anny), a więc i o kolonii ludności żydowskiej w Krakowie (zob. r. 1469).
1305 r.	21 czerwca umarł Wacław II. W r. 1304 Łokietek zajął Wiślicę i stamtąd bezskutecznie próbował atakować Kraków.
1306 r.	W maju Łokietek zajął Kraków; w sierpniu tegoż roku następca Wacława II, jego syn Wacław III, zamordowany został w Ołomuńcu.
1306 — 1333 r.	Panowanie WŁADYSŁAWA ŁOKIETKA.
1306 r.	Łokietek udzielił mieszczaństwu krakowskiemu przywilejów handlowych i podatkowych; po raz pierwszy wspomniane zostało prawo składu. Tegoż roku Zamek krakowski, „z drzewa wystawiony", spłonął, pożarem dotknięta została również część miasta.
1306 —1308 r.	Przed sądem duchownym toczył się proces biskupa krakowskiego Jana Muskaty o prześladowanie żywiołu polskiego w czasie panowania czeskiego.
1311 r.	W maju wybuchł BUNT NIEMIECKIEGO MIESZCZAŃSTWA pod wodzą wójta Alberta. Sprzysiężenie ogarnęło Kraków, Sandomierz, Wieliczkę i niektóre klasztory. Buntownicy pragnęli wprowadzić na tron w Polsce dynastię Luksemburgów. Z ich ramienia przybył do Krakowa Bolko Opolski (kwiecień 1312), który jednak po walkach o Zamek (buntownicy mieli siedzibę w ufortyfikowanym „Gródku") uszedł z miasta wraz z Albertem (czerwiec 1312).
1312 r.	Łokietek po złamaniu buntu ograniczył znaczenie żywiołu niemieckiego w mieście (łacina zamiast niemieckiego w księgach miejskich, zniesienie wójtostwa dziedzicznego, mianowanie rady miejskiej przez specjalnego komisarza królewskiego).
1320 r.	20 stycznia odbyła się koronacja Władysława Łokietka i jego żony Jadwigi, księżny kaliskiej; oznaczało to zakończenie procesu scalania państwa po rozbiciu dzielnicowym. Miejscem koronacyjnym królów polskich został Kraków (do r. 1734). W tymże roku z inicjatywy krakowskiego biskupa Nankera rozpoczęła się budowa trzeciej katedry na Wawelu; w r. 1346 ukończone zostało gotyckie prezbiterium.
1325 r.	30 kwietnia odbył się w Krakowie chrzest księżniczki litewskiej Aldony, żony następcy tronu, Kazimierza.
1327 r.	Pierwsza wzmianka o szpitalu dla trędowatych w Krakowie (istniał do XV w.).
1329 r.	Budowa kościoła WW. Świętych.
1331 r.	Mieszczaństwo krakowskie uzyskało od króla generalne zwolnienie od wszystkich ceł wewnętrznych w państwie polskim. Poprzednio uzyskało ono w r. 1288 i 1306 częściowe zwolnienie od tego krępującego wymianę handlową prawa.
1333 r.	6 marca na Zamku krakowskim zmarł Władysław Łokietek.

http://www.krakow.friko.pl/html/rozkwit.html

1333 r.	24 kwietnia w katedrze krakowskiej koronowany został na króla Polski KAZIMIERZ III zw. WIELKIM (panował 1333 — 1370).
1335 r.	27 lutego Kazimierz Wielki wydał dokument lokacyjny dla nowego miasta — KAZIMIERZA, leżącego po przeciwnej od Krakowa stronie ówczesnego koryta Wisły. Nowe miasto pomyślane jako ośrodek polski, konkurujący z Krakowem, miało swoje fortyfikacje oraz osobne prawo składu na miedź węgierską i sól (zob. r. 1791 i 1802).
1336 r.	Z tego roku pochodzi wilkierz rady miejskiej Krakowa w sprawie targów w mieście i organizacji życia cechowego (następny w r. 1342).
1339 r.	2 lutego Kazimierz aktem wydanym w Krakowie zrzekł się swych praw do tych księstw śląskich, które uprzednio złożyły hołd królowi czeskiemu. 29 maja zmarła w Krakowie Aldona Anna, żona Kazimierza.
1340 r.	Do Krakowa przybyła cesarska misja dyplomatyczna celem rokowań; przewodził jej książę morawski Karol, późniejszy cesarz.
Ok. 1340 r.	Kazimierz ufundował w nowo założonym Kazimierzu kościół Bożego Ciała; budową kierowali Jan i Mikołaj Czipserowie. W r. 1387 ukończono chór, w XVI w. — wieżę.
1341 — 1346 r.	Na polecenie króla wzniesiono w katedrze (pierwszy) nagrobek kamienny Władysława Łokietka.
1342 r.	Kazimierz wydał rozporządzenie, mocą którego sprzedaż przywiezionego sukna mogła się odbywać tylko w kramach sukiennych na Rynku (sukiennice). Jest to pierwsza wzmianka o niewątpliwie wcześniej istniejącym kompleksie zabudowań, które później przekształcą się w Sukiennice (zob. r. 1380 — 1400).
1345 r.	12 lipca pod Kraków podeszły wojska Jana Luksemburczyka, króla czeskiego; po tygodniowym oblężeniu wycofały się.
1346 r.	22 grudnia odbyło się poświęcenie wielkiego ołtarza w katedrze wawelskiej.
1348 r.	13 grudnia z rozkazu królewskiego utopiony został ksiądz Marcin Baryczka, który miał monarsze doręczyć dekret ekskomuniki rzuconej na niego za rozwiązłe życie przez biskupa krakowskiego Bodzantę.
1348 —1351 r.	W całej Polsce, podobnie jak w Europie, szalała zaraza morowa (dżuma). Pomór docierał do miasta również później. Marcin Bielski podał z przesadą, że w r. 1360 wskutek epidemii zmarło 20 000 osób.
1351 r.	Założenie szpitala św. Jadwigi na Stradomiu.
1352 r.	19 maja król pożyczył od rajców miejskich 1600 kóp groszy.
1353 r.	Król zakazał używania drogi handlowej na Ruś kupcom obcym, co faktycznie nadawało monopol handlowy krakowianom.
1354 r.	6 października król wydał przywilej, zabraniający prowadzenia w Krakowie handlu „gościa z gościem"; oznaczało to całkowite opanowanie handlu w Krakowie przez miejscowych kupców.
1356 r.	5 października Kazimierz powołał do życia sąd wyższy prawa niemieckiego na Zaniku krakowskim, którego zadaniem było rozstrzyganie spraw spornych w miastach królewskich, w miejsce dotychczasowego odwoływania się do sądów niemieckich (w Magdeburgu).
1358 r.	7 grudnia Kazimierz nadał mieszczaństwu tzw. wielki przywilej, który potwierdzał dotychczasowe uprawnienia, podnosił dochody miejskie, dawał sądom miejskim prawo sądzenia przedmieszczan.
Ok. 1360 r.	Z funduszów bogatego mieszczanina Mikołaja Wierzynka rozpoczęto budowę prezbiterium w kościele Mariackim (ukończone w r. 1365 i nakryte sklepieniem w 1397); w r. 1392 rozpoczęto budowę wież (zob. r. 1478), gdzie zawieszono zegar sprowadzony z Norymbergi (pierwszy tego typu w Polsce).
1363 r.	21 maja odbyły się w Krakowie zaślubiny cesarza Karola IV z wnuczką Kazimierza, Elżbietą Pomorską. Sprowadzono z Pragi na Kazimierz zakon augustianów, a równocześnie rozpoczęto budowę przeznaczonego dla nich kościoła św. Katarzyny; kościół został konsekrowany w r. 1378, a w 1399 ostatecznie ukończony. Była to trzecia budowla gotycka w Krakowie. Kraków zakupił od króla Czarną Wieś, a równocześnie uzyskał prawo składu na wełnę.
Ok. 1364 r.	Ukończenie drzwi kościelnych głównego portalu katedry.
1364 r.	28 marca odbyło się poświęcenie nowej katedry na Wawelu. 12 maja król Kazimierz wydał akt erekcyjny, zakładający AKADEMIĘ KRAKOWSKĄ, l września 1354 papież Urban V akt ów zatwierdził. Akademia, jedna z pierwszych uczelni wyższych w Europie środkowej, miała trzy wydziały: prawny, medyczny i sztuk wyzwolonych (bez wydziału teologicznego). Była ona instytucją państwową, wzorowaną organizacyjnie na wielkich uniwersytetach włoskich (w Padwie i Bolonii). Nauka odbywała się przypuszczalnie na Zamku; wydaje się, że Kazimierz rozpoczął budowę gmachu Akademii we wsi Bawół (fundamenty odkryto na placu Wolnica w r. 1868). Wraz ze śmiercią założyciela upadła również i uczelnia. We wrześniu w Krakowie miał miejsce zjazd monarchów (cesarz Karol IV, Waldemar duński, Piotr król Cypru, książę Bolko Świdnicki). Z wydarzeniem tym łączy się legenda o uczcie u Mikołaja Wierzynka, patrycjusza krakowskiego i bankiera królów.
1366 r.	Król podniósł do godności miasta dotychczasową osadę KLEPARZ, zwaną również Florencją (od kościoła św. Floriana). Miasto otrzymało ratusz i rynek: nie zostało jednak ufortyfikowane i dlatego w' późniejszych wiekach często ulegało zniszczeniom przy sposobności działań wojennych.
1367 r.	Kazimierz potwierdził przywileje Żydom małopolskim. Krakowska gmina żydowska odgrywała od końca XIII w. znaczną rolę. Żydzi zajmowali się pożyczaniem pieniędzy na lichwę; wybijał się wśród nich w tych czasach Lewko, bankier króla Kazimierza i jego następcy. Dzierżawił mennicę krakowską i żupy solne.
1368 r.	Według postanowienia królewskiego rada miejska miała być powoływana przez wojewodę krakowskiego i wielkorządcę w połowie z reprezentantów cechów, a w połowie z patrycjatu.
1370 r.	30 października przywieziono na Zamek króla, który zranił się w czasie polowania. 5 listopada o wschodzie słońca zmarł Kazimierz; w dwa dni później został pochowany w katedrze na Wawelu. 17 listopada koronowany został na króla Polski LUDWIK WĘGIERSKI (panował 1370 — 1382).
XIV w.	Przejawem postępującego rozwoju miasta są wzmianki o budowie dalszych młynów nad Rudawą i o powstaniu słodowni (r. 1312), o wybudowaniu tzw. Wagi Małej na Rynku między Sukiennicami a kościołem św. Wojciecha (r. 1358) i cegielni na Zwierzyńcu (r. 1366).
1376 r.	Pierwsza wzmianka o osadzie STRADOM; w r. 1419 została ona połączona administracyjnie z Kazimierzem. Jej powstanie było wyrazem przestrzennego rozwoju Krakowa. Następuje zwiększenie terytorialne Kazimierza przez osuszanie okolicznych bagien (wzmianka w rachunkach miejskich z r. 1378).
1377 r.	W grudniu w wyniku tumultu wywołanego przez Węgrów zabity został starosta krakowski Jaśko Kmita.
1378 r.	Kraków otrzymał potwierdzenie wszystkich swoich przywilejów w zamian za uznanie prawa sukcesji do tronu polskiego jednej z córek Ludwika Węgierskiego. Zwiększało to rangę miasta jako ważnego ośrodka politycznego.
1380 r.	Zmarł Piotr Zawisza z Kurozwęk, biskup krakowski, bliski współpracownik Kazimierza, fundator kaplicy N. Panny na Wawelu.
Ok. 1380 —1400 r.	Na Rynku w miejsce dwóch szeregów kramów zbudowano gotyckie SUKIENNICE z cegły, podparte szkarpami. Architektem był Włoch, Marcin Lindintolde (zob. r. 1555).
1383 r.	Ukończenie budowy wieży ratuszowej na Rynku. Pierwotne położenie ratusza miejskiego jest nieznane.
1384 r.	13 października do Krakowa przybyła młodsza córka Ludwika Węgierskiego JADWIGA jako królowa Polski; w dwa dni później została koronowana w katedrze.
1385 r.	18 stycznia przybyło do Krakowa poselstwo w. księcia Litwy, Jagiełły, w sprawie unii obydwóch państw i małżeństwa z Jadwigą. W sierpniu przybył tu książę austriacki Wilhelm, zaręczony a może poślubiony Jadwidze, by wejść w prawa małżonka; musiał jednak z miasta uciekać.
1386 r.	12 lutego do Krakowa przyjechał JAGIEŁŁO; w trzy dni potem przyjął chrzest i otrzymał imię WŁADYSŁAW, 17 lutego wziął ślub z Jadwigą, 4 marca został koronowany na króla Polski (panował 1386—1434).
1388 r.	Miasto kupiło wieś Grzegorzowice (Grzegórzki) i nabyło kamieniołom na górze Lasota, a w roku następnym zakupiło wieś Dąbie.
1390 r.	Rada miejska wydała zakaz świętowania poniedziałków przez czeladź rzemieślniczą.
Ok. 1394 r.	Rozpoczęto budowę kościoła św. Barbary.
1395 r.	Pierwsza wzmianka o krakowskich pergamenistach. Dopiero pod koniec w. XV powstała pierwsza papiernia u Duchaków na Prądniku.
1396 r.	Pierwszy urzędowy cennik na towary rzemieślnicze.
1397 r.	Sprowadzony został zakon karmelitów żebrzących. Na przedmieściu Garbary rozpoczęto dla nich budowę kościoła; dzisiejszą barokową postać uzyskał on po przebudowie w r. 1679.
1399 r.	Pierwsza wzmianka o istnieniu w mieście wodociągu (tzw. rurmus), który zaopatrywał Kraków w wodę z Rudawy. 17 sierpnia na Zamku wawelskim zmarła królowa Jadwiga.
1400 r.	26 lipca Władysław Jagiełło wydał przywilej, na mocy którego reaktywowany został UNIWERSYTET KRAKOWSKI (od XIX w. zwany Jagiellońskim). Fundusze na jego renowację pochodziły ze sprzedaży klejnotów królowej Jadwigi, zgodnie z jej ostatnią wola. Nowa uczelnia posiadała wszystkie wydziały łącznie z teologicznym. Jej szczytowy okres rozwoju w wiekach średnich przypada na drugą połowę XV i pierwsze ćwierćwiecze XVI stulecia. Siedziba Uniwersytetu mieściła się w gmachu Collegium Maius przy dzisiejszej ul. św. Anny. Niebawem rozpoczęto budowę kolegiów: przy ul. Grodzkiej w r. 1403 (spalone w 1455), przy ul. Brackiej w 1464, Collegium Minus w 1469.
XV w.	Dokonała się stopniowa polonizacja miasta; w r. 1403 Polacy stanowili wśród starszyzny cechowej 13°/o, w r. 1450 — 29%, a w r. 1500 — 41%. Ludność Krakowa osiągnęła cyfrę 10 000 (Bochnia i Sandomierz po 2000, Poznań 4000, z zagranicznych Praga około 30 000).
początek XV w.	Zbudowana została tzw. Stara synagoga najstarsza bożnica w Polsce; około r. 1570 przebudował ją Santi Gucci; obecnie mieści się w niej Muzeum Judaistyczne. Prowadzono prace melioracyjne koło Skałki, mające na celu skierowanie wód Wisły do jednego koryta, płynącego między Krakowem a Kazimierzem.
1403 r.	25 lutego odbyła się koronacja Anny Cylejskiej, drugiej żony Jagiełły.
1406 r.	Rajca krakowski Andrzej Wierzynek, potomek znanej i bogatej rodziny kupieckiej, oskarżony został o kradzież pieniędzy miejskich, skazany na śmierć i ścięty (7 grudnia).
1407 r.	Rozruchy antyżydowskie w mieście.
1410 r.	Utworzono kongregację kupiecką; doszło do tego na tle konfliktów między kupcami krakowskimi a wrocławskimi o panowanie nad handlem wschodnim.
1411 r.	21 listopada zawieszono na Zamku 51 proporców krzyżackich, zdobytych pod Grunwaldem przez Polaków. Opisał je później Jan Długosz w Banderia Pruthenorum.
1418 r.	Pierwsze ostre wystąpienia cechów przeciw radzie miejskiej, składającej się z kupieckiego patrycjatu. Powodem było nadmierne obciążenie podatkami cechów. Król załagodził spór powołując do życia radę „16 mężów", organ kontrolujący finanse miasta (zob. r. 1438).
1423 r.	Biskupem krakowskim został Zbigniew Oleśnicki (1389 —1455), który w ostatnich latach życia Jagiełły i za panowania jego syna Władysława zdobył przemożny wpływ na sprawy państwa. Starał się o wzmocnienie wpływów Kościoła na bieg polityki.
1424 r.	W związku z koronacją czwartej żony Jagiełły, Sonki Holszańskiej, do Krakowa przybył cesarz Zygmunt oraz Eryk, król duński.
1425 r.	19 lutego odbył się chrzest Władysława, syna Jagiełły.
1431 r.	Na Zamku krakowskim odbyła się dysputa pomiędzy magistrami Uniwersytetu Krakowskiego a przedstawicielami ruchu husyckiego. W tej dyspucie religijnej ze strony czeskiej wziął udział m. in. wybitny przywódca wojskowy husycki, Prokoł Łysy.
1432 r.	Na mocy przywileju królewskiego rada miejska ustanowiła w Krakowie trzy jarmarki (maj, czerwiec, wrzesień),
1433 r.	Pierwsze statuty dla odrębnego wydziału lekarskiego Uniwersytetu Krakowskiego. Na Uniwersytecie prowadził wykłady Grzegorz z Sanoka, reprezentant wczesnego humanizmu w kulturze polskiej.
1434 r.	18 czerwca na Wawelu pochowany został Władysław Jagiełło. 29 czerwca koronacja WŁADYSŁAWA III, syna Jagiełły, na króla Polski rozpoczęła jego dziesięcioletnie panowanie (1434 —1444).
1435 r.	Zmarł Paweł Włodkowic, znakomity prawnik polski i rektor Uniwersytetu, reprezentant Polski na soborze w Konstancji. Król wydał przywilej określający liczbę rajców miejskich na 24.
1438 r.	Wystąpienia pospólstwa przeciwko radzie miejskiej; rajcy schronili się na Zamek. W tymże roku na wieży kościoła Mariackiego zawieszono nowy dzwon, zwany później „Półzygmuntem".
1440 r.	8 marca w katedrze krakowskiej poselstwo węgierskie ofiarowało koronę Władysławowi III.
1442 r.	Runęło sklepienie chóru w kościele Mariackim; odbudował je architekt Czipser, mieszkaniec Kazimierza.
1443 r.	W grudniu biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki nabył od Władysława Cieszyńskiego księstwo siewierskie za 6000 grzywien. Odtąd aż do końca XVIII w. każdorazowy biskup krakowski był udzielnym władcą na Siewierzu. Księstwo to było lennem króla polskiego.
1447 r.	25 czerwca koronacja na króla Polski KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA, syna Jagiełły (panował 1447 — 1492), oznaczała koniec trzyletniego bezkrólewia. Rektor Uniwersytetu Jan z Ludziska w mowie powitalnej na cześć króla apelował o sprawiedliwość dla chłopów.
1448 r.	Nad odnogą Rudawy powstała mechaniczna szlifiernia poruszana siłą wody.
1449 r.	Jędrzej Gałka z Dobczyna, magister Uniwersytetu, skazany na rekolekcje w Mogile w związku ze swymi husyckimi sympatiami, uciekł na Śląsk, skąd rozpoczął pisemną polemikę z magistrami krakowskimi.
1450 r.	Z inicjatywy Marcina z Żurawicy powstała na Uniwersytecie katedra astrologii (katedra astronomii istniała od samego początku).
1453 r.	Do Krakowa przybył kaznodzieja włoski Jan Kapistran, którego kazania podburzały ludność do wystąpień antyżydowskich.
1454 r.	10 lutego odbył się ślub Kazimierza Jagiellończyka z Elżbietą Habsburżanką i jej koronacja. W lutym przybyło do Krakowa poselstwo Związku Pruskiego, powstałego na terenie ziem należących do zakonu krzyżackiego i uroczyście ofiarowało królowi polskiemu władzę nad Prusami. 5 marca Kazimierz odebrał od nich hołd. Stanowiło to początek wojny trzynastoletniej (1454 —1466).
1455 r.	Zbudowany został drewniany kościół Bernardynów. Pożar Krakowa; rozpoczął się on koło kościoła śś. Piotra i Pawła; spłonęły budynki przy ul. Grodzkiej i Kanoniczej.
1456 r.	Urodził się Władysław Jagiellończyk, późniejszy król czeski i węgierski.
1461 r.	Umarła królowa Sonka, wdowa po Jagiełłę. Wybuchły groźne rozruchy w mieście, spowodowane butną postawą Andrzeja Tęczyńskiego. Spoliczkował on płatnerza krakowskiego, a następnie przerażony groźną postawą tłumu uciekł do kościoła Franciszkanów, skąd go wywleczono i zabito. W związku z tym zajściem król Kazimierz zasądził sprawców wydarzeń na karę śmierci.
1462 r.	15 stycznia wykonano wyrok (w sprawie Tęczyńskiego) na 3 rajcach i 3 przedstawicielach pospólstwa.
1464 r.	Przez Kraków przechodziło około 12 000 krzyżowców, idących na Węgry przeciw Turkom. Doszło do wystąpień antysemickich, za co król nałożył na miasto karę 3000 grzywien. Część Żydów schroniła się wówczas na Zamek.
1465 r.	Spłonął kościół Franciszkanów.
1468 r.	Król aprobował „Wielki wilkierz", regulujący sprawę samorządu miejskiego. Wylew Wisły i zatopienie Stradomia.
1469 r.	Przeniesiono Żydów z najstarszego getta w Krakowie (ul. Żydowska) na odcinek ul. św. Tomasza od Sławkowskiej ku zachodowi (ówczesna ul. Szpiglerowska) (zob. r. 1494).
1471 r.	Władysław Jagiellończyk, obrany przez stany czeskie królem Czech, zaprzysiągł w katedrze 19 artykułów gwarantujących prawa i przywileje czeskie.
1473 r.	Umarł Jan Kanty (z Kęt), profesor Akademii Krakowskiej. Starania o jego kanonizację pochłoną w XVIII w. znaczne fundusze ubogiego wówczas Uniwersytetu. PIERWSZY DRUK W POLSCE; był to kalendarz ścienny, tłoczony w Krakowie prawdopodobnie w drukarni Kaspra Straubego. Król ufundował kaplicę św. Krzyża na Wawelu.
1474 r.	Założono szpital dla ubogich scholarów.
1475 r.	Rada miejska ostatecznie wykupiła od króla urząd wójtowski (przejęty przez monarchę po r. 1312) i sama pobierała taksy sądowe. Spłonął „Gródek" stanowiący od początku XV w. własność Tarnowskich.
Ok. 1475 r.	PIERWSZA KSIĄŻKA DRUKOWANA W POLSCE: Jana de Turrecremata Explanatio in psalterium.
Ok. 1476 r.	Początki kościoła św. Agnieszki na Stradomiu.
1477 —1489 r.	W pracowni rzeźbiarskiej mistrza WITA STWOSZA (1438 — 1533) powstał OŁTARZ ZAŚNIĘCIE MATKI BOSKIEJ. Ten wspaniały poliptyk przeznaczony dla kościoła Mariackiego kosztował miasto 2808 florenów (zob. r. 1761, 1869, 1946, 1957).
1478 r.	Król wydał postanowienia przeciwko zbytkowi mieszczan w ubiorze (ponowione w r. 1495, a następnie w XVII w.). Wieża wyższa kościoła Mariackiego, dotąd kryta drzewem, otrzymała gotycki hełm ołowiany (zob. r. 1542).
1480 r.	Zmarł JAN DŁUGOSZ (ur. 1415), znakomity historyk polski, niezmordowany zbieracz źródeł; autor Historiae Polonicae Libri XII (drukowanej dopiero w XVII w.) (zob. r. 1863). Od r. 1467 był wychowawcą synów Kazimierza Jagiellończyka.
1485 r.	Tumult skierowany przeciwko handlarzom żydowskim; Żydzi weszli w porozumienie z radą miejska i zobowiązali się na przyszłość nie handlować w mieście.
1487 r.	Pierwsza wzmianka o Celestacie za kościołem św. Mikołaja. Było to miejsce, gdzie odbywały się ćwiczenia w strzelaniu.
1488 r.	W Krakowie przebywał humanista niemiecki Jan Celtes, wykładający w jednej z burs uniwersyteckich „O sztuce pisania listów". Zainicjował on powstanie pierwszego towarzystwa literackiego „Sodalitas Litteraria Vistulana"; działali w nim m. in. Wojciech z Brudzewa i Wawrzyniec Korwin. Biskupem krakowskim został Fryderyk Jagiellończyk, syn królewski.
1490 r.	Szwajpolt Fiol zakłada w Krakowie pierwszą w świecie drukarnię do tłoczenia ksiąg liturgicznych w języku cerkiewno-słowiańskim; działała ona do r. 1492 i przypisuje się jej 4 druki.
1492 r.	Śmierć Kazimierza Jagiellończyka. Wit Stwosz wyrzeźbił nagrobek królewski znajdujący się na Wawelu. 23 września koronacja JANA OLBRACHTA na króla Polski (panował 1492—1501). Z panowaniem tego władcy związane są początki RENESANSOWEGO ZAMKU WAWELSKIEGO (zob. r. 1513).
1492 —1496 r.	W Krakowie kształcił się MIKOŁAJ KOPERNIK (ur. w Toruniu 1473 — zm. we Fromborku 1543); słuchał wykładów matematyki, astronomii, teologii i medycyny. Był uczniem sławnej krakowskiej szkoły matematycznej, reprezentowanej przez Marcina z Żurawicy i Marcina Biema.
1493 r.	W Norymberdze ukazało się dzieło Hartmanna Schedla Chronicon mundi z opisem i widokiem (pierwszym) Krakowa. Czytamy tam: ,,Kraków otacza podwójny mur wysoki z basztami, bramami i fortyfikacjami, oblewa go prowadzona fosami rzeka Rudawa, obracająca liczne młyny; mnóstwo w nim pięknych domów i ogromnych świątyń..."
1494 r.	Pierwsze rodziny żydowskie zaczęły opuszczać Kraków, by osiedlić się koło Kazimierza, w miejscu, gdzie wcześniej istniało niewielkie skupisko żydowskie. W tymże roku doszło do tumultów antyżydowskich. Król, który za wstawiennictwem Kallimacha brał Żydów w obronę, nakazał im ostatecznie w r. 1495 opuścić Kraków i przenieść się do „MIASTA ŻYDOWSKIEGO obok Kazimierza" (zob. r. 1533).
1496 r.	Umarł w Krakowie Filip Kallimach (właściwe nazwisko Buonacorsi, ur. 1438 w Toskanii), znakomity humanista, poeta i prozaik. Od r. 1470 przebywał w Polsce, wykładając m. in. w Akademii Krakowskiej i wychowując synów Kazimierza Jagiellończyka. Za Olbrachta wywierał on duży wpływ na rządy. Pochowany u Dominikanów.
1497 — 1500 r.	Zbudowano rondel przy bramie Floriańskiej, tzw. BARBAKAN.
1499 r.	6 maja Jan Olbracht zagaił pierwszy znany sejm w Krakowie, który chociaż był stolicą kraju, nie był miejscem obrad sejmowych; w XVI w., poza sejmami koronacyjnymi, odbywały się tu one jedynie w latach: 1531, 1538, 1543, 1545 i 1553.
1500 r.	W związku z rokiem jubileuszowym papież Aleksander VI ogłosił krucjatę przeciw niewiernym; przechodzący przez Kraków krzyżowcy wszczęli tumulty antyżydowskie, w wyniku których zginęło 20 osób. 10 kwietnia pożar Kurzej Stopki na Wawelu; w związku z koniecznością rekonstrukcji Zamku rozpoczęto pierwsze prace przy renesansowej odbudowie Wawelu.
1501 r.	26 lipca uroczysty pogrzeb Jana Olbrachta. Z inicjatywy jego matki Elżbiety Rakuskiej i brata Fryderyka powstał w katedrze pierwszy renesansowy nagrobek zmarłego władcy. Wykonał go Franciszek Włoch. 12 grudnia odbyła się koronacja ALEKSANDRA JAGIELLOŃCZYKA na króla Polski (panował 1501 — 1506). W tymże roku miasto otrzymało prawo ściągania podatku mostowego.
1503 r.	PIERWSZA STAŁA TYPOGRAFIA W KRAKOWIE; założył ją sprowadzony przez kupca Hallera drukarz Kasper Hochfeder.
1503 — 1505 r.	Zakończenie budowy sklepienia kościoła św. Katarzyny (zniszczonego przez trzęsienie ziemi w r. 1443); wykonał je „murator" Hanusz.
1504 r.	Na ten rok datuje się krakowskie dzieła artystyczne: tryptyk św. Jana Jałmużnika w kościele św. Katarzyny; relikwiarz głowy św. Stanisława zrobiony ze złota przez Marcina Marcińca, fundacji królowej Elżbiety; ornat darowany przez Piotra Kmitę katedrze krakowskiej.
Ok. 1505 r.	Powstał Kodeks Behema, dokument sztuki iluminatorskiej. Tekst napisał notariusz krakowski Baltazar Behem (zm. 1508); autor 27 miniatur, obrazujących życie i prace rzemieślników krakowskich, pozostał nieznany.
1505 r.	30 sierpnia zmarła królowa Elżbieta Rakuska, żona Kazimierza Jagiellończyka, zwana „matką królów". W tymże roku piorun strzaskał wieżę za Zamku krakowskim. Wprowadzono instytucję lekarza miejskiego (w r. 1374 pierwsza wzmianka źródłowa o lekarzu w Krakowie, w 1343 w dokumentach występuje aptekarz).
Ok. 1506 r.	Zakończono w całości prace nad skie­rowaniem biegu Rudawy poprzez fosy wokół fortyfikacji miejskich.
1506 r.	20 października po śmierci Aleksandra królem Polski został jego brat ZYGMUNT I STARY (panował 1506 — 1548).

http://www.krakow.friko.pl/html/zloty_wiek.html

1507 r.	24 stycznia koronacja Zygmunta I Starego na króla Polski.  „Auto da fé", czyli spalenie na stosie; ofiarą był Żyd skazany za rzekome bluźnierstwa.
1509 r.	Klasztor zwierzyniecki darował królowi grunt nadwiślański, gdzie później powstał wielki ogród królowej Bony. Umarł Jan Turzon, wybitny przedstawiciel kupiectwa krakowskiego, z pochodzenia Węgier, prowadzący rozległe, na skalę europejską, transakcje handlowe miedzią. W Krakowie ukazała się drukiem pierwsza praca Mikołaja Kopernika; było to łacińskie tłumaczenie Listów Teofilakta z Symokatty.
1510 r.	6 stycznia do Krakowa przybył Jakub Pizo, poseł papieża Juliusza II, celem wciągnięcia Polski do ligi przeciwtureckiej.
1512 r.	6 lutego uroczysty wjazd do Krakowa Barbary Zapolya, narzeczonej królewskiej. 9 lutego odbył się jej ślub z Zygmuntem i koronacja.
1513 r.	Na sejmiku szlachty krakowskiej w Nowym Korczynie Kraków w uznaniu dawnych przywilejów i zasług jego mieszkańców przyjęty został do jej grona. Dyplom królewski z tegoż roku zatwierdził uchwałę sejmiku. Do faktycznego zrównania stanów nigdy jednak nie doszło. W oficynie drukarskiej Unglera wyszła PIERWSZA KSIĄŻKA POLSKA. Był to przekład łacińskiego modlitewnika Raj duszny w układzie Biernata z Lublina.
1514 r.	Kniaź Konstanty Ostrogski odbył triumfalny wjazd do miasta po zwycięstwie nad Moskwą w bitwie pod Orszą.
1515 r.	W oficynie Hallera zastosowano po raz pierwszy czcionki w kroju antykwy. Był to przejaw renesansu w drukarstwie. U Unglera wychodzi Ortografia Stanisława Zaborowskiego, próba zaprowadzenia ładu w tekstach polskich.
1516 r.	Zdemoralizowani mnisi zakonu franciszkanów zamordowali konfratra Wojciecha Fontyna, ponieważ chciał zaprowadzić surową regułę zakonną. Dziesięciu sprawców złapano i ukarano śmiercią na Rynku.
1518 r.	Początek działalności oficyny drukarskiej Hieronima Wietora, Ślązaka z pochodzenia. Wykonał on szereg prac na zlecenie Akademii Krakowskiej, a potem zainicjował szeroką akcję wydawniczą w zakresie literatury narodowej. 15 kwietnia przybyła do Krakowa Bona Sforza, księżniczka mediolańska (1494—1557), a w trzy dni później odbył się jej ślub z królem Zygmuntem I oraz koronacja na królowę. Z jej przybyciem wiązał się przyjazd do Polski pewnej ilości Włochów. Bona zasłużyła się jako krzewicielka kultury odrodzenia w naszym kraju. Anglik Coxe, związany z Akademią, drukuje tu jej łacińską pochwałę: De laudibus Academiae Cracoviensis.
1520 r.	Na Zamku ścięto trzech mieszczan kazimierskich, oskarżonych o niesłuszne skazanie na śmierć szlachcica. Ludwisarz Jan Behem, przełożony nad artylerią, wykonał w odlewni obok murów miejskich dzwon, zwany „ZYGMUNTEM". 28 czerwca dzwon przetransportowano przez miasto i 9 lipca uroczyście, w obecności króla, zawieszono na dzwonnicy, która w tym roku została specjalnie podwyższona o jedno piętro. 1 sierpnia urodził się królewicz Zygmunt August (zm. 1572).
1521 r.	U Jana Hallera ukazało się dzieło Chronica Polonorum Macieja Miechowity, lekarza, dziejopisa i rektora Akademii. 18 października wobec zaostrzających się sporów pomiędzy patrycjuszowską radą miejską a pospólstwem Krakowa król powołał do życia instytucję „32 mężów". W jej skład wchodziło 12 kupców i 20 przedstawicieli cechów, a ich zadaniem była kontrola rachunków miejskich, prowadzonych przez radę miejską. Dekretem królewskim z r. 1548 dodano jeszcze 8 reprezentantów pospólstwa, tworząc instytucję „40 mężów" (quadragintaviri). W ten sposób, dopuszczając do współwładzy pospólstwo, starano się ograniczyć rządy oligarchii patrycjuszowskiej.
1523 r.	W Krakowie dał się odczuć pierwszy powiew reformacji; wpływy nauki Lutra rozprzestrzeniały się wśród mieszczaństwa. W celu zwalczania tych „religijnych nowinek" król wydał edykt ustanawiający komisje rajców miejskich (zob. r. 1528). Do Krakowa przybyło w 500 koni poselstwo moskiewskie. Zmarł Maciej Miechowita, historyk i profesor Akademii Krakowskiej. Nieznany sprawca dokonał zamachu na króla Zygmunta I.
1523 — 1535 r.	Biskupem krakowskim był wybitny humanista i polityk Piotr Tomicki.
1524 r.	Rada miejska zamówiła w Norymberdze zegar na wieżę ratuszową. Do Krakowa przybył malarz Jan Suess z Kulmbachu; malował on m. in. kościół św. Marcina i Floriana.
1525 r.	10 kwietnia dotychczasowy wielki mistrz krzyżacki, a odtąd dziedziczny książę w Prusach, Albrecht Hohenzollern, złożył królowi Zygmuntowi hołd lenny. Był to znany i uwieczniony później na płótnie przez Jana Matejkę HOŁD PRUSKI. W tym samym czasie podpisano układ krakowski, i uzależniający Prusy Książęce od Polski oraz określający kwestię następstwa po Albrechcie.
1526 r.	Z polecenia królewskiego dokonano w Antwerpii pierwszego zamówienia na ARRASY (16 sztuk) (zob. r. 1533). W lutym król wyruszył do Gdańska, by ukarać sprawców wystąpień społecznych (r. 1525); wrócił w październiku. 1 listopada przyszła na świat córka królewska Katarzyna, późniejsza królowa Szwecji i matka Zygmunta III (zob. r. 1587).
1527 r.	Do Krakowa przybyło poselstwo króla francuskiego Franciszka I. Była to pierwsza próba sojuszu Polski i Francji. Pożar strawił część miasta od Nowej bramy do kościoła św. Szczepana oraz cały Kleparz. Budowa arsenału królewskiego; wzniesiony on został u podnóża Wawelu. Później inny arsenał wzniósł Władysław IV (zob. r. 1643).
1528 r.	Rozegrała się sprawa magistra Jakuba z Iłży, wykładowcy Akademii, podejrzanego o sprzyjanie luteranizmowi. Był on jednym z pierwszych reprezentantów reformacji w Krakowie; sprawa ta ciągnęła się do jego ucieczki z miasta w r. 1534 (zob. r. 1536).
1529 —1534 r.	Hans Dürer, brat znanego artysty norymberskiego, Albrechta, został nadwornym malarzem królewskim. Ozdabiał malowidłami wnętrza Zamku królewskiego (m. in. fryz w Sali Poselskiej z r. 1532).
1530 r.	20 lutego arcybiskup Jan Łaski koronował na króla młodego, 10-letniego Zygmunta Augusta. Powstała pierwsza drukarnia hebrajska w Polsce, prowadzona przez braci Halinów. Druga drukarnia tego typu powstała w r. 1568 pod kierownictwem Izaaka z Prościejowa (czynna do r. 1626). Pożar domów przy ul. Grodzkiej i Kanoniczej.
1531 r.	U Unglera ukazała się praca Jelonka Tucholczyka Farrago actionum civilium, stanowiąca podręcznik prawa miejskiego; do r. 1558 ukazało się dalszych 6 wydań tej pracy. Hetman Jan Tarnowski po zwycięstwie pod Obertynem wkracza uroczyście do miasta.
1533 r.	Ukończenie KAPLICY ZYGMUNTOWSKIEJ, czołowego dzieła renesansowej architektury sakralnej. Architektem i budowniczym był B. Berrecci, który w r. 1517 przedstawił królowi jej plan; budowa kaplicy miała miejsce w latach 1519—31 (zob. r. 1593). Pierwsza wzmianka o rurmusie doprowadzającym wodę do Zamku. Dominikanie urządzili pierwsze przedstawienie teatralne w języku polskim; było to widowisko pasyjne w 108 scenach, trwające przez 4 dni. Rada miejska Kazimierza podpisała ugodę z Żydami w sprawie „miasta żydowskiego", które miało mieć osobny mur i trzy bramy. Na polecenie królewskie dokonano drugiego zamówienia ARRASÓW; łączna ilość obu zamówień wyniosła 108 sztuk (zob. r. 1548—53).
1534 r.	W oficynie F. Unglera ukazała się pierwsza przyrodnicza książka polska; było to dzieło Szczepana Falimierza: O ziołach, zwierzętach, ptakach, rybach. Dała ona początek polskiej literaturze przyrodniczej, a zwłaszcza rolniczej. W XVI w. ukazało się w Krakowie 25 książek rolniczych (zob. r. 1588). „Wylew Wisły zniósł most wielki, prowadzący na Kazimierz, i trzy inne" (M. Bielski); powstały szkody w kościołach na Kazimierzu.
Ok. 1535 r.	Pod Krakowem na Woli Justowskiej powstał pałac renesansowy Justusa Decjusza, historyka i sekretarza królewskiego. Projektowany był przypuszczalnie przez B. Berrecciego, realizatorami byli: Jan Cini, Filip z Fiesole i Gianotis.
1535 r.	Zygmunt Stary nadał moc prawną łacińskiemu tłumaczeniu Zwierciadła saskiego, dokonanemu przez sekretarza rady miejskiej Mikołaja Jaskiera (zob. r. 1558). Zmarł historiograf nadworny, Bernard Wapowski. Zygmunt I nadał szlachectwo wszystkim profesorom i wykładowcom Akademii Krakowskiej.
1536 r.	Drukarz H. Wietor karany za tłoczenie i rozpowszechnianie broszur różnowierczych. 18 października miał miejsce pożar części nowo zbudowanego Zamku.
1537 r.	Dalszym przejawem polonizacji mieszczaństwa krakowskiego było przeniesienie przez Zygmunta I nabożeństw i kazań niemieckich z kościoła Mariackiego do znacznie mniejszego św. Barbary. W tym czasie w cechach było tylko 20 % Niemców (zob. r. 1600). Na Rynku krakowskim zamordowany został budowniczy Bartłomiej Berrecci; tłem morderstwa była zemsta osobista.
1538 —1545 r.	Biskupem krakowskim był Piotr Sulimczyk Gamrat, gorący poplecznik królowej Bony, człowiek o nader niskim poziomie moralnym, zagorzały przeciwnik reformacji.
1539 r.	„Katarzyna Malcherowa (mieszczka krakowska) przeszła na wiarą judajską. Przez Gamrata skazana na śmierć i spalona na Rynku" (M. Bielski).
1542 — 1551 r.	Prawo rzymskie wykładał w Akademii Piotr Rojzjusz, Hiszpan, właściwe nazwisko: Ruiz de Moros (uwieczniony we fraszkach J. Kochanowskiego).
1543 r.	Rok ten jest ważny w dziejach literatury narodowej: MIKOŁAJ REJ wydrukował u Scharffenberga utwór Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem a plebanem; ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI wydał po łacinie pierwszą swą pracę w zakresie spraw społecznych, O karze mężobójstwa; STANISŁAW ORZECHOWSKI wydał po łacinie Fidelis subditus oraz swe słynne Turcyki. Umarł zasłużony drukarz Florian Ungler; równocześnie rozpoczęła pracę nowa oficyna drukarska — Siebeneycherów. W maju przybyła do Krakowa uroczyście witana Elżbieta Austriaczka, poślubiona Zygmuntowi Augustowi i koronowana na Wawelu. Pomór w Krakowie; według M. Bielskiego zmarło podobno w mieście 20 000 osób.
1545 r.	Zmarła Elżbieta Austriaczka, żona Zygmunta Augusta. Zmarł Justus Decjusz (ur. 1485). Jego syn, Justus młodszy, był gorliwym kalwinem. Po śmierci Gamrata biskupem krakowskim został Samuel Maciejowski herbu Ciołek, wybitny humanista; jego dwór na Prądniku gromadził wybitnych artystów. Tutaj Łukasz Górnicki pisał swego Dworzanina.
Ok. 1546 r.	W domu mieszczanina Wojewódki zebrało się pierwsze kółko różnowiercze. W skład jego wchodzili: Andrzej Trzecieski starszy, Andrzej Frycz Modrzewski, Franciszek Łismanin, Jan Drzewiecki, późniejszy prymas Jakub Uchański (zob. r. 1552).
1546 r.	Zmarł drukarz Hieronim Wietor.
1548 r.	1 kwietnia na Zamku krakowskim zmarł król Zygmunt I. Następcą jego został koronowany już wcześniej ZYGMUNT II AUGUST (panował 1548—1572). Na dworze wokół nowego króla skupiło się liczne grono pisarzy i humanistów: Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Trzecieski, Andrzej Nidecki i inni. W sierpniu opuściła Kraków na zawsze królowa Bona (na skutek nieporozumień z synem); udała się początkowo na Mazowsze, później wyjechała do Włoch.
1548 — 1553 r.	Król dokonał trzeciego zamówienia ARRASÓW. Ostatnia ich partia projektowana była przez Michała van Coxiena. W r. 1572 liczba ich wynosiła 356 (zob. r. 1596).
1549 r.	W maju słudzy kościoła WW. Świętych napadli na szkołę kościelną i zabili jednego ze scholarów. Ci zorganizowali hałaśliwą demonstrację na Zamku, kiedy zaś nie doczekali się sprawiedliwości, postanowili łącznie z żakami Akademii opuścić Kraków. Według przesadnych danych w tym wyjściu żaków z Krakowa opuścić miało miasto przeszło 6500 młodzieży.
W połowie XVI w.	W Krakowie działali: znany medalier Giovanni Jacopo Caraglio z Werony, związany z dworem królewskim, oraz nadworny złotnik Marcin Siedmiogrodzki.
Ok. 1550 r.	Rozpoczęła działalność drukarnia Łazarzowa, Łazarza Andrysowicza, która później przeszła na jego syna, Jana Januszowskiego (1550—1623).
1550 r.	Na katedrę hebraistyki w Akademii powołany został włoski uczony Franciszek Stankar, zwolennik reformacji. 4 grudnia odbyła się koronacja Barbary Radziwiłłówny, żony Zygmunta Augusta.
1551 r.	W Krakowie ukazały się: Frycza Modrzewskiego De Republica emendanda (wydanie skrócone ze względu na cenzurę kościelną) i Kronika wszystkiego świata Marcina Bielskiego. W maju zmarła królowa Barbara, żona Zygmunta Augusta.
1552 r.	Pierwsze jawne nabożeństwo ewangelickie W Krakowie. Gorliwymi propagatorami nowego wyznania byli mieszczanie krakowscy: Gutterer, Fogelweder, Aichler, Decjusz młodszy, a protektorem — potężny Jan Boner. Wpływowym działaczem kalwińskim był w latach 1552—61 Grzegorz Paweł z Brzezin, którego kazania na Wesołej gromadziły do 1000 słuchaczy. Później, w związku ze swymi ariańskimi sympatiami, zmuszony był opuścić Kraków.
1553 r.	W czerwcu przybyła do Krakowa Katarzyna Habsburżanka, narzeczona królewska. Zmarł Piotr Kmita, marszałek koronny i wojewoda krakowski, mecenas m. in. Marycjusza z Pilzna i Marcina Bielskiego.
1554 r.	W Bazylei ukazano się dzieło Sebastiana Münstera Cosmographia z opisem i widokiem Krakowa.
1555 r.	Powstaje pierwszy stały zbór ewangelicki Krakowie. Miał miejsce pożar Sukiennic. W latach 1556—59 odbudowano gmach w nowej postaci; attykę Sukiennic miał zaprojektować i wykonać Jan Maria Padovano (zm. 1574). W ciągu następnych dwóch wieków budynek został zniekształcony przez rozliczne przybudówki, a nie remontowany znalazł się w stanie ruiny (zob. r. 1818, 1875, 1879).
1556 r.	Rozpoczęła działalność drukarnia różnowiercza Macieja Wierzbięty, czynna do r. 1599. Pożary dotknęły część Zamku, wieżę ratuszową i kościół św. Katarzyny.
1557 r.	Pierwsze tumulty skierowane przeciw róźnowiercza; na pogrzebie żony Hieronima Filipowskiego żacy krakowscy rozpoczęli gorszące awantury. Różnowiercy odpowiedzieli manifestacją. Izrael Isserles zbudował synagogę, zwaną Remuh.
1558 r.	Na mocy przywileju królewskiego organizatorem pierwszej POCZTY W POLSCE został Prosper Prowano; w r. 1569 przywilej przeniesiony został na Sebastiana Montelupiego. Poczta łączyła Kraków z Włochami, a przekazanie wiadomości stąd do Wiednia trwało 3 i pół dnia. Pisarz miejski krakowski Bartłomiej Groicki (zm. 1605) wydał u Ł. Andrysowicza Artykuły prawa magdeburskiego, a w r. 1559 Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego — podstawowe dzieła sądownictwa miejskiego wielokrotnie później wznawiane (pierwsze do r. 1587 miało łącznie 7 wydań, drugie do połowy XVIII w. — 9 wydań).
1559 r.	Uczony krakowski Benedykt z Koźmina przekazał Akademii w testamencie 1000 zł rocznie na zakup książek do biblioteki. Od tego czasu rozpoczyna się systematyczny rozwój Biblioteki Akademii, dziś BIBLIOTEKI JAGIELLOŃSKIEJ.
1560 —1572 r.	Biskupem krakowskim został Filip Padniewski, wybitny humanista; w kręgu jego oddziaływania znajdowali się: Jan Kochanowski, Jakub Górski, Andrzej Nidecki.
1562 r.	Zmarł Jan Boner, kasztelan sądecki, syn Seweryna, bankiera Zygmunta Starego. Był przywódcą kalwinów małopolskich.
1563 r.	Według inwentarza skarbca katedry krakowskiej znajdowało się w nim 120 złotych kielichów, 170 relikwiarzy i monstrancji, 600 świeczników, 600 tkanin itp.
1564 r.	W Krakowie powstała szkoła kalwińska; jej kierownikiem do r. 1572 był Krzysztof Trecy, potem Jan Thenaud.
1565 r.	Zygmunt August darował Bractwu Kurkowemu kura i złoty łańcuch, wybitne dzieło polskiego złotnictwa renesansowego. Gabriel Słoński, budowniczy miejski, wzniósł arsenał municypalny koło bramy Floriańskiej. Król nakazał staroście krakowskiemu zamurowanie jaskiń, zwanych „smoczymi jamami", u podnóża wzgórza wawelskiego. Na mocy postanowień sejmowych burgrabia Zamku krakowskiego miał na nim stale przebywać; równocześnie określono liczbę załogi na 300 pieszych. Rozpoczęto budowę attyki na Zamku. 22 grudnia król potwierdził dożywotni charakter urzędu radzieckiego. Było to usankcjonowanie klanowego i oligarchicznego charakteru rady miejskiej, w której decydowały możne rody patrycjuszowskie (zob. r. 1677).
1566 r.	Według lustracji na Rynku, wokół Sukiennic znajdowały się 342 kramy. Ukazała się pierwsza książka techniczna, napisana przez Polaka i wydana po polsku: Stanisława Grzebskiego Geometria, to jest nauka miernicza. Druga książka techniczna wyszła w r. 1573, było to dzieło Olbrychta Strumieńskiego O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów. W tymże roku Łukasz Górrnicki wydał Dworzanina polskiego.
1568 r.	W drukarni Wierzbięty wyszły dwie książki Mikołaja Reja: Żywot człowieka poczciwego i Zwierciadło.
1570 r.	Ewangelicy krakowscy zakupili kamienicę przy ul. św. Jana, zwaną Brogiem, gdzie urządzili swój zbór (zob. r. 1574).
1570—1580 r.	Działał w Krakowie Jan Michałowicz z Urzędowa, rzeźbiarz, twórca wielu pomników nagrobnych.
1571 r.	Uległy zburzeniu tamy na Wiśle koło Skałki; odtąd główny nurt Wisły skierował się na południe od Kazimierza.
1572 r.	W Knyszynie na Podlasiu umarł król Zygmunt August, ostatni z Jagiellonów.
1574 r.	W połowie lutego odbył się pogrzeb Zygmunta Augusta. Kilka dni później wjechał do miasta pierwszy elekcyjny król polski HENRYK WALEZY, panujący jedynie przez 4 miesiące tegoż roku. 21 lutego Walezy koronował się na Wawelu; w dwa dni później, w czasie gonitw zorganizowanych dla uczczenia koronacji, magnat Samuel Zborowski zranił śmiertelnie Andrzeja Wapowskiego, za co skazany został na banicję (zob. r. 1584). 18 czerwca Henryk na wiadomość o śmierci swego brata, Karola IX, uszedł potajemnie do Francji (panował tu jako Henryk III w latach 1574—1589). Pierwszy powiew kontrreformacji: podburzone przez fanatycznych księży tłumy katolickie zorganizowały napad na zbór ewangelicki Bróg (zob. r. 1587).
1576 r.	Na króla Polski wybrano księcia siedmiogrodzkiego STEFANA BATOREGO (panował 1576—1586). Z obawy przed możliwością opanowania miasta i Zamku przez zwolenników Habsburgów postanowiono, by „miasto ustawicznie zawarte było, a jedyna tylko brama otworzona była". 18 lutego do Krakowa przybyła Anna Jagiellonka, a dwa miesiące później — nowy elekt. 1maja odbył się ślub i koronacja Batorego i Anny Jagiellonki.
1577 r.	W Kolonii ukazało się dzieło J. Brauna i F. Hogenberga Civitates orbium terrarum (następne wydania: 1597, 1618) z dłuższym opisem Krakowa i pięknym jego widokiem, wykonanym przez Meriana Vischera.
1578 r.	Rozpoczęła działalność drukarską oficyna Piotrkowczyków, czynna do r. 1676. Następnie stała się ona drukarnią Akademii. W drukarni Łazarzowej ukazało się czołowe polskie dzieło medyczne w XVI w., traktat Wojciecha Oczki Cieplice. W r. 1581 ta sama drukarnia wydała inne jego dzieło — Przymiot, o chorobach wenerycznych. Mieszczanin krakowski Aleksander Gwagnin, Włoch z pochodzenia, wydał w Krakowie Sarmatiae Europeae descriptio.
1579 r.	Przybył do Krakowa i tu mieszkał Faust Socyn, Włoch z pochodzenia, wybitny ideolog ariański. W r. 1583 opuścił miasto w obawie przed prześladowaniami; powrócił tu po kilku latach. W r. 1594 i 1598 omal nie przypłacił życiem swych poglądów religijnych, gdy stał się ofiarą napaści podburzonych przez księży tłumów. Zmarł w r. 1604 w Lucławicach pod Krakowem.
1582 r.	Zmarł rzeźbiarz Hieronim Canavesi, działający w Krakowie.
1583 r.	W czerwcu odbył się na Zamku ślub bratanicy królewskiej Gryzeldy Batorówny z Janem Zamoyskim, kanclerzem i hetmanem w. kor., bliskim współpracownikiem władcy. W związku z tą uroczystością JAN KOCHANOWSKI napisał utwór dramatyczny Odprawa posłów greckich. Na Kazimierzu ustalono dokładnie granice posesji i rozszerzono nieco tereny miejskie (podobnie w r. 1608).
1584 r.	Kraków był świadkiem finału sprawy Samuela Zborowskiego, który wrócił do kraju mimo wyroku banicji i wystąpił zbrojnie przeciw Janowi Zamoyskiemu. Ten pojmał go pod Krakowem, sprowadził do miasta i nakazał ściąć (pod basztą Senatorską) dnia 26 maja. Fakt ten wywołał wielki oddźwięk w kraju. Założono Arcybractwo Miłosierdzia opiekujące się ubogimi.
1586 r.	Tumulty żakowskie w Krakowie.
1587 r.	7 maja żacy rozpoczęli tumulty pod ewangelickim Brogiem; różnowiercy broniąc się zabili uczestnika tumultu, w odpowiedzi na co tłumy ponowiły napad — świątynia została zajęta i spalona (zob. r. 1591). W oficynie drukarskiej Siebeneychera Marcin Bielski wydał Rozmowę nowych proroków, dwu baranów o jednej głowie, starych obywatelów krakowskich. W dniach 19 i 22 sierpnia w Warszawie doszło do podwójnej elekcji; większość szlachty wybrała królewicza szwedzkiego i wnuka Zygmunta I, ZYGMUNTA III WAZĘ (panował 1587—1632), mniejszość — arcyks. Maksymiliana Habsburga. W obliczu grożącej wojny domowej i najazdu wojsk Maksymiliana Zamoyski przybył do Krakowa 8 września i przygotował się do obrony miasta, koncentrując ok. 8000 ludzi i 150 dział. Od 14 października do 25 listopada (z przerwami) OBLĘŻENIE KRAKOWA przez wojska arcyks. Maksymiliana (ok. 8000 ludzi); było to pierwsze oblężenie w czasach nowożytnych, a od jego wyniku zawisły dalsze losy kraju. 24 listopada nastąpił ostateczny szturm od strony Krowodrzy i Garbar krwawo odparty przez obrońców. Wojska arcyksięcia wycofały się na Śląsk, gdzie w styczniu 1588 zostały pokonane przez Zamoyskiego pod Byczyną. 27 grudnia nowo obrany król Zygmunt III Waza wjechał do miasta i w tym dniu został koronowany.
1588 r.	W maju odbył się uroczysty pogrzeb króla Stefana Batorego. Do Krakowa przybyli pierwsi jezuici, którym początkowo oddano kościół św. Barbary; następnie przenieśli się do nowo wzniesionego kościoła śś. Piotra i Pawła (zob. r. 1596). Ich przybycie oraz potęgujący się wpływ na dworze Zygmunta III oznacza wzmożenie się kontrreformacji i rozfanatyzowanie tłumów (zob. r. 1591). W oficynie Siebeneycherów ukazała się polska książka rolnicza pt. Gospodarstwo; autorem jej był Anzelm Gostomski. Otwarto pierwszą w Krakowie szkołę średnią; w r. 1619 Bartłomiej Nowodworski (zm. 1624) przeznaczył dużą sumę na Jej utrzymanie (stąd nazwa dzisiejsza). W uczelni tej kształcił się szereg wybitnych jednostek, m. in. Marek i Jan Sobiescy. Gmach Kolegium Nowodworskiego przy ul. św. Anny zbudował w latach 1639—43 architekt Jan Leitner. Na Rynku spalono niejakiego Zakrzewskiego, który dokonał morderstwa w kościele Karmelitów na Piasku.
1589 r.	Spalono dwóch mincerzy, co „monetę fałszywą kowali w jednym ogrodzie przed Mikołajską bramą". Ścięto grabarza, który w czasie pomoru mordował ludzi.
1590 r.	Na mocy konstytucji sejmowej kupcy obcy, opuszczający kraj, mieli zostawiać w mieście dziesiątą część swego majątku.
1591 r.	W maju, w wyniku tumultu antydysydenckiego, nastąpiło SPALENIE BROGU oraz napad na cmentarz różnowierczy. Był to ostateczny cios zadany krakowskiej gminie ewangelickiej i zdecydowany wyraz kontrreformacji.
1593 r.	Zakończono rozpoczęte w r. 1591 pozłacanie dachówek na kaplicy Zygmuntowskiej. Dwukrotny wylew Wisły; w pierwszym zalany zosta! zupełnie kościół Bernardynów.
1594 r.	W Krakowie ukazało się znakomite tłumaczenie Nowego Testamentu, dokonane przez jezuitę ks. Jakuba Wujka. W październiku miasto powitało uroczyście Zygmunta III, który wrócił ze Szwecji jako koronowany król tego kraju.
1595 r.	W lutym król dokonał otwarcia sejmu w Krakowie. Spłonęła część Zamku koło Kurzej Stopki. W Łobzowie urodził się królewicz Władysław, późniejszy król Władysław IV. Stracono dwóch szlachciców; jeden oskarżony był o rozbój, drugi o porwanie niewiasty.
1596 r.	Jezuici rozpoczęli budowę kościoła śś. Piotra i Pawła. Budowla, nad którą czuwał Józef Britius, a potem Jan Maria Bernardoni, musiała zostać rozebrana już w fazie wstępnej z powodu wadliwych obliczeń (zob. r. 1605). We wrześniu zmarła Anna Jagiellonka (ur. 1523), przekazując Rzeczypospolitej w testamencie arrasy wawelskie, stanowiące jej prywatną własność. Arrasy zastawił w czasie „potopu" Jan Kazimierz w Gdańsku, skąd zostały wykupione dopiero w r. 1724; w r. 1795 zabrane zostały do Rosji. Wróciły stamtąd do kraju w r. 1921 (zob.).
1597 r.	Ukazała się Kronika polska Marcina Bielskiego, wydana przez jego syna Joachima.
1598 r.	Dwukrotny wylew Wisły.

http://www.krakow.friko.pl/html/schylek_swietnosci.html

Ok. 1600 r.	Do Krakowa przybył nadworny malarz Zygmunta III, Tomasz Dolabella. Tworzył dla jezuitów i dominikanów; wokół niego uformowała się szkoła malarska (Zachariasz Dzwonowski, Łukasz Porębski i in.).
1600 r.	Rada miejska wprowadziła oficjalnie do ksiąg miejskich język polski obok używanej łaciny i języka niemieckiego.
1602 r.	Początek budowy renesansowej kaplicy Myszkowskich przy kościele Dominikanów; ukończona została w r. 1614.
1603 r.	W drukarni Siebeneychera ukazał się pierwszy przewodnik krakowski pt. Przewodnik, abo kościołów krakowskich i rzeczy w nich wiedzenia godnych krótkie opisanie; objętość jego wynosiła 81 kart (zob. r. 1647).
1604 r.	Do Krakowa przybył rzekomy syn Iwana IV Groźnego, Dymitr Samozwaniec, z prośbą o interwencję Polski w zdobyciu tronu moskiewskiego. Przyjęty został w marcu przez króla.
1605 r.	Do Krakowa zjechało poselstwo moskiewskie od Dymitra Samozwańca w związku z jego małżeństwem z Maryną Mniszchówną; uroczystość i uczta weselna odbyły się w kamienicy Firlejowskiej przy Rynku. 11 grudnia odbyła się koronacja Konstancji Habsburżanki, drugiej żony Zygmunta III. Rozpoczęto budowę kościoła śś. Piotra i Pawła; budowniczym był Jan Trevano z Lugano. Była to PIERWSZA BUDOWLA BAROKOWA; odtąd w architekturze Krakowa ten styl zaczął dominować. Budowę tę ukończono w r. 1619. Do r. 1633 Jan Chrzciciel Falconi wykonał stiukową dekorację kopuły. Położono kamień węgielny pod erem kamedułów na Bielanach; w r. 1609 poświęcono miejsce pod kościół, który w r. 1630 został ukończony.
1609 r.	25 maja król Zygmunt III opuścił z rodziną Wawel. W ten sposób bez formalnego aktu STOLICA KRAJU ZOSTAŁA PRZENIESIONA DO WARSZAWY. Z Włoch sprowadzono zakon bonifratrów, którzy stworzyli szpital przy ul. św. Jana i przy kościele św. Urszuli; w r. 1812 zostali stąd przeniesieni do budynków potrynitarskich na Kazimierzu.
1611 r.	Przy budującym się kościele śś. Piotra i Pawła jezuici założyli tzw. Studium domesticum, przeznaczone dla kształcenia własnych nowicjuszy. Powstanie tej nowej uczelni natrafiło na ostry, choć bezskuteczny protest Akademii Krakowskiej (zob. r. 1616). Rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru św. Michała (karmelitów chodaczkowych). W r. 1872 kościół został zburzony, a budynki zamienione na sąd karny i więzienie; odtąd były one związane z szeregiem procesów politycznych, odbywających się tu do r. 1939 (m. in. proces Ludwika Waryńskiego — zob. r. 1880).
1612 r.	Zmarł ks. Piotr Skarga (ur. 1532), wybitny przedstawiciel zakonu jezuitów, kaznodzieja królewski; został on pochowany w kościele śś. Piotra i Pawła. Kraków przeżył wielką sensację: Andrzej Koniecpolski ze sługami dokonał napadu na klasztor żeński przy kościele św. Agnieszki na Kazimierzu, wysadził bramę petardą i porwał stamtąd dwie panny Dembińskie; jedna z nich była jego narzeczoną.
1614 r.	Mikołaj Sreter wykonał stalle i ambonę w katedrze.
1616 r.	Rozpoczęła się ostra polemika pomiędzy Akademią, broniącą swoich praw w dziedzinie szkolnictwa, a szkołą jezuicką. Jej początek dała broszura Jakuba Najmanowica, pisana przeciw zakonowi. Polemika osiągnęła punkt szczytowy w r. 1625, gdy Jan Brożek opublikował trzy broszury w obronie Akademii; za ich wydrukowanie drukarz Jędrzej Piotrkowczyk musiał stać pod pręgierzem (zob. r. 1622).
1618 r.	Rozpoczęto budowę kościoła św. Tomasza, karmelitów trzewiczkowych.
1620 r.	W kościele Franciszkanów pochowany został Piotr Kochanowski, bratanek wielkiego poety, sam również poeta i znakomity tłumacz Torquata Tassa. Wolff Bocian, zwany Poperem, kupiec żydowski, utrzymujący szerokie kontakty handlowe z Gdańskiem i Wrocławiem, zbudował synagogę przy ul. Szerokiej.
1621 r.	27 listopada odbył się uroczysty wjazd do Krakowa królewicza Władysława po zwycięstwie nad Turkami pod Chocimiem. Rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru Dominikanek na Gródku (zakończono w r. 1634).
1622 r.	W lipcu jezuici otworzyli w swym kolegium przy kościele św. Piotra szkołę, która w r. 1624 zaczęła normalnie funkcjonować. Ustawiczne awantury i tumulty pomiędzy Młodzieżą szkół jezuickich i Akademii doprowadziły do zamknięcia kolegium w r. 1633 na mocy decyzji papieża Urbana VIII.
1624 r.	Rozbudowa kościoła Bożego Miłosierdzia na Smoleńsku. Rada miejska postanowiła nie przyjmować do praw miejskich innowierców. Zakaz ten obowiązywał do r. 1634 kiedy to został zniesiony na mocy postanowienia królewskiego.
1626 —1629 r.	Jan Trevano zbudował mauzoleum św. Stanisława w katedrze; inicjatorem był biskup krakowski Marcin Szyszkowski, a koszta wynosiły 150 000 zł.
1627 r.	Od tego roku Kraków posiadał stałą straż porządkową, składającą się początkowo z 40 żołnierzy, w r. 1659 — z 120, a w r. 1675 — ze 100. Każdy z nich uzbrojony był w berdysz, pałasz i flintę.
1628 —1629 r.	Reperacja szczytu wieży wyższej w kościele Mariackim; wcześniejsze naprawy miały miejsce w r. 1545 i 1562.
Ok. 1629 r.	Stefan, snycerz, wykonał piękne stalle w kościele Bożego Ciała.
Początek XVII w.	Księgozbiór Akademii liczył ok. 20 000 ksiąg, 2000 rękopiśmiennych kodeksów i kilka tysięcy inkunabułów.
1632 r.	W Warszawie umarł król Zygmunt III; następcą wybrany został przez szlachtę jego syn WŁADYSŁAW IV (panował 1632—1648).
1633 r.	4 lutego w katedrze odbył się pogrzeb Zygmunta III i jego żony Konstancji. Dwa dni później nastąpiła koronacja Władysława IV.
1634 r.	Powstał kościół Karmelitów Bosych na Wesołej; w r. 1787 klasztor ich został zniesiony.
1638 r.	Izaak Jakubowicz założył synagogę w „mieście żydowskim", jest to tzw. synagoga Ajzyka przy ul. Szerokiej.
1638 —1644 r.	Jan Trevano zbudował barokowy kościół św. Marcina na miejscu starego gotyckiego (od r. 1816 był to kościół ewangelicki).
1639 r.	Rada miejska postanowiła, że dłużników zatrzymanych w więzieniu za długi utrzymywać ma wierzyciel.
1640 r.	Rytownik niderlandzki, Vischer de Jonge, sporządził widok Krakowa.
1643 r.	Według planów generała artylerii Pawła Grodzickiego zbudowano Arsenał Królewski (przy ul. Grodzkiej 64).
1644 r.	W czerwcu odbył się pogrzeb Cecylii Renaty, pierwszej! żony Władysława IV.
1645 r.	Zbudowano dzwonnicę przed kościołem Dominikanów (spłonęła w r. 1850).
1646 r.	W połowie lipca odbyła się koronacja Marii Ludwiki Gonzagi, drugiej żony Władysława IV. W związku z tą uroczystością do Krakowa przyjechał świetny orszak francuski, w którym znajdowała się pani de Guébriant; opisała ona miasto i Zamek.
1647 r.	Biskup krakowski Piotr Gembicki odrestaurował pałac biskupi. W drukarni Cezarego ukazała się praca Piotra Hiacynta Pruszcza (zm. 1668) Klejnoty stołecznego miasta Krakowa, abo kościoły... Jest to drugi opis miasta omawiający 32 kościoły krakowskie, 11 kazimierskich i stradomskich oraz 16 kleparskich (następne wydania ukazały się w r. 1650 i 1745). Ukazał się polski „katechizm muzyczny", Jana Aleksandra Gorczyna Tabulatura muzyki.
1648 r.	Zmarł w Mereczu król Władysław IV. W obliczu powstania ludowego na Ukrainie szlachta wybrała jego brata JANA KAZIMIERZA (panował 1648—1668).
1649 r.	W styczniu nowy elekt koronowany został w katedrze; następnego dnia miał miejsce pożar części Zamku. Zaraz po koronacji odbył się sejm koronacyjny, na którym po raz ostatni w dziejach Polski elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm złożył hołd lenny królowi polskiemu jako zwierzchnikowi Prus Książęcych. W drugiej połowie roku gromady niekarnych i nie opłaconych żołnierzy koronnych napadły na Stradom.
1651 r.	Na Podhalu wybuchło powstanie chłopskie, które zostało stłumione przez zaciężne oddziały biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego. Po zdobyciu znajdującego się w rękach chłopów zamku czorsztyńskiego przywódcy powstania, mianowicie Stanisław Łętowski, zwany ,,marszałkiem", oraz Aleksander Kostka Napierski, zostali straceni na Krzemionkach koło Krakowa.
1652 r.	Kraków nawiedziła „czarna śmierć", tzw. mors nigra (przypuszczalnie dżuma albo czarna ospa); według przesadzonych danych w mieście zmarło około 24 000 osób, a na Kazimierzu z górą 2700. W lipcu tego roku miasto zostało dotknięte klęską powodzi.
1655 r.	Szymon Starowolski, autor pierwszej próby zarysu dziejów literatury polskiej (wyszła w r. 1625), w książce drukowanej jeszcze przed najazdem szwedzkim, Lament utrapionej matki Korony Polskiej... na syny wyrodne, tak pisze: Tu Polska leży, złością wyrodków zgubiona Przy niej i złota wolność oraz pogrzebiona.

http://www.krakow.friko.pl/html/upadek.html

1655 r.	Ukazało się dzieło Szymona Starowolskiego, kanonika krakowskiego, Monumenta Sarmatarum, zawierające szereg danych o kościołach w mieście. NAJAZD SZWEDÓW NA POLSKĘ; Kraków przeżył drugie oblężenie w czasach nowożytnych (pierwsze w r. 1587). 25 września opuścił Kraków Jan Kazimierz, udając się na Śląsk; w mieście została załoga 3000 ludzi pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, kasztelana kijowskiego. Od 25 września do 18 października trwało oblężenie miasta przez Szwedów. 26 września spłonął Stradom; od 2 do 5 października nieprzyjaciel bezustannie atakował miasto: 18 października nie doczekawszy się odsieczy Kraków skapitulował, następnego dnia załoga polska wymaszerowała z miasta. Od 19 października 1655 r. do 23 sierpnia 1657 r. Kraków znajdował się pod szwedzką i siedmiogrodzką okupacją. Początkowo dowódcą załogi szwedzkiej był A. Wittenberg, a następnie (od lutego 1656) P. Wirtz. Na mieszczaństwo w tym czasie spadła ogromna kontrybucja, wynosząca 300 000 zł (była to równowartość ok. 2 i pół mil. kg zboża). Zamek został obrabowany, podobnie jak i katedra. Szwedzi stłumili kilka spisków mieszczańskich.
1656 r.	Od czerwca wojska polskie dowodzone m. in. przez Jerzego Lubomirskiego bezskutecznie atakowały miasto.
1657 r.	Do wojny przeciwko Polsce przyłączył się Jerzy Rakoczy, książę Siedmiogrodu; pod koniec marca wojska jego wkroczyły do Krakowa. Rozpoczął się okres okupacji szwedzko-siedmiogrodzkiej. W czerwcu pod Kraków podciągnęły wojska austriackie, będące w sojuszu z Polską (marszałek Hatzenfeldt); w sierpniu rozpoczęło się bombardowanie miasta; 17 sierpnia skapitulowała załoga siedmiogrodzka, 23 sierpnia — szwedzka. 17 września Jan Kazimierz wjechał do odzyskanego Krakowa.
1658 r.	Sejm postanowił „reparację Zamku sumptem Rzeczypospolitej"; zostało to tylko częściowo zrealizowane.
1657 r.	Zbudowano młyn królewski, tzw. „Dolny" (stąd nazwa ulicy: Dolnych Młynów).
1659 r.	Z Krakowa wymaszerowała załoga austriacka pod dowództwem J. F. Kaisersteina.
1660 r.	W styczniu miały miejsce rozruchy antyżydowskie. Do Krakowa przybyli pijarzy. W r. 1678 otrzymali kamienicę „Pod Bażanty" na końcu ul. św. Jana. W r. 1718 rozpoczęła się budowa kościoła z fundacji Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej i z pomocą biskupa Konstantego F. Szaniawskiego; architektem był Franciszek Placidi.  W październiku król i królowa odwiedzili miasto.
1661 r.	W styczniu ukazał się pierwszy periodyk w Polsce „MERKURIUSZ POLSKI" redagowany i wydawany przez Jana Aleksandra Gorczyna. Tłoczony był w drukarni w kamienicy Szoberowskiej (Mały Rynek 6, gdzie w r. 1961 wmurowana została tablica pamiątkowa). Do maja wyszło w Krakowie 27 numerów, potem pismo przeniesiono do Warszawy, gdzie ukazało się dalszych 14 numerów (do lipca 1661). Następny z kolei periodyk wydawany był w r. 1698 również w Krakowie przez Włocha, Joannesa Priami, pn. „Mercurius Polonicus" (wyszły 3 numery po łacinie) (zob. r. 1769).
1662 — 1673 r.	Przebudowa kościoła św. Salwatora na Zwierzyńcu.
Ok. 1664 r.	Powstał jeden z najwybitniejszych portretów okresu baroku w Krakowie — portret biskupa Andrzeja Trzebickiego, dzieło Daniela Frechera, członka krakowskiego cechu malarskiego.
1667 r.	Zakończenie budowy kaplicy Wazów na Wawelu. We wrześniu odbył się pogrzeb królowej Marii Ludwiki, żony dwóch kolejnych królów: Władysława IV i Jana Kazimierza.
1668 r.	Pożar kościoła Dominikanów. Jan Kazimierz abdykował; 9 października przyjechał do Krakowa, skąd wyruszył do Francji (zm. pod Paryżem w r. 1672).
1669 r.	Królem Polski wybrany został MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI, który 29 września koronował się na Wawelu (panował 1669—1673).
1669 —1671 r.	Snycerz gdański Piotr von den Rennen wykonał srebrną trumnę św. Stanisława; koszt tego relikwiarza wyniósł 45 000 zł.
1670 — 1680 r.	Inżynier Krzysztof Mieroszewski (znany z planów ufortyfikowania Krakowa) zbudował na miejscu spalonej gotyckiej świątyni barokowy kościół Bernardynów.
1673 r.	Wszechnica krakowska zakupiła drukarnię Piotrkowczyków; zaczątki drukarni uniwersyteckiej.
1674 r.	Królem Polski został wybrany JAN III SOBIESKI (panował 1674—1696).
1676 r.	31 stycznia odbył się pogrzeb Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego, których pochowano w podziemiach katedry. 2 lutego Jan III i jego żona Maria Kazimiera koronowali się w Krakowie. Po hołdzie mieszczan król oglądał ognie sztuczne z pałacu Spiskiego. Na Wawelu odgrywano widowisko baletowe, poprzedzone deklamacjami układu Stanisława Morsztyna.
1677 r.	Dyplom królewski zlikwidował zwyczaj zatwierdzania przez wojewodę krakowskiego urzędujących rajców miejskich; odtąd sama rada kooptowała do swego grona nowych członków na miejsce zmarłych.
1680 r.	23 maja piorun uderzył w wieżę ratuszową, która spłonęła; odbudowano ją w latach 1683—1686, twórcą nowego hełmu był Piotr Beber, budowniczy królewski.
1682 r.	Rozruchy antyżydowskie. Do Krakowa przybyli misjonarze; w latach 1719—1728 na Stradomiu powstał ich kościół budowany przez Franciszka Placidiego i architekta polskiego Kacpra Bażankę.
1682 —1695 r.	Z inicjatywy biskupa Jana Małachowskiego zbudowano kościół Wizytek na .Biskupiem; architektami byli: Włoch Franciszek Solari oraz Polacy Stanisław Solski i L. Grabiański.
1683 r.	Jan III przebywał w Krakowie w drodze do Austrii; po 5 dniach pobytu król wyruszył pod Wiedeń; 12 grudnia, wracając z wyprawy, zatrzymał się znów w Krakowie.
1684 r.	Fortyfikacje miasta liczyły 47 baszt. Przy bramie Sławkowskiej powstał nowy rondel ziemny według planów J. G. Zacherli, prezydenta miasta.
1686 r.	Odnowienie kościoła św. Krzyża (w r. 1755 kościół spłonął).
1688 r.	Do Krakowa przybyli trynitarze; w r. 1757 ukończono na Kazimierzu kościół, który projektował F. Placidi.
1689 —1703 r.	Na miejscu zburzonego kościoła powstała nowa, późnobarokowa świątynia św. Anny, dzieło Tylmana z Gameren i Franciszka Solariego. Stanowiła ona przykład artystycznego mecenatu Akademii Krakowskiej, popartego finansowo przez Jana III.
1690 r.	Na Zwierzyńcu zbudowano drewniany kościół św. Małgorzaty.
1694 r.	Pierwsze wyłapywanie żebraków w Krakowie przez straż porządkową miejską.
1695 r.	W Krakowie rozpoczął działalność Baltazar Fontana z południowych Włoch, rzeźbiarz, sztukator (rzeźby w kościele św. Anny, u św. Andrzeja, w kaplicy św. Jacka u Dominikanów); w r. 1704 opuścił Kraków.
1696 r.	W Wilanowie zmarł Jan III Sobieski. Pod presją obcych mocarstw wybrany został na króla Polski AUGUST II MOCNY z saskiej dynastii Wettynów (panował 1697—1704 i 1709—1733).
1697 r.	12 września nowy elekt odbył wjazd do Krakowa oraz koronację w katedrze.
1702 r.	Gdy w wojnie Polski ze Szwecją Karol XII zajął Warszawę, August II skoncentrował koło Krakowa około 30 000 wojska saskiego i równocześnie rozpoczął fortyfikowanie niektórych punktów miasta. 11 sierpnia po klęsce Augusta II pod Kliszowem wojska szwedzkie wkroczyły bez oporu do Krakowa. 15 września na skutek nieostrożności załogi szwedzkiej, która na Zamku urządziła koszary, nastąpił POŻAR WAWELU trwający przez 4 dni. Był to najpoważniejszy pożar Zamku w ciągu jego dziejów (zob. r. 1718).
1702 — 1709 r.	W czasie trwania wojny Kraków kilkakrotnie zmienił okupanta, co powodowało dalszy upadek miasta.
1703 r.	W pracy prof. matematyki w Akademii Andrzeja Stanisława Buchowskiego pt. Gloria Domini etc. umieszczony został plan Krakowa i plan niedawno ukończonego kościoła św. Anny. Gwałtowny wiatr przechylił szczyt wieży ratuszowej.
1704 r.	Do Krakowa wkroczyły oddziały Augusta II; na początku marca August II uciekł do Niepołomic, a Kraków został zajęty przez oddział szwedzki gen. Renskjölda (750 rajtarów); na miasto została nałożona kontrybucja w wysokości 30 000 tymfów i 300 czerwonych złotych. Szwedzi okupowali Kraków do 14 marca.
1705 r.	Do Krakowa po raz trzeci w ciągu trzechlecia wkroczyły wojska szwedzkie. Miasto zajął gen. Stromberg wraz z 1000 żołnierzy.
1709 r.	Szwedzi wkroczyli po raz czwarty do miasta. Przez Kraków przejeżdżał, udając się do Rosji, carewicz Aleksy, syn Piotra I.
1711 r.	Do miasta wkroczyły oddziały rosyjskie, które pod dowództwem gen. Lamotha przez 5 lat zajmowały Zamek (do 26 września 1716).
1718 r.	Posłowie województwa krakowskiego domagali się na sejmie przeznaczenia odpowiednich funduszów na odbudowę Zamku (zob. r. 1726).
1718 — 1729 r.	Powstał kościół Pijarów z funduszów Sieniawskich, Morsztynów i biskupa K. F. Szaniawskiego. W r. 1759 fasadę projektował F. Placidi.
1719 r.	Pożar kościoła śś. Piotra i Pawła; po kasacie jezuitów w r. 1772 został on przejęty przez cystersów, w 1796 znajdował się tu magazyn wojskowy, w 1832 oddano go parafii.
1719 —1723 r.	Budowa kościoła i klasztoru Misjonarzy na Stradomiu według projektu K. Bażanki. Konsekracja kościoła nastąpiła w r. 1732.
1720 r.	Zmarł w Krakowie Kacper Bażanka (ur. 1680), jedyny wybitny architekt krakowski późnego baroku, twórca m. in. kościoła oo. Misjonarzy i Św. Trójcy.
1722 r.	Przed kościołem śś. Piotra i Pawła ustawiono figury 12 apostołów dłuta Dawida Helia. Na mocy przywileju królewskiego powołano z powrotem do życia kongregację kupiecką.
1725 r.	Zbudowano klasztor Karmelitanek na Wesołej.
1726 r.	Sejm przeznaczył ze skarbu koronnego po 30 000 zł przez dwa lata na naprawę dachu w Zamku (zob. r. 1758).
1733 r.	Po śmierci Augusta II Mocnego wybrano początkowo na jego następcę STANISŁAWA LESZCZYŃSKIEGO (pierwsza elekcja tego króla miała miejsce w r. 1704), jednakże pod presją wojsk rosyjskich utrzymała się ostatecznie kandydatura AUGUSTA III (panował 1733—1763).
1734 r.	15 stycznia, odbyły się trzy ostatnie pogrzeby królewskie w katedrze: chowano Jana III i jego małżonkę Marię Kazimierę oraz Augusta II. 17 stycznia odbyła się koronacja Augusta III na króla; była to ostatnia koronacja królewska w katedrze wawelskiej.
1734 — 1742 r.	Według planów Antoniego Gerarda Münzera i Antoniego Solariego na miejscu zburzonego kościoła gotyckiego powstała barokowa świątynia paulinów Na Skałce.
1735 r.	Przez Kraków przemaszerowały wojska rosyjskie, by wziąć udział w wojnie przeciw Francji. w tzw. wojnie sukcesyjnej polskiej.
1736 r.	Wylew Wisły.
1740 —1759 r.	Działała drukarnia Józefa Dyaszewskiego.
1741 r.	Biskup krakowski Jan Aleksander Lipski przeprowadził wizytację Akademii Krakowskiej, która w tym czasie znajdowała się w stanie głębokiego upadku. Próby reorganizacji uczelni natrafiły na opór profesorów wydziału teologicznego.
1745 r.	W Akademii zakupiono pierwszy teleskop dla katedry astronomii.
1748 r.	Biskup krakowski Andrzej Stanisław Załuski podjął próbę reformy Akademii; założył katedrę prawa natury i narodów. Inicjatywa ta uległa załamaniu w r. 1754.
1749 r.	Do Krakowa przybył ks. Marcin Świątkowski, matematyk, jeden z prekursorów oświecenia na terenie Akademii Krakowskiej; rychło jednak został stąd usunięty.
1750 r.	Według postanowienia królewskiego w skład „40 mężów" miało wchodzić 9 kupców, 20 przedstawicieli cechów, a nadto 11 ławników.
1755 r.	Spłonął całkowicie podkrakowski Kleparz (zob. r. 1768). Częste pożary tego miasta jeszcze w XVII w. wywołały dwuwiersz Wespazjana Kochowskiego: Kleparz znowu chcą palić, więc namówić kogo, By dom kupił, dostałby teraz go niedrogo.
1758 r.	Ks. Michał Wodzicki domagał się w senacie środków na rychłą reperację Zamku wawelskiego, który popadał w całkowitą ruinę. Zmarł malarz Tadeusz Konicz.
1759 r.	W związku z toczącą się na Śląsku tzw. wojną siedmioletnią przez Kraków przechodził austriacki korpus gen. Laudona.
Ok. 1760 r.	W katedrze powstały pomniki: Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III; projektował je F. Placidi, a zrealizował kamieniarz krakowski Mrowiński.
1761 r.	Zmarł ks. Jacek Łopacki, kanonik i archiprezbiter kościoła Mariackiego. Z jego inicjatywy pokryto dach kościoła miedzią, zbudowano nieodpowiednie, barokowe wejście do kościoła. Ks. Łopacki „wsławił się" zamiarem usunięcia z kościoła ołtarza Wita Stwosza.
1762 r.	Do przedmieść miasta dotarli pruscy huzarzy.
1763 r.	Zmarł August III Sas.

http://www.krakow.friko.pl/html/oswiecenie.html

1764 r.	Królem Polski został wybrany STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI (panował 1764—1795); nie koronował się na Wawelu, lecz w kolegiacie św. Jana w Warszawie. Magistrat krakowski stwierdził, że w ciągu 64 lat w XVIII stuleciu wydał na opłaty różnym wojskom l 724 774 zł (tj. przeciętnie 27 000 zł rocznie); ta zawrotna suma równała się przeszło 7 mil. kg zboża.
1765 r.	Na Zamku otwarta została mennica, tłocząca pierwsze od 80 lat monety polskie (poprzednia mennica krakowska, wówczas jedyna w Polsce, zamknięta została w r. 1685), funkcjonowała do r. 1768. Biskup krakowski Kajetan Sołtyk otrzymał od papieża pełnomocnictwo na przeprowadzenie wizytacji Akademii, w wyniku której zreformował w r. 1767 naukę matematyki.
1768 r.	Na mocy postanowienia sejmowego przeznaczono 30 000 zł. rocznie ze skarbu królewskiego na odnowienie Zamku. Urodził się Michał Stachowicz (zm. 1825), malarz. W lutym zawiązała się konfederacja barska (1768—72). Walczące przeciw wojskom rosyjskim luźne partie konfederackie znalazły swą bazę terytorialną w południowo-zachodniej Małopolsce. W tej sytuacji Kraków urastał do roli ważnego punktu militarnego. 21 czerwca do miasta wkroczyły oddziały konfederackie; mieszczaństwo krakowskie poparło konfederatów. 22 czerwca odparto atak wojsk rosyjskich na bramę Floriańską; tradycja przekazała nazwisko pasamonnika, Marcina Oracewicza, który celnym strzałem miał zabić dowódcą rosyjskiego, Panina. 23 czerwca powstał komitet mieszczan, jak gdyby mieszczańskich konsyliarzy konfederacji; na jego czele stanął prezydent miasta Jan Chrystian Jüngligk. Pod koniec czerwca i na początku lipca czyniono gorączkowe przygotowania obronne przy wielkim zapale pospólstwa. 27 lipca zaczęło się OBLĘŻENIE KRAKOWA przez wojska rosyjskie; załoga miasta liczyła ok. 2000 głów. 5 sierpnia spłonął Kleparz, Lubicz i Wesoła, 6 — Garbary i młyny królewskie, 7 — Piaski i Biskupie, 10 — Smoleńsk; potem nastąpił szturm oddziałów rosyjskich na miasto. 17 sierpnia miasto skapitulowało; zaczęła się okupacja rosyjska w Krakowie.
1769 r.	Przeciw wojskom rosyjskim zorganizowano spisek studentów; został on wykryty i zlikwidowany. W Krakowie ukazało się na krótko trzecie z kolei pismo periodyczne — „Krakowskie Kointelligencje". Wydawał je Jan Bogumił Hebold i Dawid Gesink. We wrześniu załoga rosyjska opuściła miasto, do którego wkroczyli konfederaci (ok. 2000 ludzi). Na początku listopada konfederaci bez specjalnych powodów wyszli z Krakowa, który ponownie został zajęty przez Rosjan pod dowództwem gen. Drewicza.
1769 —1770 r.	W ciągu zimy konfederaci kilkakrotnie niepokoili załogę rosyjską w Krakowie.
1770 r.	W Tyńcu powstał warowny obóz konfederatów.
1770 r.	Powstała drukarnia Ignacego Grebla, czołowa drukarnia krakowska w ostatnich latach Rzeczypospolitej; od r. 1789 prowadził ją Grebel-syn, a w r. 1807 nabył ją Józef Matecki.
1772 r.	W nocy z 2 na 3 lutego oddział konfederatów pod dowództwem Francuza Vioménila młodszego zajął Zamek, wchodząc tam nie używanym kanałem. Kilka dni później wojsko rosyjskie w sile ok. 5000 ludzi pod wodzą gen. Suworowa rozpoczęło oblężenie Zamku obsadzonego przez 1000 konfederatów. 24 lutego przerwana została komunikacja między Wawelem a Tyńcem i nieprzyjaciel przystąpił do ataków, wspieranych artylerią. Brak żywności i duża ilość rannych zmusiły konfederatów do podpisania kapitulacji (24 kwietnia) i opuszczenia Zamku (26 kwietnia). 5 sierpnia podpisana została w Petersburgu konwencja rozbiorowa, pieczętująca PIERWSZY ROZBIÓR POLSKI. Austria zajęła Małopolskę do Wisły, wskutek czego Kraków stał się miastem nadgranicznym.
1773 r.	15 lutego do Krakowa i na Kazimierz wkroczyły oddziały austriackie; równocześnie do r. 1778 w mieście pozostał jeszcze garnizon rosyjski. Korzystając z niejasności traktatu rozbiorowego, ustalającego północną granicę zaboru austriackiego na Wiśle, Austria zaanektowała również Kazimierz, który okupowała do r. 1776.
1775 r.	Powódź w zimie połączona z zerwaniem mostu na Wiśle. Na mocy konstytucji z r. 1764 powołano do życia krakowską Komisję Boni Ordinis („dobrego porządku"), która skontrolowała stan kasy miejskiej i rachunków oraz zreorganizowała działalność instytucji miejskich, powołując m. in. departament ekonomii (administracja majątkiem miejskim) oraz departament policji (sprawy porządkowe w mieście). Komisja Dobrego Porządku dla m. Kazimierza powstała dopiero w r. 1786.
1777 r.	Do Krakowa przybył w charakterze wysłannika Komisji Edukacji Narodowej HUGO KOŁŁĄTAJ (1751—1812) i dokonał postępowej reformy szkół Nowodworskich.
1778 r.	W Krakowie powstała pierwsza loża wolnomularska „Karola pod trzema hełmami" (zob. r. 1787). Kołłątaj zreformował wydział filozoficzny Uniwersytetu, a w r. 1779 przedstawił całościowy projekt REFORMY AKADEMII, od r. 1780 stopniowo wprowadzany w życie. Została ona przemianowana na Szkołę Główną Koronną, która sprawowała nadzór nad całym szkolnictwem Średnim w Koronie oraz kształciła nauczycieli. Z unowocześnieniem systemu nauczania, wprowadzeniem języka polskiego i" przedmiotów matematyczno-przyrodniczych szły w parze zmiany organizacyjne (zamiast 4 kolegiów — 2: fizyczne i moralne). Z krakowską Szkołą Główną związane są — prócz Kołłątaja, jej pierwszego rektora — nazwiska: matematyka i astronoma Jana Śniadeckiego, mineraloga i przyrodnika Jana Jaśkiewicza, ekonomisty Antoniego Popławskiego i innych.
1779 r.	Ukazała się praca prof. medycyny Rafała Czerwiakowskiego Wywód o narzędziach cyrulickich. Karol de Hefern, austriacki inżynier, kreśli plan przyszłego miasta Josephstadt (Podgórze) (zob. r. 1784).
1779 r.	Początek wykładów zreformowanego wydziału medycznego w Kolegium św. Barbary przy Małym Rynku. Obok kościoła św. Barbary powstał pierwszy w Polsce szpital kliniczny, założony przez wybitnego lekarza Andrzeja Badurskiego. W r. 1787 szpital został przeniesiony do budynku poklasztornego na Wesołej.
1779 r.	Kompania aktorów Henkowskiego wystawiła komedię w pałacu Spiskim. 30 września na otwarciu zreformowanego Kolegium Fizycznego Jan Śniadecki wygłosił mowę pt. „Pochwała Mikołaja Kopernika". Na pierwszą w Polsce katedrę chemii powołany został Jan Jaśkiewicz.
1783 r.	Stanisław August własnym sumptem wystawił sarkofag Jana III. Ukazało się w Krakowie dzieło Jana Śniadeckiego: Rachunku algebraicznego teoria przystosowana do geometrii linii krzywych. Na Wesołej powstał Ogród Botaniczny Szkoły Głównej Koronnej, obok niego — gabinet mineralogiczny; kierownikiem obydwóch instytucji został Jan Jaśkiewicz. Z funduszów biskupa Kajetana Sołtyka (50 000 zł) została przeprowadzona restauracja wieży ratuszowej, która przybrała postać dzisiejszą. W roku tym Kraków „żył" sprawą biskupa Kajetana Sołtyka, usuniętego od obowiązków biskupich z powodu choroby umysłowej (zm. 1788). W charakterze administratora diecezji przybył do Krakowa ks. Michał Poniatowski, brat królewski, za którego sprężystych rządów zlikwidowano w Krakowie cały szereg upadających zakonów.
1784 r.	26 lutego cesarz austriacki Józef II podniósł PODGÓRZE (Josephstadt) do rangi wolnego miasta. W celu ściągnięcia kolonistów gwarantowano osiadającym w tym mieście 30-letnią wolniznę od podatków państwowych i 10-letnią od miejskich. W r. 1782 Podgórze liczyło 108 domów, w r. 1808 otrzymało własny herb; formalne połączenie z Krakowem nastąpiło dopiero w r. 1915. W styczniu, lutym i kwietniu przeprowadzono udałe eksperymenty z balonem na Wesołej. Inicjatorami byli uczeni krakowscy: Jan Śniadecki, Jan Szaster, Jan Jaśkiewicz i Franciszek Scheidt. Balon wzniósł się na wysokość około 4700 m i utrzymał się w powietrzu przez 33 minuty.
1784 r.	Ukazało się czasopismo „Zbiór Wiadomości Tygodniowych", druk Ignacego Grebla.
1785 r.	W sierpniu przeżywał Kraków lekkie trzęsienie ziemi. Ks. Michał Sołtyk wydał cenne dzieło Series Monumentum Ecclesiae Cathedralis, zawierające szereg napisów nagrobnych, znajdujących się wówczas w katedrze. Z inicjatywy H. Kołłątaja przeprowadzony został szereg pomiarów miasta i najbliższych okolic; w ich wyniku powstał pierwszy plan Krakowa (tzw. plan Kołłątajowski). W r. 1787 geometra Dominik Pucek sporządził pierwszy plan Rynku krakowskiego.
1786 r.	Kraków dwukrotnie przeżywał trzęsienie ziemi: 27 lutego i 3 grudnia; w czasie tego drugiego zarysowało się sklepienie kościoła św. Katarzyny. Silne mrozy rozpoczęły się w Krakowie już w październiku. Ukazała się praca Franciszka Scheidta, prof. Szkoły Głównej: O elektryczności uważanej w ciałach ziemskich i atmosferze. Zakończenie rektoratu Hugona Kołłątaja w Akademii; następcą jego został Feliks Oracewicz. Na Kazimierzu powstała manufaktura sukienna, prowadzona przez ks. W. Sierakowskiego. W r. 1788 przeniesiona została do Krakowa i umieszczona w „domu poprawy" przy ul. Szpitalnej. Istniała w charakterze „manufaktury żebrackiej" (tj. zatrudniającej jako robotników złapanych na ulicach miasta żebraków) do r. 1792. Przypuszczalnie ok. r. 1795 ks. Sierakowski wznowił swe przemysłowe poczynania.
1787 r.	Powstała nowa loża wolnomularska „Przesąd zwyciężony". Kierownikiem katedry mechaniki Szkoły Głównej został Feliks Radwański (1756—1826), późniejszy senator Wolnego Miasta. Na skutek starań Jana Śniadeckiego powstało obserwatorium astronomiczne na Wesołej; budynek projektował Feliks Radwański (zob. r. 1858). W czerwcu przybył do Krakowa król Stanisław August, uroczyście witany przez mieszkańców. Zamieszkał na Zamku, którego pewne partie niedawno zostały odnowione. Zwiedził budynki Szkoły Głównej. Na Zamku odbył się także bal, urządzony przez króla dla mieszczaństwa krakowskiego, które z kolei podejmowało monarchę w Sukiennicach. Rada miejska przedstawiła królowi szereg swych dezyderatów, zebranych w specjalnie wydrukowanym memoriale.
1789 r.	Podczas obrad Sejmu Czteroletniego w dniu 23 listopada doszło w Warszawie do pierwszego politycznego wystąpienia mieszczaństwa. Był to zjazd przedstawicieli 141 miast polskich, którzy doręczyli królowi i stanom sejmującym swe postulaty. Z tej akcji wyłamał się Kraków, który przesłał osobny memoriał. Wykonany został grobowiec biskupa Kajetana Sołtyka w katedrze; projektował go Dominik Merlini, wykonał Piotr Aigner.
1790 r.	W dniach od 5 do 7 września bawił przejazdem w Krakowie Johann Wolfgang Goethe; celem podróży związanej z jego zainteresowaniami mineralogicznymi była Wieliczka.
1791 r.	W marcu Tadeusz Czacki wizytował Zamek; z pomocą architekta Józefa Lebruna otworzył m. in. grób Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Równocześnie dokonał spisu klejnotów, znajdujących się w skarbcu koronnym. 17 kwietnia sejm przegłosował „Prawo o miastach", stanowiące doniosły krok w rozwoju sprawy miejskiej w Polsce. Mieszczanom przyznano szereg praw, zastrzeżonych dotąd dla szlachty. Niektóre miasta królewskie, w tym Kraków, otrzymały prawo wysyłania na sejm plenipotentów miejskich. Na wieść o uchwaleniu Konstytucji 3 maja doszło do patriotycznych manifestacji mieszczaństwa, a wielu reprezentantów szlachty województwa krakowskiego, w tym również gen. Józef Wodzicki dowodzący stacjonującą w Krakowie dywizją małopolską, wpisało się do ksiąg miejskich. W sierpniu nastąpiła LIKWIDACJA ROZBICIA ADMINISTRACYJNEGO krakowskiego ośrodka miejskiego; trzy odrębne dotąd miasta: Kraków, Kazimierz i Kleparz oraz szereg jurydyk, posiadających odrębną strukturę organizacyjną, połączono w jedno miasto, stwarzając podstawy do jego dalszego rozwoju. W r. 1792 podzielono je na 4 cyrkuły: Śródmieście, Kazimierz, Garbary i Kleparz z Krowodrzą. We wrześniu nastąpiły wybory plenipotentów miejskich na sejm.
1792 r.	We wrześniu, w wyniku przegranej wojny z Rosją w r. 1792 oraz zwycięstwa Targowicy, wojska rosyjskie wkroczyły do Krakowa.
1792 —1794 r.	Okupacja rosyjska; garnizon liczył początkowo 600, a później 300 żołnierzy. Było to poważne obciążenie i tak ubogiego miasta.
1793 r.	W styczniu nastąpił DRUGI ROZBIÓR POLSKI; ostatni sejm polski, sejm grodzieński, zlikwidował wszystkie postępowe zdobycze Konstytucji 3 maja. We wrześniu odbył się w Podgórzu (na terenie austriackim) zjazd przedstawicieli organizacji konspiracyjnych w kraju oraz środowisk emigracji politycznej, reprezentowanych przez Tadeusza Kościuszkę. Zjazd ujawnił istnienie organizacji patriotycznej również na terenie Krakowa; w jej skład wchodzili niektórzy profesorowie Szkoły Głównej, nieco studentów, przedstawiciele wojska i mieszczan.
1794 r.	POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE. 23 marca wojska rosyjskie opuściły Kraków w związku z działaniami przeciwko brygadzie gen. Madalińskiego. 24 marca do Krakowa przybył Kościuszko, po którego stronie opowiedziały się oddziały wojska polskiego stacjonowane w mieście. Tego dnia Kościuszko złożył przysięgę na Rynku, a niebawem rozpoczęła się gorączkowa działalność organizacyjna: powołanie do życia Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej, mobilizacja wojska, rozbudowa fortyfikacji rozpoczętych w latach 1790—92. 5 kwietnia miasto przyjęło radośnie wiadomość o zwycięstwie wojsk powstańczych pod Racławicami. W dniach następnych mieszkańcy Krakowa, zdani na własne siły, wykazywali dużo zapału i patriotyzmu; rozpoczął działanie sąd kryminalny, który skazał 31 maja na ścięcie ks. Dziewońskiego, oskarżonego o szpiegostwo na rzecz Rosji. W czerwcu pod Kraków zbliżył się korpus pruski. Dowódca załogi polskiej, gen. Józef Wieniawski, mimo że dysponował 1000 żołnierzy i dochodzącym do 4000 ludzi pospolitym ruszeniem mieszczańskim — nie bronił miasta, lecz uciekł na Podgórze. 15 czerwca nastąpiła kapitulacja Krakowa i początek półtorarocznej okupacji pruskiej (trwała do 4 stycznia 1796). W czerwcu wyszły dwa pierwsze numery „Gazety Krakowskiej"; wydawcą był Jan Maj, księgarz i członek ugrupowań konspiracyjnych (zob. r. 1796).

http://www.krakow.friko.pl/html/zwatpienie.html

1795 r.	3 stycznia konwencja rozbiorowa w Petersburgu przypieczętowała ostatecznie los Rzeczypospolitej: nastąpił TRZECI ROZBIÓR POLSKI. Kraków został przysądzony Austrii; dopiero jednak 24 października tegoż roku Prusy zgodziły się na oddanie miasta Austriakom. Pod koniec września król pruski wydał rozkaz gubernatorowi pruskiemu w Krakowie, bar. Jerzemu Henrykowi Hoymowi, zabrania ze skarbca królewskiego na Wawelu polskich insygniów koronacyjnych. Z jego nakazu dokonano włamania do skarbca i 4 października insygnia odesłano do Berlina. W r. 1807—3 Prusacy przetopili złoto na pieniądze, a drogie kamienie sprzedali (o losach „Szczerbca" — zob. r. 1817). Ukazał się periodyk „Monitor Różnych Ciekawości", wydawany przez Jacka Przybylskiego.
1796 r.	5 stycznia, po odejściu wojsk pruskich, do Krakowa wkroczyły oddziały austriackie. Z dniem tym rozpoczęła się w mieście PIERWSZA OKUPACJA AUSTRIACKA (trwała do 14 lipca 1809). Tegoż dnia zaczęła się znów ukazywać „Gazeta Krakowska" (wyd. Jan Maj); wychodziła do r. 1849. 27 sierpnia ks. Auersperg, jako pełnomocnik cesarza, odebrał w Krakowie hołd wierności nowemu władcy. Z terenów trzeciego zaboru austriackiego utworzono tzw. Galicję Zachodnią ze stolicą w Krakowie. We wrześniu miał miejsce pierwszy pobór rekruta do wojska austriackiego. Wawel przekształcono w koszary (stopniowa adaptacja budowlana przeprowadzana była do r. 1806). Pierwsze przejawy ruchu konspiracyjnego po upadku państwa; w Krakowie podpisano akt konfederacji, dokument programowy tzw. Centralizacji lwowskiej. Był on dowodem współpracy związków konspiracyjnych w kraju z radykalnym odłamem emigracji paryskiej, czyli z tzw. Deputacją. Organizacja krakowska została niebawem rozbita przez policję austriacką.
1798 r.	W Krakowie powstał lokalny oddział Towarzystwa Republikantów Polskich, związku założonego w tym samym roku w Warszawie. Oddział krakowski składał się z około 30 osób. Program polityczny tej postępowej organizacji konspiracyjnej wzorowany był na zdobyczach rewolucji francuskiej.
1799 r.	Jacek Kluszewski, znany organizator życia teatralnego, otrzymał od cesarza przywilej na wybudowanie sceny; ten PIERWSZY STAŁY TEATR w Krakowie otwarto dnia 2 stycznia 1800 r. w budynku dzisiejszego Teatru im. H. Modrzejewskiej (działał tu do r. 1830). W marcu przejeżdżał przez Kraków wódz rosyjski A. W. Suworow, a w lipcu — oddziały rosyjskie, udające się do Włoch, by walczyć przeciw republice francuskiej. W lutym 1800 r. część z nich wracała przez Kraków do Rosji; duża ilość budynków w mieście zajęta została na szpitale (zob. r. 1805). Zakończono budowę największego gmachu w stylu klasycznym, mianowicie Domu Celnego przy ul. Stradomskiej, przebudowanego ze starego kościoła św. Jadwigi.
1800 r.	Władze austriackie rozpoczęły adaptację Wawelu na koszary dla wojska; przeróbki przeprowadzano według planów architekta Jana Markla (obmurowanie kolumnady na dziedzińcu). Krakowska grupa Towarzystwa Republikantów Polskich zwróciła się do naczelnych władz organizacji z inicjatywą uwolnienia Hugona Kołłątaja z więzienia austriackiego, w którym przebywał od upadku powstania kościuszkowskiego.
1801 r.	15 marca wszedł w życie przepis o nowej organizacji magistratu i urzędów miejskich; obsadzano je w drodze konkursów, a administracja miasta została podporządkowana władzom państwowym. Oznaczało to koniec średniowiecznej autonomii miejskiej. 6 lipca w Szpitalu św. Łazarza na Wesołej pierwszy raz zastosowano szczepienia przeciw ospie (w 3 lata po próbach E. Jennera w Anglii). Powstała oberża „Pod Węgierskim Królem", od r. 1858 nosiła nazwę Hotelu Saskiego. Świeżo założony Urząd Budownictwa Miejskiego rozpoczął akcję burzenia starych i zrujnowanych budynków; w tymże roku rozebrano dom tzw. Małej Wagi na Rynku, szereg kaplic i kościołów (w tym św. Szczepana), ratusz kleparski i inne budowle (zob. r. 1804).
1802 r.	l września miasto Kazimierz wcielono ostatecznie do Krakowa; już wcześniej uczyniono to z Kleparzem i przedmieściami. Powstał centralny cmentarz miejski na Rakowicach; w związku z tym nastąpiła likwidacja cmentarzy przykościelnych (m. in. koło kościoła Mariackiego).
1803 r.	Polski język wykładowy na Uniwersytecie Krakowskim zastąpiła łacina. Równocześnie miejsce dawnych kolegiów zajęły wydziały. Dalsze poczynania władz austriackich spowodowały wyjazd z Krakowa szeregu uczonych, m. in. Jana Śniadeckiego (do Wilna), Józefa Czecha (do Krzemieńca) (zob. r. 1805).
1804 r.	Kraków został ogłoszony miastem otwartym, co zadecydowało o losie średniowiecznych fortyfikacji, bezużytecznych w w. XIX. Dnia 18 stycznia 1807 rozpoczęto BURZENIE MURÓW I BASZT MIEJSKICH; do r. 1815 zlikwidowano bramę Wiślną, Szewską, Sławkowską i Mikołajską. Dalszą rozbiórkę murów miejskich kontynuowano za czasów Rzeczypospolitej Krakowskiej, pozostawiając w r. 1817 jedynie niewielką ich resztkę po obydwóch stronach bramy Floriańskiej z basztą Pasamonników i Ciesielską. W obronie szczątków pamiątkowych fortyfikacji przed krakowskimi „burzymurkami" (jak ich wówczas zwano) stanął Feliks Radwański, profesor Uniwersytetu i senator. Z tego roku pochodzi cenny opis miasta, dokonany przez austriackiego urzędnika, Baldacciego.
1805 r.	W związku z wojną, prowadzoną wspólnie przez Austrię i Rosję przeciw Napoleonowi, przez Kraków przemaszerowały oddziały rosyjskie, udające się na plac boju. 10 grudnia przejeżdżał przez miasto cesarz Aleksander I. W listopadzie połączono Uniwersytet Krakowski z Lwowskim; siedziba nowej, całkowicie zgermanizowanej uczelni mieściła się w Krakowie. Mimo zniemczenia Wszechnicy wielu uczonych (matematyk Littrow, mineralog Hacquet) odegrało pozytywną rolę w kształceniu młodzieży polskiej, a ich zbiory wydatnie wzbogaciły uczelnię.
1807 r.	W wyniku traktatu pokojowego w Tylży z terenów zaboru pruskiego utworzono KSIĘSTWO WARSZAWSKIE; w związku z tym wzmogła się działalność policji austriackiej w Krakowie, skierowana przeciw elementom patriotycznym. Wydatki wojenne spowodowały obłożenie miasta wysoką kontrybucją, dochodzącą w ciągu 4 miesięcy 1807 r. do 2 milionów złotych.
1807 r.	Powstał pierwszy szpital żydowski. Na trasie Kraków—Warszawa wprowadzono dyliżanse.
1809 r.	Niemiłosiernie burzone krakowskie fortyfikacje uwiecznił na akwarelach malarz Jerzy Głogowski. 1 kwietnia „Gazeta Krakowska" ogłosiła proklamację arcyks. Ferdynanda o wojnie między Austrią a Księstwem Warszawskim. 15 lipca o godzinie 6 rano od strony bramy Floriańskiej WKROCZYŁY DO MIASTA ODDZIAŁY POLSKIE, dowodzone przez ks. Józefa Poniatowskiego; było to faktyczne połączenie Krakowa z Księstwem Warszawskim na okres 6 lat (1809— 1815). W dniu tym magistrat złożył przysięgę Napoleonowi. 15 sierpnia uroczyście obchodzono imieniny cesarza; na Błoniach odbyła się parada wojskowa. Do miasta przybyła trupa teatralna Wojciecha Bogusławskiego, która dała tu 54 widowiska, w tym szereg utworów patriotycznych (np. Krakowiacy i Górale). 15 listopada nadeszła do Krakowa wiadomość o podpisaniu pokoju między Austrią a Francją, w wyniku którego Kraków i Podgórze zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Do Krakowa przybył Hugo Kołłątaj; dokonał on drugiej reformy krakowskiej Szkoły Głównej, która polegała na jej repolonizacji oraz na wprowadzeniu szeregu zmian organizacyjnych.
1810 r.	W marcu otwarto lożę wolnomularską, mieściła się ona przy ul. Kopernika 7. W maju do Krakowa przybył nowy władca, król saski i książę warszawski Fryderyk August; uroczysty pobyt monarchy trwał od 7 do 12 tegoż miesiąca. 6 czerwca Kraków został ustanowiony wolnym miastem handlowym. W lipcu wprowadzono tu urzędy Księstwa Warszawskiego; Kraków został siedzibą prefekta osobnego departamentu. Z inicjatywy mieszczanina krakowskiego Tomasza Krzyżanowskiego wprowadzono z powrotem średniowieczny zwyczaj grywania hejnału z wieży Mariackiej.
1811 r.	Po wyburzeniu kilku domów i kościoła św. Szczepana utworzony został plac Gwardii Narodowej, obecny plac Szczepański. Dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej został znany uczony, Jerzy Samuel Bandtkie (do r. 1837).
1812 r.	Wojska Księstwa Warszawskiego wzięły udział w wielkiej koalicji przeciw Rosji. W czasie wojny w Krakowie znajdowały się szpitale Wielkiej Armii.
1813 r.	W wyniku klęski Napoleona na początku roku znaczna część terenu Księstwa Warszawskiego została zajęta przez wojska rosyjskie. W lutym i marcu w Krakowie znalazła się cała władza cywilna i resztki armii Księstwa pod dowództwem ks. Józefa Poniatowskiego. 3 maja wojska polskie opuściły Kraków, udając się przez tereny austriackie w ślad za armią napoleońską. 15 maja do miasta wkroczyły wojska rosyjskie pod wodzą gen. Sackena, zapoczątkowując dwuletnią rosyjską okupację Krakowa (1813—15). 26 sierpnia miasto zostało dotknięte klęską powodzi; woda sięgała po bramę Wiślną, zalała Stradom, Kazimierz i Podgórze; obydwa mosty na Wiśle zostały zerwane. W grudniu sprzedany został na licytacji kościół i szpital Bonifratrów przy ul. św. Jana; równocześnie nastąpiło połączenie funduszów bonifratrów i trynitarzy oraz utworzenie szpitala na Kazimierzu.
1814 r.	W styczniu pożar strawił znaczną część kościoła Kamedułów na Bielanach (w r. 1961 spłonął dach i wieża).

http://www.krakow.friko.pl/html/pozorne_panstwo.html

1815 r.	3 maja w traktacie wiedeńskim trzy państwa, Rosja, Austria i Prusy, nadały RZECZYPOSPOLITEJ KRAKOWSKIEJ konstytucję, która została przepracowana i uzupełniona przez specjalnie powołaną Komisję Organizacyjną. Ostateczny tekst konstytucji został ustalony w dniu 11 września 1813 r. (zob. r. 1833). 4 lipca powstała Komisja Włościańska, która miała przeprowadzić reformę ustroju agrarnego w Rzeczypospolitej; kompetencje Komisji ograniczono do własności publicznej (państwowej i kościelnej). W następnych latach dokonano reformy włościańskiej, gwarantującej chłopom dziedziczne posiadanie gruntów, oczynszowanie oraz częściową parcelację ziem folwarcznych. Wobec zbyt wysokich czynszów sejm w r. 1833 dokonał ich redukcji. 18 października w Krakowie odbyły się uroczystości związane z ogłoszeniem politycznego bytu Rzeczypospolitej.
1816 r.	22 stycznia nastąpiło otwarcie pierwszego sejmu (Izby Reprezentantów) Rzeczypospolitej Krakowskiej. Przewodniczącym organu wykonawczego — Senatu, został Stanisław Wodzicki, konserwatysta, który władzę swą sprawował do r. 1831 (zob. r. 1827). 25 lutego założono KRAKOWSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE, ściśle związane z Uniwersytetem. Ta druga z kolei na ziemiach polskich instytucja naukowa (po Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk) istniała do lat siedemdziesiątych i dała początek Akademii Umiejętności (zob. r. 1872). 7 marca nastąpił ingres na stolicę biskupią Jana Pawła Woronicza, znanego poety; w Krakowie pozostawał on do r. 1827. W r. 1816 dokonał restauracji pałacu biskupiego. Kościół św. Marcina przekazany został ewangelickiej gminie wyznaniowej. Senat powołał Komisję do spraw żydowskich, która opracowała dość liberalny „statut urządzający starozakonnych", ułatwiający polonizację Żydów.
1817 r.	1 marca ogłoszono „prawo względem rozbierania domów", nakładające obowiązek likwidacji walących się i opustoszałych kamienic; ofiarą tego prawa padł m. in. Ratusz krakowski. 22—23 lipca odbył się uroczysty pogrzeb ks. Józefa Poniatowskiego, który zginął w bitwie pod Lipskiem w r. 1813; zwłoki spoczęły na Wawelu. 1 listopada powstało Towarzystwo Przyjaciół Muzyki; działało ono do r. 1831, w 1844 uległo likwidacji. W Krakowie powstały pierwsze warsztaty tkanin bawełnianych. Ks. Łobanow-Rostowski odkupił z rąk prywatnych w Moskwie „Szczerbiec" Chrobrego zabrany ze skarbca krakowskiego przez Prusaków w r. 1795; w latach 1874—1921 miecz ten znajdował się w petersburskim Ermitażu, potem zwrócono go Polsce.
1818 r.	11 kwietnia nastąpiło uroczyste SPROWADZENIE ZWŁOK TADEUSZA KOŚCIUSZKI (zm. 1817 w Szwajcarii), które spoczęły na Wawelu (zob. r. 1820). Przy Uniwersytecie Jagiellońskim powstała Szkoła Malarska jako osobny wydział uczelni. Działali tu: Józef Peszka, Józef Brodowski, Wojciech Korneli Stattler i inni. W r. 1833 Szkoła Malarska odłączyła się od Uniwersytetu i włączona została do Instytutu Technicznego, powstałego w r. 1829. Sebastian Sierakowski jako pierwszy wysunął projekt przebudowy Sukiennic. Długo ważyły się losy budowli: w r. 1821 i 1850 powstały specjalne komitety, mające na celu ustalenie planów przebudowy; w r. 1867 zorganizowano nowy komitet, który ostatecznie w latach osiemdziesiątych sprawę rozstrzygnął (zob. r. 1871). Przy ul. Wielopole wybudowano rzeźnię.
1819 r.	Zmarł Jacek Przybylski (ur. 1756), mieszczanin, profesor Uniwersytetu, tłumacz i poeta. Zmarł Sebastian Czochron (ur. 1749), profesor Uniwersytetu, ekonomista-fizjokrata. Konstanty Majeranowski, dziennikarz, pisarz sceniczny i cenzor krakowski, rozpoczyna wydawanie „Pszczółki Krakowskiej".
1820 r.	Do Krakowa przybył rzeźbiarz duński, Bertel Thorvaldsen, który wykonał nagrobek Włodzimierza Potockiego w katedrze wawelskiej. 19 lipca postanowiono usypać KOPIEC T. KOŚCIUSZKI dla uczczenia jego pamięci; 16 października rozpoczęto sypanie kopca, ukończono go 25 października 1823 (średnica 80 m, wysokość 34 m). 27 lipca doszło do zaburzeń studenckich skierowanych przeciw intendentowi policji A. Kosteckiemu w związku z bezprawnym zatrzymaniem przez policję jednego ze studentów. Zaburzenia te wskazywały na istnienie wśród młodzieży tajnej organizacji „Orzeł Biały", później zdekonspirowanej. Przystąpiono do burzenia Ratusza miejskiego; elementy zabytkowe i artystyczne (np. kraty i odrzwia) uratował Karol Kremer. Po dwóch latach pracy zakończono budowę kanału miejskiego, długiego na 2000 łokci (ok. 1000 m).
1820 —1830 r.	W dziesięcioleciu tym, a zwłaszcza od r. 1823, przeprowadzono ostateczne splantowanie krakowskich wałów i fos, a na ich miejscu z inicjatywy Feliksa Radwańskiego i Floriana Straszewskiego rozpoczęto ZAKŁADANIE PLANT KRAKOWSKICH. Powstał w ten sposób pas zieleni długości ok. 3 km, obejmujący ok. 40 morgów obszaru (zob. r. 1871).
1821 r.	W związku z wykryciem na Uniwersytecie tajnej organizacji młodzieżowej, prezes Senatu Wodzicki zwrócił się o interwencję do „mocarstw opiekuńczych", co doprowadziło do ingerencji Rosji (Nowosilcowa) i Austrii w wewnętrzne sprawy uczelni, stanowiącej wówczas ostoję myśli liberalnej (zob. r. 1826).
1822 r.	Senat nakazał ostateczne zburzenie murów krakowskich. Potoccy otwarli swój znany salon w pałacu „Pod Baranami".
1823 r.	7 sierpnia zwarty został traktat handlowy pomiędzy Rzecząpospolitą Krakowską a Królestwem Polskim i Rosją, nader korzystny dla handlu Wolnego Miasta (zob. r. 1842). Ukończono murowany most, łączący Stradom z Kazimierzem.
1824 r.	W tym roku uwidocznił się wzrost sił opozycji mieszczańskiej, skierowanej przeciw rządzącej warstwie właścicieli ziemskich: Stanisław Wodzicki został ponownie wybrany prezesem Senatu zaledwie drobną większością głosów (zob. r. 1827).
1825 r.	W marcu zmarł w Krakowie Piotr Librowski, przeżywszy 124 lata i 6 miesięcy.
1826 r.	29 września Uniwersytet Jagielloński otrzymał od „mocarstw opiekuńczych" nowy statut, krępujący w poważnym stopniu swobodę organizacyjną i naukową uczelni. Likwidacji autonomii Uniwersytetu towarzyszyło powołanie kuratorii, którą sprawował gen. Józef Załuski (trwała do r. 1830). Zmarł Feliks Radwański (ur. 1756), profesor Uniwersytetu, senator, inicjator założenia krakowskich Plant.
1827 r.	Zaostrzenie sporów pomiędzy rządzącą warstwą feudalną a opozycją mieszczańską. W grudniu, w czasie wyboru prezesa Senatu, kandydat mieszczański Józef Nikorowicz zdobył 21 głosów, a Wodzicki — 20. Na skutek zwrócenia się partii szlacheckiej o pomoc do „dworów opiekuńczych" wybór Nikorowicza został anulowany, a miejsce jego zajął Wodzicki (zob. r. 1831). Odnowienie północnej bramy wejściowej na Wawelu. Był to — w latach niszczenia zabytków architektonicznych — jeden z nielicznych przejawów opieki nad zabytkami (1819—21 remont burs: Jerozolimskiej i Filozofów, od 1819 powolny remont kościoła śś. Piotra i Pawła, odnowienie gmachu arsenału Władysława IV).
1828 r.	Wśród młodzieży akademickiej powstała tajna organizacja patriotyczna, rychło zlikwidowana przez policję.
1829 r.	Powstała znana krakowska księgarnia Daniela Edwarda Friedleina.
1830 r.	Powołano do życia Komitet Reparacji Zamku Krakowskiego; szerszej działalności instytucji stanęły na przeszkodzie skutki powstania listopadowego. Według pierwotnych planów głównego architekta, Franciszka Lanciego, zamierzano dokonać nie tylko restauracji, ale gruntownej przebudowy Zamku zgodnie z uznanymi wówczas kanonami architektonicznymi. Kosztem Marii Tyszkiewiczowej, siostry ks. Józefa Poniatowskiego, krakowianin Ferdynand Kuhn wykonał sarkofag z czarnego marmuru dębnickiego na grobie Poniatowskiego. 3 grudnia doszła do Krakowa wiadomość o POWSTANIU LISTOPADOWYM, które wybuchło w Warszawie wieczorem 29 listopada. Przez cały okres powstania w Królestwie Polskim Rzeczpospolita Krakowska zachowywała neutralność. Natomiast wydarzenia te zachęciły elementy demokratyczne, zwłaszcza młodzież, do wystąpień przeciw znienawidzonemu Wodzickiemu. 4 grudnia powołano do życia miejską gwardię narodową. Całe społeczeństwo krakowskie ogarnięte zostało rewolucyjnym wrzeniem i entuzjazmem wobec powstania w Królestwie. Wyrazem tego było opuszczenie Krakowa przez znaczną liczbę studentów, którzy udali się do Warszawy, by tam zaciągnąć się do szeregów wojska polskiego.
1831 r.	16 stycznia demonstrujące tłumy spowodowały rezygnację Wodzickiego z zajmowanego stanowiska prezesa Senatu. Następnie został on zaaresztowany przez studentów, którym przewodził Jacek Gudrajczyk, znany później działacz spiskowy. W trakcie pierwszych miesięcy powstania Kraków stał się terenem, skąd dostarczano do Królestwa broń. Powstańczy Rząd Narodowy mianował w Rzeczypospolitej Krakowskiej swojego przedstawiciela dyplomatycznego w osobie Ludwika Morsztyna. 10 marca przybył do Krakowa niedawny dyktator powstania, gen. Józef Chłopicki, który spędził tutaj schyłek życia. Po pewnym okresie, w czasie którego funkcja prezesa Senatu była nie obsadzona, stanowisko to objął Kasper Wielogłowski. We wrześniu przez Kraków przemaszerował, kierując się na terytorium austriackie, korpus wojska polskiego pod dowództwem gen. Samuela Różyckiego. Razem z wojskiem na terenie miasta schroniła się część władz cywilnych powstania, m. in. były prezes Rządu ks. Adam Jerzy Czartoryski. 27 września w pogoni za korpusem gen. Różyckiego do Krakowa wkroczyły oddziały rosyjskie, dowodzone przez gen. Rüdigera; okupacja rosyjska trwała dwa miesiące (do 24 listopada). Podobno w tym roku zawiązał się pierwszy spisek po powstaniu listopadowym na terenie Polski; była to organizacja „Numa", kierowana przez Walerego Wielogłowskiego, późniejszego działacza konserwatywnego i katolickiego (zob. r. 1833).
1832 r.	Ukazał się pierwszy rocznik „Kalendarza Wolnego Miasta Krakowa". Wychodził on do r. 1917 (86 roczników); od r. 1888 nosił nazwę: „Józefa Czecha Kalendarz Krakowski", a od r. 1907 — „Kalendarz Krakowski Józefa Czecha". 11 grudnia Senat Wolnego Miasta utworzył Komitet Cenzury, pragnąc w ten sposób zadokumentować swoje stanowisko, skierowane przeciw wszelkim ruchom wolnościowym.
1833 r.	30 maja trzy mocarstwa narzuciły Rzeczypospolitej nową, zdecydowanie reakcyjna konstytucję, ograniczającą swobody obywatelskie. Utworzono „konferencję rezydentów", która decydowała o najważniejszych sprawach miasta. Liczbę senatorów zmniejszono z 12 do 8, a liczbę członków sejmu — do 30. Sesje sejmowe miały się odbywać nie co rok, lecz co trzy lata i miały być tajne. We wrześniu trzy mocarstwa zawarły tajną konwencję w Münchengrätz, przewidującą możliwość aneksji Rzeczypospolitej w wypadku rozpoczęcia się na jej terenie jakichś wystąpień o charakterze narodowowyzwoleńczym. W tym roku w Krakowie rozpoczęły działalność pierwsze organizacje spiskowe. Na szereg lat miasto stało się centrum ruchu spiskowego na ziemiach polskich. Tu powstał oddział Związku Przyjaciół Ludu, kierowany przez Lesława Łukaszewicza, od r. 1834 przez lekarza Juliana Sawiczewskiego. Paweł Filippi wykonał według projektu Franciszka Lanciego sarkofag na grobie Tadeusza Kościuszki na Wawelu.
1833 r.	Powstał Hotel Pollera.
1835 r.	Na terenie Krakowa rozpoczęło działalność ugrupowanie emigracyjne „Młoda Polska". Dnia 11 lutego podpisano tu akt założenia demokratycznego Stowarzyszenia Ludu Polskiego. W połowie roku przybyli do Krakowa emisariusze emigracji Szymon Konarski i Leon Zaleski i tutaj znalazł siedzibę Zbór Główny Stowarzyszenia Ludu Polskiego, rozciągający swą władzę na teren całej Polski. W ramach tej organizacji doszło do sporów wewnętrznych, przy czym związek krakowski reprezentował stanowisko lewicowe. W skład oddziału krakowskiego wchodzili: Stanisław Malinowski, Gustaw Ehrenberg (autor pieśni O cześć wam panowie magnaci) i Aleksander Wężyk. Ci dwaj niebawem wyjechali do Królestwa, by tam organizować oddziały Stowarzyszenia. 14 października podpisany został w Berlinie tajny układ, w którym trzy mocarstwa postanowiły dokonać likwidacji Republiki Krakowskiej i zgadzały się na wcielenie jej do Austrii; układ ten na razie nie został jednak zrealizowany. J. Mękalski założył pierwszą w Krakowie czytelnię publiczną. Florian Sawiczewski założył gabinet chemiczny na Uniwersytecie (od r. 1870 mieścił się on przy ul. Olszewskiego). Zmarł Jan Sebastian Dembowski (ur. 1762), znany działacz administracyjny w Krakowie w ostatnich latach Rzeczypospolitej szlacheckiej. Znakomity uczony Antoni Zygmunt Helcel rozpoczął wydawanie „Kwartalnika Naukowego" (do r. 1836), a Leon Zienkowicz redagował „Pamiętnik Powszechny Nauk i Umiejętności" (wyszły 2 tomy).
1836 r.	6 stycznia działacze Stowarzyszenia Ludu Polskiego zgładzili w Krakowie agenta-prowokatora Behrensa-Pawłowskiego. W związku z tym dnia 9 lutego trzy mocarstwa wystosowały do Senatu notę, domagającą się natychmiastowego wydalenia emigrantów. Ponieważ Senat zwlekał z odpowiedzią, 17 lutego do miasta wkroczyły oddziały austriackie. Około 600 emigrantów z Królestwa natychmiast opuściło granice Wolnego Miasta. W latach 1836—37 działał na terenie miasta narzucony przez Austrię, osławiony komisarz policji Guth; dokonywał on bezprawnych aresztowań i zmierzał do likwidacji ruchu spiskowego (zgładzony w Przemyślu w r. 1839). Spisek Stowarzyszenia Ludu Polskiego rozszerzył swą działalność na środowisko akademickie. We wrześniu Ehrenberg i Wężyk wyjechali do Warszawy; prześladowania policyjne spowodowały, że osoby najbardziej zaangażowane w pracy spiskowej przeniosły się z Krakowa do Galicji.
1837 r.	Prezesem Senatu został Józef Haller (do maja 1839 r.). Zburzony został kościół WW. Świętych. Dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej został filolog i bibliograf Józef Muczkowski (do r. 1858). Odbył się sejm, na którym po raz ostatni zamanifestowała swe stanowisko opozycja liberalna, kierowana przez senatora Jacka Mieroszewskiego. Rozpoczęła działalność austriacka komisja śledcza do badania przestępstw politycznych. Nastąpiły masowe aresztowania wśród osób podejrzanych o przynależność do organizacji spiskowych. Z tych przyczyn w roku tym wygasła niemal całkowicie działalność konspiracyjna w Krakowie (zob. r. 1845). 28 lipca urodził się JAN MATEJKO (zm. 1893) (zob. r. 1864).
1839 r.	Na skutek protestów Francji i Anglii z Krakowa wymaszerowały załogi pruska i rosyjska; wojsko austriackie pozostało tu do r. 1841. Po ustąpieniu ze stanowiska prezesa Senatu Józefa Hallera, funkcję tę sprawowali zastępczo (do r. 1841), zmieniając się co miesiąc, ks. Antoni Bystrzonowski i ks. Jan Schindler.
1840 r.	Rozpoczęła się restauracja gmachu Collegium Maius w stylu neogotyckim, pod kierunkiem Karola Kremera; trwała do r. 1877.
1841 r.	Profesor Szkoły Malarskiej Wojciech Korneli Stattler zdobył złoty medal na wystawie w Paryżu za obraz Machabeusze. Zburzono „szyję", tj. podwójny mur, łączący Barbakan z bramą Floriańską. Funkcję dyrektora budownictwa miejskiego objął Karol Kremer. Wojska austriackie opuściły teren Rzeczypospolitej Krakowskiej. 2 marca przewodniczącym Senatu został ks. Jan Schindler (ostatni jego prezes); był on ściśle związany z polityką austriacką.
1842 r.	W związku z wygaśnięciem dnia 30 maja ważności korzystnego dla Rzeczypospolitej Krakowskiej traktatu handlowego z Królestwem Polskim i cesarstwem, Kraków zacieśnił węzły gospodarcze z Austrią (traktat handlowy z r. 1844). Przeprowadzony w tym roku spis ludności wykazał, że na terenie całego państwa żyło 142 008 mieszkańców, a liczba obywateli Krakowa wynosiła 40891 (w tym 11939 Żydów). Rząd Wolnego Miasta Krakowa nabył budynek Starego Teatru od spadkobierców Jacka Kluszewskiego i przekształcił go na teatr państwowy. Dnia l stycznia 1843 r. w odrestaurowanym gmachu odbyło się pierwsze przedstawienie. Do czasu otwarcia Teatru im. J. Słowackiego w r. 1893 był to jedyny stały teatr w mieście (zob. r. 1865).
1843 r.	W marcu koncertował w Krakowie Franciszek Liszt. Uchwalone zostało prawo o cechach, które rozgraniczało zakres produkcyjny każdego z nich i likwidowało podstawę licznych sporów między organizacjami cechowymi. Zbudowany został drewniany most na kamiennych filarach, łączący Kazimierz z Podgórzem. Filozof i profesor Uniwersytetu Józef Kremer ogłosił Listy z Krakowa, zawierające jego poglądy na zagadnienie estetyki.
1844 r.	24 lutego Senat podpisał umowę z niemieckim przedsiębiorstwem na budowę kolei, łączącej Kraków z Mysłowicami. W październiku tego roku nastąpiło uroczyste położenie kamienia węgielnego pod dworzec kolejowy. 3 czerwca rozpoczął obrady ostatni sejm Rzeczypospolitej Krakowskiej; poruszano na nim m. in. sprawę włościańską. Piotr Moszyński i Franciszek Wężyk zakładają „Dawny Resurs Krakowski".
1845 r.	Pod koniec tego roku nastąpiła aktywizacja założonego w Krakowie w r. 1843 lokalnego Komitetu Rewolucyjnego, współpracującego z Centralizacją Poznańską Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Działał tu Ludwik Gorzkowski, uczestnik dawnych spisków. W październiku przejeżdżał przez Kraków, udając się m. in. do Wiednia i Rzymu, cesarz Mikołaj I. W czasie rozmów przeprowadzonych l stycznia 1846 r. w Wiedniu z kanclerzem austriackim Metternichem, car poruszał możliwość aneksji Krakowa przez Austrię w wypadku wybuchu jakiegokolwiek powstania na terenach polskich.
1846 r.	W styczniu odbyły się w Krakowie rozmowy kierownictwa przyszłego powstania polskiego na temat terminu jego wybuchu. W obradach wzięli udział m. in.: Ludwik Mierosławski — desygnowany na dowódcę powstania, przewidywani członkowie Rządu — Karol Libelt, Ludwik Gorzkowski, Jan Tyssowski, Wiktor Heltman. Zatwierdzono plan działania i ustalono termin wybuchu na noc z 21 na 22 lutego 1846 r. 18 lutego do Krakowa wkroczyły oddziały austriackie pod dowództwem gen. Collina. Znajdujący się w Krakowie przywódcy powstania odwołali jego wybuch i częściowo opuścili miasto. 20/21 lutego zorganizowane naprędce oddziały górników i chłopów z okolic Chrzanowa i Jaworzna rozpoczęły walkę z Austriakami. 21 lutego rozpoczęły się walki na terenie samego Krakowa (ul. św. Anny, Sławkowska, Floriańska); wojska austriackie stłumiły ruch w mieście. 22 lutego o godzinie 6 wieczór gen. Collin wycofał się z Krakowa. Razem z nim wyjechał Senat i milicja.  W nocy z 22 na 23 lutego wybuchła REWOLUCJA KRAKOWSKA, trwająca 9 dni. Utworzono Rząd Narodowy, na czele którego stanął Jan Tyssowski. Rząd opublikował Manifest do narodu, stanowiący doniosły dokument demokracji polskiej (Manifest oraz inne ustawy Rządu zaprowadzały uwłaszczenie chłopów, rozdział ziem z dóbr narodowych pomiędzy chłopów bezrolnych, obniżenie podatków dla ogółu ludności, utworzenie „warsztatów narodowych" dla robotników). 24 lutego wobec tarć wewnątrz samego Rządu Tyssowski ogłosił się dyktatorem. Tego samego dnia przybył do Krakowa EDWARD DEMBOWSKI (1822—1846), który jako sekretarz dyktatora był najbardziej czynnym l zdecydowanym przedstawicielem kierunku radykalnego w powstaniu. W nocy z 25 na 26 lutego profesor Uniwersytetu Michał Wiszniewski wspomagany przez elementy konserwatywne dokonał zamachu stanu, aresztował dyktatora Tyssowskiego w jego siedzibie, „Szarej Kamienicy", i sam ogłosił się dyktatorem. Szybka interwencja Dembowskiego doprowadziła do stłumienia kontrrewolucji; jej inicjatorzy uszli na teren Prus (zaocznie zostali skazani na śmierć}. 1846 r. — 26 lutego ukazał się pierwszy numer „Dziennika Rządowego Rzeczypospolitej Polskiej". 1846 r. — W tymże dniu oddział powstańczy, maszerujący z Krakowa na pomoc powstańcom w Galicji, został rozbity przez Austriaków pod Gdowem, co zadecydowało o dalszym losie powstania i samego Krakowa. 27 lutego Edward Dembowski zorganizował procesję na Podgórze, której celem było odciągnięcie od wojsk austriackich chłopów polskich. Na Podgórzu procesja natknęła się na przednią straż wojsk Collina; rozpoczęła się strzelanina, w wyniku której zginął Dembowski. 28 lutego w „Dzienniku Rządowym" ukazała się odezwa Dyktator do wszystkich Polaków umiejących czytać, pisana pod wpływem poglądów Dembowskiego (datowana 25 lutego). 1marca Józef Wodzicki z ramienia konserwatywnego Komitetu Bezpieczeństwa podjął rokowania z Collinem w sprawie poddania miasta. 3 marca wojsko powstańcze w liczbie 1500 ludzi opuściło Kraków. Po dokonaniu przeglądu w Bronowicach oddziały pomaszerowały na zachód i 4 marca przeszły granicę pruską, gdzie zostały rozbrojone. 4 marca do Krakowa wkroczyły wojska austriackie. W marcu pod naciskiem trzech dworów w miejsce Senatu krakowskiego ustanowiono Radę Administracyjną pod przewodnictwem austriackiego generała Castiglione. 14 listopada zmarł Edmund Wasilewski (ur. 1814), najwybitniejszy poeta krakowski pierwszej połowy XIX w., autor popularnych Krakowiaków (wyd. 1839). 16 listopada ogłoszono ANEKSJE KRAKOWA PRZEZ AUSTRIĘ. Ten jednostronny akt, niezgodny z literą traktatu wiedeńskiego, spowodował protest, formalny tylko, angielskiego ministra spraw zagranicznych Palmerstona i francuskiego — Guizota.

http://www.krakow.friko.pl/html/panowanie_austriackie.html

Po 1846 r.	Okres po powstaniu krakowskim charakteryzował się surowymi represjami władz austriackich przeciwko uczestnikom wypadków z lutego 1846 r. Na więzienia przekształcone zostały klasztory: paulinów, dominikanów i bernardynów.
1847 r.	29 stycznia terytorium byłej Rzeczypospolitej Krakowskiej włączono w obręb austriackiego terenu celnego. 13 października zakończono budowę kolei łączącej Kraków z Mysłowicami i dalej z Wrocławiem i Berlinem. 4 listopada zgładzony został Ignacy Zajączkowski, radca apelacyjny i sędzia śledczy, tropiący zaciekle spiski i konspirację polską po roku 1846. Zmarł Florian Straszewski (ur. 1774), twórca Plant krakowskich. W Krakowie powstało Towarzystwo Rolniczo-Gospodarskie, grupujące właścicieli ziemskich Zachodniej Galicji; propagowało ono nową technikę rolniczą oraz ochronę interesów wielkiej własności.
1848 r.	22 lutego w Brukseli podczas uroczystego obchodu drugiej rocznicy rewolucji krakowskiej wygłosił przemówienie Karol Marks, mówiąc m. in.: „Rewolucja krakowska dała całej Europie chwalebny przykład, utożsamiając sprawę narodową ze sprawą demokracji oraz wyzwolenia klasy uciskanej". 15 marca dotarły do Krakowa pierwsze wieści o rewolucyjnych wydarzeniach w Europie, nazwanych WIOSNĄ LUDÓW. 17 marca doszło w mieście do masowych demonstracji ludności, żądającej przede wszystkim uwolnienia więźniów politycznych, demokratyzacji życia i usunięcia znienawidzonego reżimu zaborczego. 25 marca do Krakowa przybył z Austrii pierwszy transport obejmujący około 150 więźniów politycznych, uwolnionych w wyniku amnestii cesarskiej. Już w pierwszych dniach masowych demonstracji ludności wysuwane były żądania stworzenia gwardii narodowej, stanowiącej zbrojne ramię zrewolucjonizowanych mas. Wokół utworzenia tej gwardii i jej uzbrojenia wynikło wiele konfliktów pomiędzy ludnością miasta a wojskową załogą austriacką. 29 marca powstał w Krakowie Komitet Obywatelski, pozostający pod kierownictwem Józefa Krzyżanowskiego, przekształcony 6 kwietnia w Narodowy Komitet Krakowski. Stanowił on instytucję, powstałą w warunkach rewolucyjnych, w istocie jednak daleką od tego rewolucjonizmu, jaki przejawiały masy ludności miasta. 23 kwietnia do Krakowa przybyła zza granicy grupa emigrantów, manifestacyjnie witana przez ludność. Władze wojskowe zarządziły natychmiastowe opuszczenie przez nich terytorium Austrii. Ludność miasta nie chcąc dopuścić do samowolnych rządów soldateski rozpoczęła manifestację. 26 kwietnia doszło do pierwszych utarczek pomiędzy wojskiem a uzbrajającą się ludnością miasta. Wojska austriackie, aczkolwiek lepiej uzbrojone, zmuszone zostały do opuszczenia miasta, skąd wycofały się na Wawel. Stamtąd rozpoczęto OSTRZELIWANIE MIASTA — 32 osoby spośród ludności poniosły śmierć. Wieczorem delegacja miejska podpisała kapitulację, na mocy której emigranci mieli natychmiast opuścić Kraków. Bombardowanie Krakowa było pierwszym tego rodzaju wydarzeniem w Europie w czasie Wiosny Ludów. Niebawem armia austriacka ostrzelała Pragę, Lwów i Wiedeń. 19 sierpnia na mocy uchwały sejmowej Kraków otrzymał radę miejską, do której dnia 7 września wybrano 30 radców. To ustępstwo na rzecz samorządu miejskiego zostało faktycznie zlikwidowane już w roku następnym. 3 listopada ukazał się pierwszy numer konserwatywnego dziennika „Czas", wychodzącego w Krakowie do r. 1935 (następnie do r. 1939 w Warszawie). Wokół tego periodyku zebrała się rychło wpływowa grupa działaczy konserwatywnych (Adam Potocki, Paweł Popiel i in.), którzy zwłaszcza po uzyskaniu przez Galicję autonomii doszli do decydującego znaczenia politycznego (zob. r. 1867).
1848 — 1850 r.	Przeprowadzono regulację Wisły poniżej Krakowa; na terenie samego miasta obniżono koryto rzeki.
1849 r.	W związku z toczącą się wojną wyzwoleńczą Węgrów przeciw panowaniu austriackiemu, wielu studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego uciekło z Krakowa, by walczyć w szeregach armii węgierskiej. W maju i czerwcu przez Kraków przemaszerowały oddziały rosyjskie, udające się na węgierski plac boju w pomoc Austrii. 14 czerwca przez Kraków przejeżdżał car Mikołaj I i marszałek Paskiewicz; na Błoniach odbyła się rewia wojsk.
1850 r.	W lutym Uniwersytet Jagielloński zapoczątkował cykl wykładów powszechnych; jako wykładowca występował m. in. profesor geografii i znany poeta Wincenty Poi. W maju w przejeździe przez Kraków zatrzymał się w hotelu „Pod Różą" Honoriusz Balzak. 1-8 lipca wybuchł ogromny POŻAR KRAKOWA. Rozpoczął się od Dolnych Młynów i strawił budynki znajdujące się przy ul. Krupniczej, Gołębiej, Wiślnej, Franciszkańskiej, Grodzkiej, Brackiej, Stolarskiej, przy Rynku Głównym (część Linii C—D) oraz przy Małym Rynku. Ogółem spłonęło: 160 domów, 4 kościoły, 2 klasztory. Ponad 1000 rodzin znalazło się bez dachu nad głową. Natychmiast też zawiązał się komitet pomocy pogorzelcom. Pożar Krakowa na długie lata zahamował jego rozwój gospodarczy. 6 października na Wiśle pod miastem pojawił się po raz pierwszy statek parowy; kursował on do Bielan. Władze austriackie postanowiły przekształcić Kraków w twierdzę. Już wcześniej, w r. 1848, rozpoczęto fortyfikowanie Wawelu, a w latach 1850—53 zbudowano umocnienia wokół kopca Kościuszki. Fortyfikacje krakowskie z połowy XIX w. skrępowały przestrzenny rozwój miasta do początków w. XX (zob. r. 1S56). 14 listopada zawiązano Izbę Przemysłowo-Handlową.
1851 r.	W październiku do Krakowa przybył cesarz Austrii, Franciszek Józef I, chłodno witany przez społeczeństwo. Przy tej okazji profesorowie Uniwersytetu, nie chcąc występować w oficjalnych mundurach, przywdziali znów dawne togi.
1852 r.	W Krakowie bawił znany powieściopisarz Józef Korzeniowski (ponownie przyjechał tu w r. 1856). Powstała fabryka maszyn rolniczych Ludwika Zieleniewskiego. Była to pierwsza nowoczesna fabryka w Krakowie, która z niewielkiego warsztatu przekształciła się na początku XX w. w duży zakład produkcyjny (obecnie Zakłady im. S. Szadkowskiego). W Paryżu ukazała się praca Waleriana Kalinki pt. Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim, krytykująca rządy wiedeńskie z pozycji obozu prawicy polskiej,
1853 r.	W czerwcu otwarta została w Krakowie pierwsza wystawa rolnicza (płody rolne i maszyny); znajdowała się ona na terenach położonych przy ul. Lubicz.
1854 r.	1marca z inicjatywy Walerego Wielogłowskiego powstało Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (zob. r. 1901).
1855 r.	Zmarł Piotr Michałowski (ur. 1800), znakomity malarz, ściśle związany z Krakowem. Epidemia cholery.
1856 r.	2 lutego otwarto kolej Kraków—Dębica, długości 111 km; w r. 1858 przedłużono ją do Rzeszowa, a w 1861 — do Lwowa. 26 maja, po ukończeniu robót fortyfikacyjnych oraz zbudowaniu m. in. wału wzdłuż dzisiejszych Alei Trzech Wieszczów, Kraków ogłoszony został twierdzą (zob. r. 1905).
1857 r.	Zaprowadzono oświetlenie gazowe w śródmieściu. Powstała gazownia założona przez prywatne niemieckie towarzystwo akcyjne z Dessau. W r. 1886 miasto odkupiło jej akcje; w latach 1922—27 gazownia uległa gruntownej rozbudowie.
1858 r.	Wprowadzona została kolejna numeracja domów; w r. 1880 nastąpiła ponowna numeracja, obowiązująca do dzisiaj. Miasto zostało podzielone na VIII dzielnic: Śródmieście, Wawel, Nowy Świat, Piasek, Kleparz, Wesoła, Stradom, Kazimierz. Krakowskie obserwatorium astronomiczne zostało przebudowane dzięki staraniom prof. Józefa Karlińskiego. We wrześniu otwarta została wystawa starożytności archeologicznych, na której pokazano m. in. kamienie mikorzyńskie oraz posąg Światowida.
1859 r.	Władze wojskowe wydały zakaz zabudowy przestrzeni, położonych na zewnątrz pasa fortyfikacyjnego (do ok. 1700 m). Pozostawiono jedynie istniejące domki parterowe, których właściciele mieli obowiązek dokonać ich rozbiórki na każde wezwanie władz wojskowych. Deputacja studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego udała się do Wiednia dla przedstawienia adresu, domagającego się spolszczenia Uniwersytetu. Organizatorem tego pierwszego wystąpienia studentów polskich był Alfred Szczepański.
1860 r.	Na Uniwersytecie Jagiellońskim zostało przywrócone prawo wybierania rektora i dziekanów. W r. 1861 pierwszym wybranym rektorem został Józef Dietl (ur. 1804) (zob. r. 1866). Istniejący dotąd Rząd Krajowy dla Galicji Zachodniej z siedzibą w Krakowie został zlikwidowany, a stolica Galicji przeniesiona do Lwowa. Powstało Towarzystwo Ubezpieczeń „Florianka". Zmarł przebywający od lat w Krakowie gen. Jan Skrzynecki (ur. 1787), dowódca z powstania listopadowego (pochowany w kościele Dominikanów). Zmarł Karol Roman Kremer (ur. 1812), architekt, od r. 1841 dyrektor Urzędu Budownictwa Rzeczypospolitej Krakowskiej. Odnowił gmach Collegium Maius, wieżę kościoła Mariackiego, Barbakan, wspólnie z Tomaszem Majewskim przebudował gmach Starego Teatru.
1861 r.	Na Uniwersytecie dla przedmiotów ogólnych wprowadzony został język polski jako wykładowy. Ostateczna repolonizacja Uniwersytetu w r. 1869/70 zakończyła istniejący od r. 1851 nacisk germanizacyjny. W związku z trwającym w Warszawie okresem manifestacji, również w Krakowie doszło do patriotycznych wystąpień głównie młodzieży akademickiej i szkolnej. Prowadziło to do represji ze strony władz.
1862 r.	24 kwietnia podczas manifestacji patrol wojskowy oddał salwę do przechodniów przy ul. Mikołajskiej. Zmarł Franciszek Wężyk (ur. 1785) od r. 1809 przebywający stale w Krakowie, autor poematu Okolice Krakowa (1820), fundator budynku Towarzystwa Naukowego Krakowskiego przy ul. Sławkowskiej 17.
1863 r.	W związku z wybuchem POWSTANIA STYCZNIOWEGO w Królestwie Polskim Kraków stał się ważnym ośrodkiem jako baza wojskowa dla powstania (wysyłka ochotników, żywności i broni). Jeszcze w październiku 1862 r. powstała tu Rada Naczelna Galicyjska. Obok niej istniała konserwatywna grupa polityczna, związana z dziennikiem „Czas", pozostająca w ożywionych kontaktach z ugrupowaniem „białych" w Królestwie. W lutym wszystkie siły patriotyczne w Krakowie wspomagały walczący w okolicach Miechowa oddział partyzancki Apolinarego Kurowskiego. Po rozbiciu tej grupy przez wojska rosyjskie pod Miechowem do Krakowa napłynęli rozbitkowie. W marcu w związku z upadkiem pierwszej dyktatury w powstaniu, Ludwika Mierosławskiego, odbywający się w Krakowie tajny zjazd przedstawicieli konserwatywnych desygnował na to stanowisko Mariana Langiewicza, reprezentującego kierunek polityczny „białych". Pod koniec marca do Krakowa przybył przedstawiciel Rządu Narodowego Stefan Bobrowski, prowadzący śledztwo w sprawie tej samowolnej nominacji. W lipcu wyruszyła z Krakowa wyprawa gen. Zygmunta Jordana; została ona rozbita przez wojska rosyjskie pod Komorowem. W sierpniu w Krakowie przebywał jako wysłannik Rządu Narodowego Romuald Traugutt, późniejszy ostatni dyktator powstania. Przebudowany został most kolejowy nad Wisłą; dzisiaj w charakterze kamiennego wiaduktu znajduje się on na początku ul. Grzegórzeckiej. Aleksander Przeździecki rozpoczął w Krakowie edycję Dziel wszystkich Jana Długosza (całość 14 tomów do r. 1887).
1864 r.	19 lutego na terenie całej Galicji wprowadzony został stan oblężenia; utrudniło to pomoc udzielaną z Krakowa powstańcom w Królestwie. Jan Matejko zdobył złoty medal na wystawie w Paryżu za obraz Kazanie Skargi (zob. r. 1870). Zarząd miejski kupił za 130 000 koron spalony w r. 1850 pałac Wielopolskich i po odbudowaniu umieścił tu urzędy miejskie. Ukończony został dom Towarzystwa Naukowego Krakowskiego przy ul. Sławkowskiej 17 według projektu Filipa Pokutyńskiego (zob. r. 1872).
1865 r.	Miasto zorganizowało ochotniczą straż pożarną; od r. 1873 przekształciła się ona na zawodową (zob. r. 1877— 79). Za granicą zmarł Michał Wiszniewski (ur. 1794), profesor UJ, autor Historii literatury polskiej (1840—45). 20 listopada w Galicji zniesiono stan wyjątkowy, wprowadzony tutaj od początku r. 1864. Rozpoczął się okres świetności teatru krakowskiego: Adam Skorupka objął dyrekcję i prowadził ją do r. 1871, w latach 1871—85 funkcję tę przejął Stanisław Koźmian. Z okresem tym związane były pierwsze występy Heleny Modrzejewskiej na scenie krakowskiej (1865—68) (zob. r. 1903).
1866 r.	Wojna austriacko-pruska; w Krakowie ogłoszono stan oblężenia z uwagi na sąsiedztwo granicy pruskiej. Sejm austriacki uchwalił statut dla Krakowa, nadający miastu dużą samodzielność. Stanowiło to POCZĄTEK SAMORZĄDU MIEJSKIEGO (zob. r. 1870). We wrześniu 2027 wyborców wybrało 60 radnych miejskich, którzy dnia 14 września jednogłośnie wybrali JÓZEFA DIETLA na stanowisko prezydenta miasta (w r. 1872 wybrany ponownie, w 1874 zrzekł się funkcji — zob. r. 1874). Nowy prezydent ogłosił niebawem swój program unowocześnienia miasta, wysuwając konieczność zbudowania wodociągów i kanalizacji, regulacji Wisły, odnowienia Sukiennic, zbudowania teatru itd. We wrześniu panowała w mieście epidemia cholery. Z inicjatywy lekarza Aleksandra Kremera powstało w Krakowie Towarzystwo Lekarskie. Założono Towarzystwo Muzyczne (zob. r. 1888). Początek restauracji wielkiego ołtarza w kościele Mariackim (zob. r. 1869). Ukazał się „Przegląd Polski" (wychodził do r. 1914), organ „stańczyków". W r. 1869 na jego łamach zamieszczona została znana i głośna „Teka Stańczyka", stanowiąca polityczne credo tej grupy, która wycisnęła swe piętno na polityce Galicji i Krakowa (Stanisław Koźmian, Józef Szujski, Stanisław Tarnowski). 1grudnia wystawiono w Krakowie po raz pierwszy operę Halka Stanisława Moniuszki. Pod koniec grudnia wysłuchał jej tu twórca, przebywający w Krakowie.
1867 r.	Galicja weszła w okres tzw. ERY AUTONOMICZNEJ: Wiedeń zrezygnował z części swej władzy na rzecz sejmu i Wydziału Krajowego we Lwowie. Władza w kraju z rąk biurokracji austriackiej przeszła do konserwatystów polskich. Z nimi też walczyć będą masy ludowe o władzę w kraju. Żydzi w Galicji i w Krakowie otrzymali pełne równouprawnienie; w wyniku likwidacji ich społecznej i kulturalnej izolacji wielu z nich zaczęło działać w środowisku krakowskim w zakresie nauki i kultury polskiej (Ludwik Gumplowicz, Wilhelm Feldman i in.). Po raz pierwszy na terenie Krakowa zaczęły kursować omnibusy konne. W lutym odbyły się pierwsze wybory do sejmu krajowego. W kwietniu studenci Uniwersytetu założyli „Czytelnię Akademicką". Po prawie stuletniej nieobecności powrócili do Krakowa jezuici i usadowili się na Wesołej, gdzie niebawem rozpoczęto budowę kościoła (ukończonego w r. 1921).
1868 r.	Pierwsza manifestacja patriotyczna z okazji rocznicy Konstytucji 3 maja. Inicjatorem jej był znany pisarz Michał Bałucki. 3 sierpnia zmarł w Krakowie znany księgarz, antykwariusz, zbieracz i autor dzieł z historii Krakowa, Ambroży Grabowski (ur. 1782). Napisał pierwszy w XIX w. przewodnik po Krakowie, pt. Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic (1322).  W Krakowie zmarł Józef Simmler (ur. 1823), malarz historyczny. Dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej został Karol Estreicher, twórca bibliografii narodowej (zob. r. 1871). Odkryto ślady budowli Akademii Kazimierzowskiej przy placu Wolnica (Bawół). Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych założyło Kasę Oszczędności, która w r. 1874 przeszła pod kontrolę miasta. Kasa Oszczędności służyła finansową pomocą dla ratowania zabytków (np. wykupno Wawelu z rąk wojska austriackiego).
1869 r.	W styczniu przybył do Krakowa poeta i działacz powstania styczniowego Apollo Korzeniowski z synem Józefem Konradem, znanym później pisarzem tworzącym w języku angielskim. W lipcu odkryto w katedrze wawelskiej grób Kazimierza Wielkiego, któremu w dniu 8 lipca sprawiono drugi pogrzeb. Uroczystość ta wywarła silne wrażenie na współczesnych i potomnych (S. Wyspiański). W lipcu doszło w mieście do antyklerykalnych wystąpień ludności, skierowanych przeciw krakowskim klasztorom. Wystąpienia związane były ze sprawą zakonnicy Barbary Ubryk, umysłowo chorej, więzionej w okropnych warunkach w klasztorze Dominikanek na Wesołej. 24 lipca około 6000 ludzi manifestowało na Rynku, a w nocy z 24 na 25 tłumy dokonały napadów na klasztory, które mogły się obronić jedynie dzięki asyście wojskowej. 9 listopada po remoncie odsłonięte w kościele Mariackim wielki ołtarz Wita Stwosza. Zaczęło wychodzić liberalne czasopismo krakowskie „Kraj" (do r. 1874), wydawane przez Ludwika Gumplowicza.  W Krakowie powstał Bank dla Przemysłu i Handlu.
1870 r.	Adrian Baraniecki, inicjator powstałego w r. 1868 w Krakowie Muzeum Techniczno-Przemysłowego, założył „Wyższe kursy dla kobiet", umożliwiające im zdobycie kwalifikacji w różnych dziedzinach praktycznych wobec niedopuszczania ich na Uniwersytet (zob. r. 1897). Kursy te przejęte zostały przez miasto i istniały do r. 1924. Do tego czasu zreorganizowano administrację miasta zgodnie z projektami Dietla z r. 1867; ludność Krakowa wynosiła 49 833 mieszkańców, w porównaniu z 39 716 w r. 1857. Ten nikły wzrost był wynikiem katastrofalnych skutków pożaru w r. 1850. Zburzono budynek tzw. „Komisji" (dawniej Wielkiej Wagi), znajdujący się na Rynku. Jan Matejko został profesorem Szkoły Sztuk Pięknych; w r. 1873 wybrano go jej dyrektorem. Michał Bałucki wydał swoje Tajemnice Krakowa. Zmarli: redaktor „Czasu" Maurycy Mann (ur. 1814), historyk Antoni Walewski (ur. 1805), jeden z poprzedników krakowskiej szkoły historycznej, oraz wybitny historyk prawa polskiego Antoni Zygmunt Helcel (ur. 1808).
1871 r.	Rada miejska rozpisała pożyczkę w wysokości l 500 000 koron na cele odnowienia miasta, w tym na remont Sukiennic (zob. r. 1875). Radny Walery Rzewuski wysunął projekt zasypania koryta Starej Wisły, płynącej pomiędzy Krakowem a Kazimierzem (zob. r. 1878). W Krakowie ukazał się pierwszy tom Bibliografii polskiej Karola Estreichera, monumentalnego dzieła rejestrującego całość piśmiennictwa polskiego. W czerwcu powołana została do życia Komisja Plantacyjna z zadaniem uporządkowania Plant krakowskich. Dzięki niej Planty zostały ozdobione kwietnikami oraz oświetlone. Umieszczono tu również szereg pomników: w r. 1874 obelisk Floriana Straszewskiego (rzeźbił E. Stehlik), w 1886 — Jadwigi i Jagiełły (T. Sosnowski) oraz ku czci Bohdana Zaleskiego (P. Weloński), w 1889 — Grażyny (A. Daun) i Lilii Wenedy (A. Daun), w 1901 — Artura Grottgera (W. Szymanowski) i w 1914 — Michała Bałuckiego (T. Błotnicki). Do Krakowa przybyła pierwsza liczna wycieczka ludności Śląska znajdującego się pod rządami pruskimi. Dało to początek późniejszemu zbliżeniu grodu podwawelskiego z ludnością tej części Polski.
1872 r.	16 lutego zatwierdzony został statut AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI (w latach 1918—1952 Polska Akademia Umiejętności), czołowej instytucja nauki polskiej w okresie rozbiorowym. Akademia dzieliła się na 3 wydziały (filologiczny, historyczno-filozoficzny i matematyczno-przyrodniczy) i wnet rozwinęła ożywioną działalność naukową. Jej prezesami byli kolejno: Józef Majer, Stanisław Tarnowski, Kazimierz Morawski, Jan Rozwadowski, Kazimierz Kostanecki, Stanisław Kutrzeba i Kazimierz Nitsch. W Krakowie zmarł Józef Narzymski (ur. 1839), uczestnik władz powstania styczniowego i przedstawiciel lewego skrzydła „czerwonych", autor dramatyczny i reprezentant tzw. komedii społecznej. Radny Walery Rzewuski postawił wniosek, by na placu Św. Ducha wzniesiony został teatr (zob. r. 1891). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. Uniwersytet Krakowski stał się poważnym ośrodkiem badań naukowych. Spośród profesorów należy wymienić: Józefa Majera, Józefa Dietla, Józefa Szujskiego, Antoniego Małeckiego, Juliana Dunajewskiego, Wincentego Pola, Józefa Kremera, Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego.
1873 r.	Pierwsze wybory do Rady Państwa. Młodzież akademicka Krakowa na wieczorze poświęconym rocznicy urodzin Adama Mickiewicza postanowiła rozpocząć starania o sprowadzenie zwłok poety do Krakowa. Inicjatywa ta natrafiła na opory ze strony konserwatystów (zob. r. 1890). Epidemia cholery: w Krakowie zmarło 1575 osób.
1874 r.	15 czerwca Józef Dietl zrezygnował z funkcji prezydenta miasta (zm. 1878); dwa tygodnie później wybrany został Mikołaj Zyblikiewicz, adwokat; był on prezydentem do r. 1881 (zm. 1886). Józef Konrad Korzeniowski, przebywający dotąd w Krakowie, opuścił miasto i udał się za granicę. Do Krakowa przybył dopiero po 40 latach jako znany już pisarz (zob. r. 1914). Zmarł w Krakowie Andrzej Zamoyski (ur. 1800), działacz szlachecki w Królestwie Polskim w okresie poprzedzającym powstanie styczniowe.
1875 r.	W lipcu zarząd miejski zawarł umowę z architektem Tomaszem Prylińskim na odbudowę Sukiennic. Prace ukończono w r. 1879 (zob.) Instytut Techniczny przemianowany został na Szkołę Przemysłową. Zmarli: Wojciech Korneli Stattler (ur. 1800), malarz, oraz Józef Kremer (ur. 1806), profesor filozofii UJ, autor licznych dzieł z zakresu estetyki.
1877 r.	Zmarli w Krakowie: Aleksander Kotsis (ur. 1836), malarz scen rodzajowych z życia ludu wiejskiego, oraz Lucjan Siemieński (ur. 1809), poeta i tłumacz, redaktor „Czasu". Zbudowana została fabryka tytoniu i cygar, druga z kolei (po Zieleniewskim) fabryka krakowska.
1877 —1879 r.	Wzniesiono budynek straży pożarnej.
1878 r.	Zbudowano na Grzegórzkach rzeźnię miejską. Władze wojskowe wzniosły budynki koszarowe przy ul. Szlak i Warszawskiej. Otwarcie MUZEUM CZARTORYSKICH. Znalazło ono pomieszczenie w budynkach przy ul. Pijarskiej (w tym również w dawnym arsenale miejskim) odnowionych według projektów Maurycego Ouradou. Zbiory gromadzone były od początków w. XIX w Puławach, po r. 1831 w Paryżu, zaś r. 1876 przeniesione zostały z inicjatywy ks. Władysława Czartoryskiego do Krakowa. Obecnie stanowią oddział Muzeum Narodowego, We wrześniu przybył do Galicji z Królestwa Polskiego LUDWIK WARYŃSKI, wybitny działacz socjalistyczny. W grudniu rozpoczął działalność w Krakowie, zakładając pierwsze kółko socjalistyczne. Zwolenników zdobył przede wszystkich wśród studentów Seminarium Nauczycielskiego i Szkoły Sztuk Pięknych. Opublikowane zostało dzieło profesora UJ Michała Dobrzyńskiego Dzieje Polski w zarysie, sztandarowa praca tzw. krakowskiej szkoły historycznej. Rozpoczęto likwidowanie koryta Starej Wisły; do r. 1880 zasypano je od Skałki do ul. Blich (zob. r. 1887). Antoni Hawełka otworzył sklep kolonialny w Rynku przy A—B; od r. 1913 popularna firma przeniosła się do pałacu Spiskiego.
1879 r.	W lutym policja krakowska dokonała aresztowań wśród działającego na terenie miasta ugrupowania socjalistycznego L. Waryńskiego. Aresztowani trzymani byli przez rok w więzieniu u św. Michała i dopiero na początku r. 1880 postawieni zostali przed sądem. 17 lipca otwarto budynek Szkoły Sztuk Pięknych, wykonany według projektu Macieja Moraczewskiego. 2 października w Krakowie obchodzono uroczyście 50-lecie twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego. W obecności jubilata odbył się wspaniały bal w Sukiennicach. Malarz Henryk Siemiradzki ofiarował z tej okazji obraz Pochodnie Nerona, inicjując swym darem zbiory przyszłego MUZEUM NARODOWEGO w Krakowie. 3 października nastąpiło uroczyste otwarcie odbudowanych Sukiennic. Zmarł Aleksander Gryglewski (ur. 1833), malarz starej architektury krakowskiej.
1880 r.	16 lutego w sądzie krakowskim rozpoczął się PIERWSZY PROCES PRZECIWKO SOCJALISTOM: Ludwikowi Waryńskiemu i 34 towarzyszom. Po dwumiesięcznym przewodzie sądowym w dniu 16 kwietnia wydano wyrok uniewinniający wszystkich oskarżonych. Rozbita przez policję pierwsza organizacja socjalistyczna w Krakowie rychło się odrodziła. Po wyjeździe Waryńskiego do Genewy ruchem krakowskim kierowali Jan Schmiedhausen i Adam Dąbrowski; zaaresztowani przez policję w sierpniu 1881, postawieni zostali przed sąd w październiku tego roku. 18 maja rozpoczął obrady w Krakowie pierwszy Zjazd Historyków Polskich (zob. r. 1900). 19 maja odbył się powtórny pogrzeb Jana Długosza. Zwłoki jego złożono w krypcie Na Skałce (zbudowanej w latach 1877—80 przez Teofila Żebrawskiego); odtąd w miejscu tym zaczęto chować ludzi zasłużonych dla kultury polskiej: w r. 1881 — W. Pola i L. Siemieńskiego, w 1887 — J. I. Kraszewskiego, w 1893 — T. Lenartowicza, w 1897 — A. Asnyka, w 1902 — H. Siemiradzkiego, w 1907 — S. Wyspiańskiego, w 1929 — J. Malczewskiego, w 1937 — K. Szymanowskiego, w 1954 — L. Solskiego, w 1955 — T. Banachiewicza. Tak więc Kraków ponownie stawał się nekropolią wybitnych Polaków (zob. r. 1890).
1881 r.	18 marca rozpoczął swój pierwszy kurs tramwaj konny w Krakowie. Jedyna linia prowadziła od mostu Podgórskiego przez Rynek i bramę Floriańską do dworca kolejowego. W r. 1886 otwarto drugą linię na trasie Rynek — ul. Karmelicka — park Krakowski (zob. r. 1901). Prezydentem Krakowa wybrany został adwokat, dr Ferdynand Weigel (do r. 1884). Założona została Akademia Handlowa.
1883 r.	Architekt Feliks Księżarski rozpoczął budową gmachu Collegium Novum (ukończone w r. 1887). Uroczyście obchodzono 200 rocznicę odsieczy wiedeńskiej. W Krakowie po raz pierwszy pojawiło się oświetlenie elektryczne; zainstalowane zostało czasowo w związku z uroczystościami wiedeńskimi i ograniczało się jedynie do Rynku. Rozpoczęto wydawanie Statystyki miasta Krakowa (ukazało się 10 tomów). Cenne to dzieło wychodziło z inicjatywy kierowników miejskiego biura statystycznego, Józefa Kleczyńskiego i Romana Sikorskiego. Zmarł Józef Szujski (ur. 1835), znany historyk, sekretarz Akademii Umiejętności, oraz Władysław Ludwik Anczyc (ur. 1823), autor popularnego utworu scenicznego Kościuszko pod Racławicami (1881), założyciel drukarni w Krakowie (1875). Dwaj chemicy krakowscy, profesorowie UJ KAROL OLSZEWSKI i ZYGMUNT WRÓBLEWSKI dokonali po raz pierwszy na świecie skroplenia tlenu, następnie azotu i tlenku węgla.
1884 r.	W czerwcu Kraków dotknięty został klęską powodzi. Zaprowadzone zostały pierwsze telefony w mieście. W r. 1896 ukazała się pierwsza książka telefoniczna: w Krakowie było wówczas 280 aparatów (w r. 1963 — ok. 30 000). Prezydentem miasta wybrany został adwokat dr Feliks Szlachtowski (do r. 1893). W sierpniu oddano do użytku kolej Oświęcim—Podgórze. W Krakowie zaczął się ukazywać „Przegląd Powszechny" (do r. 1951), miesięcznik wydawany przez jezuitów.
1885 r.	W lutym powstała w Krakowie organizacja „Sokół”; pierwszym prezesem został M. Bałucki. W r. 1889 rozpoczęto budowę sali gimnastycznej przy ówczesnej, ul. Wolskiej (dziś Manifestu Lipcowego). W r. 1891 zorganizowano oddział wioślarski, a w 1895 — kolarski. Założony został park Krakowski, w którym początkowo umieszczono zwierzyniec. Napoleon Cybulski został profesorem fizjologii na UJ. Z jego nazwiskiem związane jest powstanie lekarskiej szkoły naukowej krakowskiej. Zmarł Aleksander Szukiewicz (ur. 1816), od r. 1852 polityczny redaktor „Czasu".
1886 r.	W czerwcu rada miejska powzięła decyzję budowy teatru na placu Św. Ducha. W związku z tym należało zburzyć zrujnowane budynki dawnego szpitala duchaków. Dokonane to zostało pomimo sprzeciwu ludzi pragnących zachować ten zabytek średniowiecznego budownictwa szpitalnego (m. in. J. Matejki) (zob. r. 1891). Zmarła Anna Libera (ur. 1804), poetka, ogłaszająca swe utwory od r. 1842 pod pseudonimem Anny Krakowianki.
1887 r.	Zorganizowano krajową wystawę rolniczo-przemysłową; na terenach powystawowych z inicjatywy prof. Henryka Jordana założony został park nazwany jego imieniem (r. 1889). Rozpoczęto porządkowanie terenów dawnego koryta Wisły, które nazwane zostały plantami Dietlowskimi. Regulacja Rudawy pomiędzy Łobzowem a Zwierzyńcem. W Krakowie powstał Zakład Surowic i Szczepionek kierowany przez dr Odona Bujwida, profesora UJ, znanego działacza postępowego, opiekuna wolnomyślicielskich kół studenckich na początku XX w.
1887 —1888 r.	Powstała kolej obwodowa, biegnąca wałem fortecznym na miejscu dzisiejszych Alei Trzech Wieszczów, przez Dębniki do Bonarki; w związku z tym zbudowano w r. 1888 most na Wiśle, tzw. most Dębnicki.
1888 r.	Dotychczasowa szkoła Towarzystwa Muzycznego została przekształcona na Konserwatorium. Jego pierwszym dyrektorem został Władysław Żeleński.
1888 —1895 r.	Wychodził „Świat", czasopismo literackie, redagowane przez Zygmunta Sarneckiego.
1889 r.	Zbudowana została klinika chirurgiczna UJ oraz Collegium Medicum.
1889/1890 r.	W grudniu i styczniu studenci UJ demonstrowali przeciw rektorowi Edwardowi Korczyńskiemu za jego wrogie nastawienie wobec postępowych kierunków studenckich.
1889 —1891 r.	Pod kierunkiem Jana Matejki i według jego projektów prowadzono w kościele Mariackim prace nad polichromią wnętrza świątyni.
1890 r.	4 lipca odbył się uroczysty POGRZEB ADAMA MICKIEWICZA, którego zwłoki sprowadzono z Paryża; poeta pochowany został w osobnej krypcie na Wawelu (obok niego w r. 1927 spoczęły zwłoki Juliusza Słowackiego). Rozpoczęto budowę Zakładu dla starców im. Helclów według projektu T. Prylińskiego; zakład powstał z zapisu Anny Helclowej (zm. 1880), wdowy po profesorze UJ. 26 marca rozpoczęto budowę gmachu Teatru im. J. Słowackiego; architektem był Jan Zawieyski (zob. r. 1893).
1891 r.	Przy wydziale filozoficznym UJ powstało Studium Rolnicze, które niebawem wyodrębniło się jako osobny wydział (zob. r. 1953). Powstało Towarzystwo Ratunkowe Ochotnicze, późniejsze Pogotowie Ratunkowe. Założono pierwszą młodzieżową organizację socjalistyczną pn. „Siła". W lipcu urządziła ona pierwsze publiczne zgromadzenie socjalistyczne w Krakowie. Organizacja ta, łącznie z podobnymi, zakładanymi na terenie całej Galicji, stanowiła podstawę Polskiej Partii Socjaldemokratycznej Galicji i Śląska (PPSD), jaka ostatecznie powstała w r. 1892. Ukazał się pierwszy socjalistyczny dwutygodnik „NAPRZÓD"; w r. 1895 przekształcony został na tygodnik, a w r. 1901 — na dziennik (jego długoletnim redaktorem był Ignacy Daszyński). 18 czerwca odbył się pierwszy proces studentów oskarżonych o działalność socjalistyczną; był to tzw. proces E. Breitera i towarzyszy („proces dziesięciu"). Wszyscy oskarżeni zostali uniewinnieni. Na posiedzeniu Komitetu Obywatelskiego dla uczczenia setnej rocznicy Konstytucji 3 maja powstało Towarzystwo Szkoły Ludowej oraz wysunięto projekt „stałego teatru dla ludu".
1892 r.	W lipcu odbył się drugi proces akademików oskarżonych o działalność socjalistyczną.
1893 r.	Pierwszy uroczysty i masowy OBCHÓD ŚWIĘTA PIERWSZEGO MAJA na terenie Krakowa. W ujeżdżalni przy ul. Zwierzynieckiej zgromadziło się około 7000 ludzi, by wysłuchać przemówienia Ignacego Daszyńskiego, wybijającego się wówczas działacza socjalistycznego w Galicji. Prezydentem Krakowa wybrany został Józef Friedlein (do r. 1904), znany księgarz krakowski. W czerwcu rozpoczął działalność Teatr Ludowy, początkowo w budynku Teatru Letniego w parku Krakowskim. Po długiej przerwie inicjatywa ta została podjęta przez Stanisława Knake-Zawadzkiego, którego zespół dawał przedstawienia w budynku obok kościoła Kapucynów. 21 października otwarto gmach TEATRU IM. J. SŁOWACKIEGO; pierwszym dyrektorem został Tadeusz Pawlikowski (do r. 1899). Zmarł Jan Matejko (ur. 1838). Zmarł Józef Bliziński (ur. 1827), od r. 1888 stale przebywający w Krakowie, wybitny komediopisarz, autor Pana Damazego.
1894 r.	W maju miał miejsce pierwszy większy strajk w Krakowie; objął on 137 robotników (piekarzy). Początki Muzeum im. Czapskich (zbiór zawiera ok. 260 000 monet i medali) zainicjowanego przez Emeryka Hutten-Czapskiego; obecnie oddział Muzeum Narodowego przy ul. Manifestu Lipcowego 12. Zmarł Henryk Rodakowski (ur. 1823), znany malarz.
1895 r.	Dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych został Julian Fałat (zob. r. 1900). Zmarł Gustaw Ehrenberg (ur. 1818), działający tu w Stowarzyszeniu Ludu Polskiego w latach 1835—38; zesłany później na Syberię, skąd wrócił w r. 1870 i osiadł w Krakowie; autor pieśni Gdy naród do boju. STANISŁAW WYSPIAŃSKI wykonał polichromię kościoła Franciszkanów oraz zaprojektował witraże do tego kościoła. Powstała Drukarnia Narodowa (gmach przy ul. Manifestu Lipcowego zbudowany został w r. 1912). Jan Apolinary Michalik założył przy ul. Floriańskiej swą znaną kawiarnię, która na początku wieku, pod nazwą „Jamy Michalikowej", stała się siedzibą kabaretu literackiego „Zielony Balonik" (zob. r. 1905). Po śmierci Albina Dunajewskiego biskupem krakowskim został Jan Puzyna, skrajnie konserwatywny i lojalny wobec Austrii. Jego sprzeciw uniemożliwił sprowadzenie w r. 1909 zwłok Juliusza Słowackiego na Wawel (stało się to dopiero w r. 1927 — zob.).
1896 r.	W lipcu wybuchł wielki strajk robotników budowlanych, cieśli i murarzy; objął on około 1000 robotników. Powstała kawiarnia Turlińskiego „Pod Pawiem" przy ul. Szpitalnej, początkowa siedziba literackiej bohemy.
1897 r.	Założono pierwsze żeńskie gimnazjum w Krakowie. Udostępniono studia dla kobiet; zrazu na wydziale filozoficznym, od r. 1900 — lekarskim, od 1905 — prawnym. W Krakowie gościła mediolańska „La Scala". W wyborach do Rady Państwa posłem został Ignacy Daszyński jako reprezentant robotniczego Podgórza i powiatu krakowskiego. Był to pierwszy wybór posła socjalistycznego. Daszyński otrzymał 22 000 głosów, a jego konserwatywny przeciwnik 3000 głosów. Ludwik Szczepański założył czasopismo „Życie", które później redagował Ignacy Maciejowski (Sewer) i Artur Górski, a od r. 1898 Stanisław Przybyszewski. Czasopismo to stało się wojującym organem Młodej Polski. W Krakowie zmarł poeta i polityk Adam Asnyk (ur. 1838). W mieście przebywał on od r. 1870, tu założył demokratyczny dziennik „Reforma", był również inicjatorem zorganizowania Towarzystwa Szkoły Ludowej.
1898 r.	W Krakowie ogłoszony został stan wyjątkowy w związku z antysemickimi wystąpieniami na terenie Sądecczyzny. Rozwiązane zostały wszelkie organizacje socjalistyczne, a „Naprzód" skonfiskowany. 6 marca w dawnej pracowni i mieszkaniu wielkiego malarza przy ul. Floriańskiej 41 otwarto „Dom Matejki", gdzie zgromadzono zbiory muzealne. Na Rynku krakowskim odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza; postać poety rzeźbił Teodor Rygier. W r. 1940 pomnik został zniszczony przez hitlerowców. Wykonano wykop pod torami kolejowymi przy ul. Lubicz. Zmarł Józef Wawel-Louis (ur. 1832), pamiętnikarz.
1899 r.	W Krakowie odbył się Zjazd Dziennikarzy Słowiańskich ze wszystkich krajów słowiańskich Austro-Węgier. Dyrektorem Teatru im. J. Słowackiego został Józef Kotarbiński (do r. 1905, potem w latach 1905—13 — Ludwik Solski). Pod redakcją Wilhelma Feldmana zaczął wychodzić miesięcznik „Krytyka" (istniał do r. 1914). Było to pismo literacko-społeczne o zdecydowanie postępowym charakterze, w pewnych punktach zbliżone nawet do socjalizmu. Kraków uzyskał połączenie kolejowe z Chabówką. Zmarł na „Kossakówce" znakomity malarz Juliusz Kossak (ur. 1824).
1900 r.	24 lutego dawna Szkoła Sztuk Pięknych została przekształcona w AKADEMIĘ SZTUK PIĘKNYCH. 2—6 czerwca obradował III Zjazd Historyków Polskich. 7 czerwca obchodzono uroczyście jubileusz 500-LECIA ODNOWIENIA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO. Zmarł Władysław Łuszczkiewicz (ur. 1828), historyk sztuki, badacz przeszłości Krakowa.
1901 r.	14 lutego otwarto wodociągi miejskie, nad których realizacją pracowano przez 30 lat. Wzniesione zostały nad Wisłą, a twórcą ich był inż. Roman Ingarden. 16 marca Teatr im. J. Słowackiego wystawił dramat Stanisława Wyspiańskiego Wesele. Utwór został przez artystę rozpoczęty w listopadzie 1900, a ukończony w lutym 1901 r. Tego samego dnia pojawił się na ulicach Krakowa pierwszy tramwaj elektryczny. Rada Państwa w Wiedniu przyjęła ustawę o połączeniu kanałem Dunaju z Wisłą; Kraków miał w tych planach odegrać doniosłą rolę głównego portu wiślanego w Austrii. Plany te nie zostały zrealizowane. Otwarty został gmach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych przy ul. Szczepańskiej; projektował go F. Mączyński. Zmarł Ignacy Maciejowski-Sewer (ur. 1839), znany pisarz, a równocześnie działacz demokratyczny z czasów powstania styczniowego, ściśle związany z Krakowem od lat siedemdziesiątych. Zginął śmiercią samobójczą Michał Bałucki (ur. 1837), komediopisarz.
1902 r.	Do Krakowa przybył z Królestwa Feliks Dzierżyński, aktywny działacz SDKPiL. Po krótkim pobycie w mieście wyjechał, ale wrócił ponownie w r. 1905. Z jego przyjazdem wiązały się usiłowania stworzenia tu centrali wydawniczej SDKPiL. Antoni Madeyski wyrzeźbił sarkofag z białego marmuru na grobie królowej Jadwigi w katedrze wawelskiej.
1903 r.	Po raz ostatni grała w gościnnym występie na scenie Teatru im. J. Słowackiego Helena Modrzejewska. Kraków i okolice dotknięte zostały klęską powodzi, która spowodowała straty w wysokości 20 mil. koron. Dla zapobieżenia w przyszłości podobnym klęskom żywiołowym rozpoczęto budowę wałów wzdłuż koryta rzeki (zob. r. 1907).
1904 r.	Prezydentem miasta został dr Juliusz Leo, profesor UJ (funkcję prezydenta pełnił do r. 1918). Przyczynił się do powstania tzw. „Wielkiego Krakowa" (zob. r. 1909). Uruchomiona została elektrownia miejska. Niektóre gmachy w mieście posiadały już wcześniej oświetlenie elektryczne (np. Teatr im. J. Słowackiego od r. 1893), uzyskiwane przez zainstalowanie osobnych dynamomaszyn. W lipcu odbył się w Krakowie uroczysty pogrzeb Heleny Modrzejewskiej zmarłej w Stanach Zjednoczonych.
1905 r.	Przez cały rok oraz lata następne cała Galicja i Kraków znajdowały się pod wpływem REWOLUCJI BURŻUAZYJNO - DEMOKRATYCZNEJ w Rosji i w Królestwie Polskim. Wiadomości zza kordonu radykalizowały atmosferę pełną konfliktów, wynikających z walki o reformę prawa wyborczego i o demokratyzację rządów w Galicji. 2 lutego miała miejsce wielka demonstracja uliczna, w trakcie której około 30 000 manifestantów domagało się demokratyzacji życia politycznego. Demonstracje powtórzyły się jeszcze dnia 15 i 22 października, gromadząc znów po 5000 — 10 000 ludzi. 14 lutego odbyła się premiera sztuki Maksyma Gorkiego Na dnie. W październiku powstał (i istniał do r. 1912) kabaret literacki „ZIELONY BALONIK"; działali w nim: Tadeusz Boy-Żeleński, Karol Frycz, Jan August Kisielewski, Jan Stanisławski, Teofil Trzciński i in. Kabaret mieścił się w kawiarni zwanej „Jamą Michalikową". Władze wojskowe przekazały miastu Zamek królewski na Wawelu. Od tego roku rozpoczęły się na Zaniku intensywne prace konserwatorskie, prowadzone przez Zygmunta Hendla i kontynuowane przez Adolfa Szyszko-Bohusza. W pierwszym rzędzie chodziło o odsłonięcie krużganków dziedzińca arkadowego. Powstały Zakłady Sodowe „Solvay" w Borku Fałęckim, własność kapitału belgijskiego; już w r. 1912 liczyły one 350 robotników. Zaczęto budować wokół Krakowa szereg nowych fortów, bardziej odpowiadających wymogom techniki wojennej, niż przestarzałe umocnienia z połowy XIX w. W związku z częściową likwidacja fortyfikacji pochodzących z połowy XIX w. władze miejskie wykupiły od wojska tereny starego pasa fortyfikacyjnego od mostu Dębnickiego do ul. Długiej. Zakłady Zieleniewskiego zostały przekształcone na spółkę akcyjną; w r. 1907 rozpoczęto budowę nowych gmachów fabrycznych przy ul. Grzegórzeckiej (dotąd mieściły się one przy ul. Krowoderskiej). Powstał Klub Sportowy „Wisła".
1906 r.	W Krakowie została zaprowadzona automatyczna centrala telefoniczna, rozbudowana w okresie międzywojennym. Zmarł Julian Klaczko (ur. 1826), znany pisarz i publicysta emigracyjny; w Krakowie przebywał 30 lat.
1907 r.	Prowadzone były roboty nad zabezpieczeniem brzegów Wisły; pracami objęto odcinki od Zwierzyńca do mostu Dębnickiego oraz między Kazimierzem a Podgórzem (bulwary kazimierskie). W latach 1907—12 uregulowano koryto Rudawy, kierując jej ujście do Wisły koło klasztoru Norbertanek. Powstał Klub Sportowy „Cracovia". Rozpisana została ankieta w sprawie uporządkowania Rynku krakowskiego (zob. r. 1962). 28 listopada zmarł znakomity poeta i malarz Stanisław Wyspiański (ur. 1869). Poeta pochowany został w grobach zasłużonych Na Skałce. Zmarli: Karol Estreicher (ur. 1827), twórca Bibliografii polskiej, dyr. Biblioteki Jagiellońskiej (do r. 1905) i Julian Dunajewski (ur. 1822), prof. UJ i austriacki minister skarbu.
1908 r.	Rozpoczęto budowę mostu na Wiśle u wylotu ul. Starowiślnej; prace ukończono w r. 1913.
1909 r.	13 listopada sejm krajowy uchwalił przyłączenie do Krakowa kilkunastu okolicznych gmin. Stanowiło to formalną podstawę do powstania tzw. WIELKIEGO KRAKOWA. Obszar miasta wraz z włączonym później Płaszowem (w 1911) i Podgórzem (w 1915) zwiększył się z prawie 7 km2 i 50 000 mieszkańców w r. 1860 — do blisko 47 km2 i 180 000 mieszkańców w r. 1915.
1910 r.	Z inicjatywy profesora UJ Juliana Talko-Hryncewicza oraz Seweryna Udzieli powstało Muzeum Etnograficzne, znajdujące się od r. 1914 na Wawelu (dziś w ratuszu kazimierskim na placu Wolnica). Gromadziło ono, jako pierwsze w Polsce, zabytki kultury ludowej. Józef Piłsudski oraz kierowany przez niego Związek Walki Czynnej zorganizował Związek Strzelecki, który w wypadku wojny pomiędzy Austro-Węgrami i Rosją walczyć miał przeciwko tej ostatniej. 15 lipca odsłonięty został pomnik Grunwaldzki (projekt Antoniego Wiwulskiego), wzniesiony na pamiątkę 500-lecia zwycięstwa Polaków nad Krzyżakami. Powstał on z fundacji Ignacego Paderewskiego i stanowił równocześnie wyraz protestu Krakowa przeciw germanizatorskim rządom pruskim w Poznańskiem. Pomnik został zburzony przez hitlerowców w r. 1939. Przebudowany dworzec kolejowy w Krakowie uzyskał dzisiejszą postać. 17 listopada ukazał się pierwszy numer dziennika „Ilustrowany Kurier Codzienny", wydawanego przez Mariana Dąbrowskiego (zob. r. 1922).
1910—1911 r.	W jesieni 1910 r. doszło do zaburzeń młodzieży na Uniwersytecie Jagiellońskim, które doprowadziły do strajku studentów w dniu 29 stycznia 1911, połączonego z okupacją gmachu Collegium Novum. Zaburzenia te nosiły nazwę „Zimmermanniady" i miały wyraźnie antyklerykalny charakter, a skierowane były przeciw ks. Kazimierzowi Zimmermannowi, mianowanemu profesorem „chrześcijańskiej, nauki społecznej".
1911 r.	Powstała Szkoła Nauk Politycznych. Zlikwidowana została kolej obwodowa (powstała w r. 1887—88, łącząca dworzec krakowski z Dębnikami, Bonarką i Płaszowem.
1912 r.	W Krakowie powstało pierwsze stałe kino „Uciecha" na miejscu działających dotąd dorywczo „iluzjonów". W kinie tym pod koniec lat dwudziestych XX w. wyświetlono pierwszy film dźwiękowy w Krakowie. W lipcu przybył do Krakowa z Paryża WŁODZIMIERZ ILJICZ LENIN; mieszkał tu do wybuchu I wojny światowej (wyjeżdżając często do Poronina). Pobyt w Krakowie umożliwiał mu kierowanie ruchem rewolucyjnym w Rosji oraz redagowanie dziennika „Prawda", wychodzącego w Petersburgu. W jego mieszkaniu (początkowo ul. Królowej Jadwigi 32, później Lubomirskiego 49, dziś Frycza Modrzewskiego) mieściło się Biuro Zagraniczne Socjaldemokracji Rosyjskiej (SDPRR) i odbywały się ważne narady z przybywającymi z Rosji działaczami (styczeń, marzec i październik 1913 r.). W Krakowie Lenin dwukrotnie występował publicznie: w kwietniu 1913 wygłosił odczyt „Ruch robotniczy w Rosji a socjaldemokracja" (przy ul. Szewskiej 16), a w marcu 1914 — „Rosyjska Socjaldemokracja a kwestia narodowa" (w lokalu młodzieżowej organizacji „Spójnia"). Powstały „Warsztaty krakowskie — Sztuka Stosowana", projektujące i produkujące estetyczne przedmioty codziennego użytku.
1913 r.	Na Krowodrzy otwarto kolejowy dworzec towarowy. Restauracja wieży wyższej kościoła Mariackiego.
1914 r.	W czerwcu do Krakowa przybył Józef Korzeniowski (Conrad). 1 sierpnia wybuchła PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA, trwająca do listopada 1918 r. 1914 r. — Kraków stal się bazą wypadową dla oddziałów legionowych, które stąd wymaszerowały (6 sierpnia), kierując się w głąb Królestwa. 16 sierpnia w Krakowie utworzył się Naczelny Komitet Narodowy kierowany przez prezydenta Krakowa Juliusza Lea; była to instytucja polityczna, reprezentująca koncepcję związania sprawy polskiej z Austro-Węgrami. W listopadzie w obliczu rozpoczętej wielkiej ofensywy rosyjskiej i ewentualności oblężenia Krakowa część ludności miasta została ewakuowana (głównie do Czech i Austrii). W dniu 8 listopada wyjechał stąd również NKN. Bitwa, toczona na wschód i północny wschód od miasta, rozstrzygnięta została jednak na korzyść wojsk austro-węgierskich, a Rosjanie zostali odparci.
1915 r.	Zwycięstwo wojsk mocarstw centralnych pod Gorlicami doprowadziło do całkowitego załamania rosyjskiego frontu wojennego; całe Królestwo Polskie zostało zajęte przez Niemców i Austriaków. Krakowowi przestało zagrażać bezpośrednie niebezpieczeństwo.
1916 — 1917 r.	W latach tych nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji materialnej ludności, spowodowane przedłużaniem się wojny. W r. 1917 doszło do pierwszych wystąpień antywojennych (26 listopada), a w r. 1918 do manifestacji ludności, domagającej się utworzenia niepodległego państwa polskiego.
1918 r.	14—15 stycznia wybuchły w Krakowie rozruchy spowodowane brakiem żywności; manifestujący zdemolowali szereg sklepów żywnościowych. 17 stycznia wielka demonstracja antywojenna na Rynku. W lutym (10, 12, 18, 20) miały miejsce dalsze demonstracje ludności; jedna z nich zakończyła się zdemolowaniem dworca kolejowego oraz konsulatu niemieckiego. Załamanie się wojskowe Austro-Węgier i rozprzężenie wewnętrzne wielonarodowościowego państwa spowodowało powołanie do życia w Krakowie w dniu 27 października Komisji Likwidacyjnej dla Galicji i Śląska, w której skład weszło 23 posłów polskich do Rady Państwa. Na czele Komisji stanęli m. in. reprezentanci socjalistów i ludowców Ignacy Daszyński i Wincenty Witos. 31 października wojska polskie dowodzone przez pułkownika Bolesława Roję rozbroiły oddziały austriackie, znajdujące się w mieście; zlikwidowano wszelkie urzędy zaborcze i symbole austriackiego panowania. KRAKÓW BYŁ WOLNY.

http://www.krakow.friko.pl/html/druga_rzeczpospolita.html

1918 r.	Ukazywało się czasopismo literackie „Maski" (m. in. publikował tu Antoni Waśkowski i Tytus Czyżewski). Zmarł poeta Lucjan Rydel (ur. 1870). Po śmierci Juliusza Lea prezydentem Krakowa został wybrany Jan Kanty Federowicz (do r. 1924).
1918 —1919 r.	Na przełomie tych lat powstały w Krakowie pierwsze nielegalne komórki Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP).
1919 r.	W czerwcu doszło do rozruchów spowodowanych' wzrostem cen i spekulacją artykułami żywnościowymi. W październiku otwarto AKADEMIĘ GÓRNICZĄ, pierwszą uczelnię tego typu w odrodzonej Polsce (zob. r. 1923). Bolesław Wallek-Walewski założył Towarzystwo Śpiewacze „Echo". Zmarł Wilhelm Feldman (ur. 1868), historyk literatury, publicysta, redaktor „Krytyki". Powstał teatr „Bagatela" reprezentujący kierunek farsowy; teatr ten upadł w r. 1925.
1920 r.	Pomnik Kościuszki dłuta Leopolda Marconiego, wykonany przed r. 1914, postawiony został na Wawelu; zburzony przez hitlerowców w r. 1940.
1921 r.	Zmarł Władysław Żeleński (ur. 1837), kompozytor, twórca Konserwatorium krakowskiego. Na Wawel powróciły arrasy królewskie zwrócone przez rząd radziecki na mocy traktatu pokojowego, zawartego w Rydze (zob. r. 1960). Celem zebrania odpowiedniego funduszu na odnowienie Zamku królewskiego na Wawelu zaczęto sprzedawać pamiątkowe cegiełki, wmurowywane w ścianę umocnień. W Czyżynach powstało lotnisko wojskowe; w r. 1931 rozbudowano urządzenia portu lotniczego i stworzono lotnisko cywilne (zlikwidowane w jesieni 1963 r.). W ramach nowego podziału administracyjnego powstało województwo krakowskie z siedzibą w Krakowie. 28 listopada miały miejsce manifestacje robotnicze, spowodowane podwyżkami czynszów mieszkaniowych. Zorganizowany został w Krakowie Związek Młodzieży Komunistycznej, kierowany przez E. Fiałka i S. Marka.
1922 r.	Obok założonego w r. 1918 Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej powstał na terenie studenckim Niezależny Związek Akademicki Młodzieży Socjalistycznej „Życie", związany z ruchem komunistycznym. Rozwinął on żywą działalność; w r. 1932 decyzją władz UJ został rozwiązany. Później przez kilka lat działał nielegalnie. Jako opozycja wobec prawicowego kierunku w PPS powstała w Krakowie Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy; jej założycielem był dr B. Drobner; istniała do r. 1928. Zbudowany został Pałac Prasy u zbiegu ul. Starowiślnej i Wielopole. Niebawem budynek stał się ośrodkiem koncernu wydawniczego IKC. Koncern ten, kierowany przez Mariana Dąbrowskiego, zmonopolizował prasę krakowską, a po roku 1926 stał się propagatorem polityki sanacyjnej. Prócz „Ilustrowanego Kuriera Codziennego" (nakład 200 000 egzemplarzy), który w r. 1926 wchłonął „Nową Reformę", wychodziła tu popołudniówka „Tempo Dnia" oraz szereg magazynów ilustrowanych. Zmarł Napoleon Cybulski (ur. 1854), fizjolog, prof. UJ.
1923 r.	W kwietniu ukazał się pierwszy numer komunistycznego periodyku „Pług" (red. Paweł Sierankiewicz). W maju, w ramach swej podróży po Polsce, przybył do Krakowa marszałek Ferdynand Foch. Położono kamień węgielny pod budynek Akademii Górniczej w obecności prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego. 5—6 listopada miały miejsce rewolucyjne walki strajkowe zw. POWSTANIEM KRAKOWSKIM 1923 r. Pogarszająca się coraz bardziej sytuacja gospodarcza, drożyzna i spekulacja środkami żywnościowymi doprowadziły do masowych wystąpień, obejmujących całe województwo. Dnia 5 listopada ogłoszono strajk powszechny; przy ul. Dunajewskiego (obecnie l Maja) doszło do pierwszych starć między robotnikami a policją. 6 listopada wywiązały się krwawe walki z policją i z wojskiem obok Domu Robotniczego (przy ul. Dunajewskiego 5), podczas których robotnicy odpowiedzieli strzałami na atak kawalerii. Po stronie robotniczej padło 18 zabitych i kilkunastu rannych. W dniu tym przez kilka godzin miasto było całkowicie w rękach robotników. Skierowane przeciw reakcyjnemu rządowi Chjeno-Piasta wystąpienia nie przyniosły jednak zasadniczej zmiany w położeniu robotników.
1924 r.	Samowolne rozwiązanie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rady Miejskiej zapoczątkowało przewlekły spór samorządu z władzami centralnymi. W r. 1926 Najwyższy Trybunał Administracyjny uchylił decyzję Ministerstwa i we wrześniu reaktywowano Radę Miejską. Prezydentem został inż. Karol Rolle. Powstała fabryka kosmetyków „Miraculum".
1925 r.	W Krakowie powstał Instytut Leczenia Radem. Zmarł Feliks Manggha-Jasieński (ur. 1861), krytyk artystyczny i kolekcjoner sztuki wschodniej; jego zbiory znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie.
1926 r.	Uruchomiona została Radiostacja krakowska, w r. 1936 przeniesiono ją do nowej siedziby przy ul. Wróblewskiego. Powstały Zakłady Gumowe „Semperit" (zob. r. 1936).
1926—1927 r.	Kraków stał się ośrodkiem aktywnych grup literackich, skupiających się wokół „Gazety Literackiej" Jerzego Brauna i „Zwrotnicy" Tadeusza Peipera.
1927 r.	27 i 28 lipca odbył się uroczysty POGRZEB zwłok JULIUSZA SŁOWACKIEGO, sprowadzonych z Paryża do kraju. Szczątki poety spoczęły na Wawelu obok A. Mickiewicza. Na Uniwersytecie zawiązała się Organizacja Niezależnej Młodzieży Ludowej ,,Orka", ściśle współpracująca z komunistycznym ruchem młodzieżowym; decyzją Senatu Akademickiego UJ została ona rozwiązana w r. 1932.
1928 r.	W wyborach do sejmu na 89000 oddanych w Krakowie głosów PPS zdobyła 24000, a BBWR — 28000 głosów. Powstała Krakowska Fabryka Kabli.
1929 r.	Zmarł Jacek Malczewski (ur. 1855), wybitny malarz.
1930 r.	W czerwcu obradował w Krakowie kongres przedstawicieli partii politycznych lewicy i centrum (tzw. „Centrolew"). Reprezentowane na nim były: PPS, „Piast", „Wyzwolenie" i Chrześcijańska Demokracja. Sformułowany został program polityczny, oznaczający konsolidację sił demokratycznych w walce z faszyzacją kraju. Odbył się zjazd naukowy im. Jana Kochanowskiego.
1931 r.	Rozbudowano i unowocześniono gmach Poczty Głównej.
1931 —1932 r.	Aktywizacja organizacji KPP w Krakowie; w r. 1932 doszło do jednolitofrontowej akcji pierwszomajowej.
1932 r.	Strajk robotników krakowskich skierowany przeciw zamachom rządu na ^ustawodawstwo socjalne. Tadeusz Boy-Żeleński wydał tom felietonów Znaszli ten kraj, zawierający wspomnienia z czasów „Zielonego Balonika" i Młodej Polski.
1932 —1934 r.	Restauracja ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim (zob. r. 1946 i 1957).
1933 r.	Ukończono budowę mostu na Wiśle (dziś im. T. Kościuszki). Zmarł Stanisław Tomkowicz (ur. 1850), od r. 1894 konserwator miejski i badacz przeszłości Krakowa.
1933 —1934 r.	Ukończono połączenie kolejowe Krakowa z Warszawą przez Tunel (rozpoczęte w r. 1931). W latach tych rozwijała się w Krakowie akcja jednolitego frontu klasy robotniczej, która oddziaływała poważnie na miejscowe środowisko intelektualne; powstał miesięcznik „Wieś i jej pieśń", później „Nowa Wieś" (red. Marian Czuchnowski).
1934 r.	Odbył się proces polityczny redaktorów wydawanej w r. 1932 w Krakowie „Myśli Społecznej", periodyku związanego z KPP. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa rozpoczęło akcję odczytową (kierowaną przez Jerzego Dobrzyckiego). Zmarł Adam Chmiel (ur. 1865), historyk i archiwariusz.
1935 r.	18 maja odbył się pogrzeb marszałka Józefa Piłsudskiego; zwłoki umieszczono w krypcie św. Leonarda w katedrze; w dwa lata później arcybiskup Adam Sapieha przeniósł je samowolnie do podziemi wieży Srebrnych Dzwonów. W czerwcu 1935 r. rozpoczęto sypanie kopca na Sowińcu; ukończono go w r. 1937.
1935 —1938 r.	W Czyżynach zbudowana została Fabryka Wyrobów Tytoniowych.
1936 r.	ROK WIELKICH WALK ROBOTNICZYCH W KRAKOWIE. Rozpoczęły się one od wystąpień o podłożu ekonomicznym: od 2 marca trwał strajk okupacyjny w fabryce „Suchard"; 18 marca rozszerzył się on na załogę fabryki „Semperit"; 20 marca odbyła się demonstracja robotnicza, na którą policja odpowiedziała wtargnięciem do fabryki „Semperit" i usunięciem przemocą strajkujących (noc z 20 na 21 marca). Zwołany na 23 marca wielki wiec i demonstracja na pl. Matejki i ul. Basztowej (przed budynkiem Urzędu Wojewódzkiego) zgromadziły 20 000 osób i przekształciły się w wystąpienie antysanacyjne. Policja otwarła ogień do manifestujących, zabijając 10 i raniąc 45 osób. 25 marca odbył się manifestacyjny pogrzeb ofiar. W czerwcu po raz pierwszy zorganizowane zostały „Dni Krakowa" jako festiwal kultury i sztuki. W październiku otwarto wystawę jubileuszową na 60-lecie pracy malarskiej Wojciecha Kossaka (zm. 1942). W listopadzie klasa robotnicza manifestacyjnie żegnała zmarłego Ignacego Daszyńskiego.
1937 r.	7 kwietnia odbył się pogrzeb Karola Szymanowskiego, zmarłego 29 marca w Lozannie. W kwietniu, w związku z próbą opanowania Bratniej Pomocy Studentów UJ przez prawicowe elementy narodowodemokratyczne, doszło do strajku okupacyjnego młodzieży postępowej w I Domu Akademickim (dziś przy ul. S. Ziai). Kraków był widownią strajków i manifestacji skierowanych przeciw sanacji. Były to wystąpienia solidarnościowe z trwającymi na Podkarpaciu strajkami chłopskimi.
1938 r.	Zmarł Konstanty Krumłowski (ur. 1872), autor licznych wodewilów, m. in. Królowej przedmieścia, oraz Klemens Bąkowski (ur. 1860), badacz przeszłości Krakowa. Na Wawelu odkryto grób biskupa Maura (zm. 1118).
1939 r.	Pod przewodnictwem prof. F. Bujaka obradował w Krakowie zjazd inteligencji ludowej, związanej ze Stronnictwem Ludowym. Oddana została do użytku szosa łącząca Kraków ze stolicą Tatr — Zakopanem.

http://www.krakow.friko.pl/html/okupacja.html

1939 r.	1 września rozpoczęła się DRUGA WOJNA ŚWIATOWA. Hitlerowskie Niemcy zaatakowały Polskę bez wypowiedzenia wojny; wczesnym rankiem tego dnia niemieckie samoloty rozpoczęły bombardowanie polskich miast. Ofiarą ataku lotniczego padł również i Kraków. 3 września w obliczu szybko postępującej ofensywy niemieckiej oraz załamania się linii obrony polskiej (armia „Kraków" pod wodzą gen. A. Szyllinga) nadszedł rozkaz ewakuowania z miasta władz i urzędów. Przy wtórze ustawicznych bombardowań w dniach od 3 do 5 września tysiące osób opuszczały Kraków, udając się na tułaczkę w kierunku wschodnim. 6 września, rankiem o godzinie 9, do Krakowa wkroczyły pierwsze oddziały niemieckie. Rozpoczynała się OKUPACJA NIEMIECKA, trwająca do dnia 18 stycznia 1945 r. 12 października utworzono „General-Gouvernement für die besetzten polnischen Gebiete"; gubernatorem był Hans Frank (w r. 1946 stracony z wyroku Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze). 26 października ludność żydowska zobowiązana została do pracy przymusowej, a od l grudnia — do noszenia białych opasek. Były to pierwsze antyżydowskie zarządzenia okupanta. 6 listopada gestapo dokonało aresztowania 186 profesorów i wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przewieziono ich początkowo do Wrocławia, a następnie do obozu koncentracyjnego w Oranienburg-Sachsenhausen. Tu w ciągu zimy 1939/40 zginęła znaczna część profesorów, przedstawicieli starszego pokolenia (Ignacy Chrzanowski, Stanisław Estreicher, Michał Siedlecki, Leon Sternbach, Jerzy Smoleński i in.). Przez cały czas okupacji Uniwersytet był nieczynny. Biblioteki i urządzenia zakładów uległy dewastacji i wywiezieniu. W kwietniu 1940 r. utworzyli Niemcy placówkę „naukową" „Institut für deutsche Ostarbeit" z siedzibą w Collegium Maius; jej zadaniem było zbieranie materiałów o rzekomo niemieckim charakterze ziem polskich. W listopadzie w ramach likwidacji śladów polskości miasta okupanci zniszczyli pomnik Grunwaldzki na placu Matejki, a w lutym i sierpniu 1940 r. kolejno pomnik T. Kościuszki na Wawelu (zob. r. 1960) i A. Mickiewicza na Rynku (zob. r. 1955). W listopadzie i grudniu do Krakowa zaczęły napływać transporty Polaków wysiedlonych ze Śląska, Wielkopolski i Pomorza.
1940 r.	W maju rozpoczęto wywożenie Polaków na roboty przymusowe do Niemiec; akcja ta trwała przez cały okres okupacji. W grudniu miały miejsce pierwsze obławy i aresztowania na Osiedlu Oficerskim i na Podgórzu. Od r. 1940 datują się początki tajnego nauczania. Prowadzone ono było w Krakowie w 18 zakonspirowanych ośrodkach gimnazjalnych i obejmowało około 2100 młodzieży; w ciągu pięciu lat istnienia złożono 642 egzaminy dojrzałości. W r. 1942 zaktywizował się tajny ośrodek uniwersytecki, kierowany przez prof. dr Władysława Szafera; 136 wykładowców kierowało zajęciami około 800 studentów odbywających naukę na wszystkich wydziałach.
1941 r.	3 marca okupant zarządził utworzenie osobnej dzielnicy mieszkaniowej dla Żydów; powstała ona na Podgórzu i otoczona była murem. Przesiedlono tu ludność żydowską mieszkającą w innych dzielnicach miasta. Ogółem w getcie przebywało około 20 000 osób. Potęgowała się coraz bardziej eksterminacyjna akcja niemiecka, skierowana przeciw Polakom, mnożyły się aresztowania i wysyłki do obozów koncentracyjnych, przede wszystkim do powstałego w r. 1940 obozu w Oświęcimiu, oraz masowe egzekucje. 10 czerwca wprowadzono obowiązkową służbę pracy dla młodzieży od lat 14 do 16 (tzw. „Baudienst"). 31 grudnia okupanci wydali zarządzenie o obowiązkowym oddawaniu futer, butów narciarskich i nart; spowodowane to było ciężką zimą, jaką przeżywali Niemcy na froncie przeciw ZSRR. Zarządzenie zostało całkowicie zlekceważone: w Krakowie oddano „aż" 11 par nart i l parę butów. Na przełomie r. 1941/42 zaczęło się ukazywać pismo „Polska Ludowa"; od niego wzięła nazwę organizacja lewicowa, obejmująca swym zasięgiem Polskę południową. W skład jej kierownictwa wchodzili: Andrzej Burda, Ignacy Fik, Mieczysław i Pelagia Lewińscy i Stanisław Szadkowski. Na bazie tej organizacji, jak i innych grup rewolucyjnych, w lutym 1942 r. w mieszkaniu I. Fika (ul. Kujawska 11) odbyła się konferencja zapoczątkowująca działalność PPR w Krakowskiem (sekretarzem obwodu został Stanisław Ziają).
1942 r.	W marcu powstał Komitet Okręgowy PPR obejmujący miasto Kraków (sekretarzem został I. Fik). Niebawem ukazało się pismo PPR „Na Front", od lata tego roku do kwietnia 1943 r. kontynuowane jako „Trybuna Ludowa". 16 i 17 kwietnia miała miejsce ogromna obława przy ul. Długiej, Lubelskiej, Śląskiej i Wrocławskiej; aresztowano około 2000 osób. 19 kwietnia Niemcy przeprowadzili łapankę w kawiarni „Plastyków" przy ul. Łobzowskiej; około 200 aresztowanych, w większości plastyków i artystów, wywieziono do Oświęcimia. 20 kwietnia dokonano aresztowań wśród oficerów rezerwy. 7 maja powołano przy rządzie Generalnego Gubernatorstwa „sekretariat stanu do spraw bezpieczeństwa". Było to świadectwo zaostrzenia się terroru okupanta, co już wcześniej przejawiło się we wzmożeniu łapanek. 26 czerwca odbyła się pierwsza publiczna egzekucja w Krakowie; koło stacji kolejowej w Płaszowie powieszono 7 mężczyzn. W czerwcu Niemcy rozpoczęli usuwanie ludności żydowskiej z getta; spośród 17 000 jego mieszkańców — 5000 wysłano na stracenie do obozu w Bełżcu. Pod koniec października powtórna akcja objęła około 7000 osób również wysłanych do wspomnianego obozu. We wrześniu okupant wydał zakaz przywozu do miasta przez osoby prywatne masła, tłuszczu, mięsa i tytoniu. 22 grudnia GL przeprowadziła dwie operacje bojowe na kawiarnie „nur für Deutsche": „Bisanz" i „Cyganerię".
1943 r.	Nasilała się walka polskich organizacji podziemnych: AK i GL, które prócz akcji wydawniczej (prasa podziemna) zbrojnie walczyły z okupantem na terenie miasta. 27 stycznia bomba zegarowa, umieszczona tu przez bojową organizację PPS, zniszczyła wnętrze Urzędu Zatrudnienia (Arbeitsamt) przy ul. Lubelskiej. 13—14 marca przeprowadził okupant całkowitą likwidację getta. Około 2000 osób zamordowano na miejscu, a resztę zamknięto w obozie koncentracyjnym w Płaszowie. Ogółem z gminy żydowskiej, liczącej w r. 1939 około 55 000 ludzi, pozostało przy życiu niespełna tysiąc. Jej majątek, zbiory historyczne i pamiątki kultury zostały zniszczone lub rozgrabione, synagogi zamieniono na składy, cmentarze zbezczeszczono. 23 kwietnia dokonano nieudanego zamachu na gen. SS Wilhelma Koppe, szefa policji i władz bezpieczeństwa w GG. 28 lipca Niemcy spacyfikowali Wolę Justowską, Zwierzyniec, Przegorzały i Chełm. W listopadzie Niemcy zaczęli ogłaszać na afiszach listy osób straconych lub skazanych na śmierć, jako odwet przeciwko likwidowaniu policjantów i konfidentów niemieckich w mieście. 11 grudnia dokonano zamachu na niemieckich konfidentów w cukierni ,,Ziemiańska".
1944 r.	W lutym został aresztowany, a następnie zamordowany przez gestapo, sekretarz PPR na obwód krakowski, Stanisław Ziaja, redaktor „Trybuny Ludu", organu PPR. 3 kwietnia rozplakatowano największą listę osób skazanych na śmierć; obejmowała ona 112 nazwisk.  20 kwietnia miał miejsce nieudany zamach na szefa policji bezpieczeństwa gen. SS Krügera. Z końcem lipca w związku z wydarzeniami na froncie wschodnim rozpoczęła się paniczna ucieczka części Niemców z Krakowa. 6 sierpnia urządzili Niemcy olbrzymia obławę w Krakowie; aresztowano około 7000 mężczyzn, z których znaczna część przewieziona została do obozów koncentracyjnych. Stanowiło to próbę sterroryzowania ludności miasta w chwili, gdy w Warszawie wybuchło powstanie. Od sierpnia do końca okupacji trwała akcja sypania szańców obronnych za miastem; przymusem pracy objęta była ludność od 15 do 50 roku życia. W drugiej połowie roku 1944 powołano do życia W Krakowie polityczny organ władzy ludowej — Wojewódzką Radę Narodową. Na jej czele stanął Witold Wyspiański, reprezentant lewicy RPPS.
1945 r.	W nocy z 11 na 12 stycznia rozpoczęła się nad Wisłą wielka ofensywa wojsk radzieckich, która doprowadziła do załamania całego niemieckiego frontu wschodniego i wyzwolenia ziem polskich, w tym również Krakowa. 15 stycznia w obliczu klęski okupant dokonał ostatniej egzekucji w Krakowie; miała ona miejsce na Dąbiu, gdzie rozstrzelano 79 osób. 16 stycznia Niemcy w popłochu uciekali z Krakowa; lotnictwo radzieckie bombardowało pewne punkty w mieście. 17 stycznia Armia Radziecka zbliżyła się do przedmieść Krakowa od strony północnej i północno-zachodniej, zaskakując nie przygotowane na atak z tej strony siły niemieckie. 18 stycznia nastąpiło WYZWOLENIE KRAKOWA. Wojska II Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka I. Koniewa zajęły miasto, a cofające się oddziały niemieckie zdołały jedynie wysadzić w powietrze wszystkie mosty na Wiśle. Ostatnie oddziały niemieckie broniły się na Krzemionkach. 20 stycznia cały Kraków został oswobodzony.

http://www.krakow.friko.pl/html/historia.html

Początki osadnictwa
Rozwój osadnictwa na obszarze dzisiejszego Krakowa sięga epoki paleolitu i rozpoczął się ok. 50 tys. lat temu. Tak archeolodzy interpretują znaleziska narzędzi krzemiennych oraz ślady obozowisk gromad ludzkich, ale trudno jednoznacznie określić, ile tys. lat temu powstała osada nazwana później Krakowem. Pierwszy dokument pisany, gdzie trzykrotnie występuje nazwa miejscowa Krakowa, to relacja kupca i podróżnika z arabskiej wówczas Hiszpanii, Ibrahima ibn Jakuba, datowana na 965. Głównym punktem osadniczym było wzgórze wawelskie, z natury obronne, gdyż otaczały je rozlewiska Wisły. Na niższych wzniesieniach, między dopływami tej rzeki - Rudawą i Prądnikiem, istniały także dogodne warunki do stałego osadnictwa. Zbiegające się pod Wawelem szlaki handlowe umożliwiły wykształcenie się osady targowej o cechach osiedla miejskiego. Osada ta znajdowała się wówczas wraz z terytorium tzw. państwa Wiślan pod zwierzchnictwem książąt czeskich i dopiero w 990 została ostatecznie włączona do państwa Mieszka I. Rangę istniejącego tu osadnictwa podnosi fakt utworzenia w 1000 biskupstwa krakowskiego.

Wzrost znaczenia politycznego
Rola Krakowa wzrasta, gdy książę Kazimierz I Odnowiciel czyni go swoją główną siedzibą w 1038. Szczególnego znaczenia nabiera wzgórze wawelskie, na którym zostają zbudowane ważne obiekty - katedra, siedziba biskupstwa i rezydencja panującego. Po śmierci Bolesława III Krzywoustego w 1138 Kraków wyznaczony został na siedzibę księcia-seniora. Stołeczny charakter miasta utrwala się w następnych stuleciach. W XI, XII i na początku XIII w. powstały pod Wawelem kolejne osady, a wraz z nimi murowane kościoły, których było ok. 10. Zabudowa Krakowa, w owym czasie rozrzucona i chaotyczna, uległa w 1241 splądrowaniu i spaleniu podczas najazdu Tatarów. 5 VI 1257 rozpoczął się wraz z aktem lokacyjnym księcia Bolesława V Wstydliwego nowy okres historii Krakowa, kończąc jego dzieje przedlokacyjne. Ustalony wówczas kształt urbanistyczny przetrwał do dzisiaj. W 1285 książę Leszek Czarny wzniósł mury obronne, których budowę kontynuowano w XIV w., a unowocześniono w XV w. Końcowym akordem było ukończenie w 1498 barbakanu przed Bramą Floriańską. Koronacja Władysława I Łokietka na króla Polski 1320 w katedrze na Wawelu jeszcze raz potwierdziła rangę Krakowa jako stolicy zjednoczonego Królestwa Polskiego.

Panowanie Kazimierza Wielkiego
Wczasach panowania Kazimierza III Wielkiego zostały założone obok Krakowa dwa niezależne miasta: w 1335 otrzymała prawo miejskie osada na wiślanej wyspie poniżej Wawelu, która od imienia króla przyjęła nazwę Kazimierz. Dokumentem z 1366 król lokował kolejne miasto pod Krakowem, koło starego (z XII w.) kościoła Św. Floriana, stąd zwane Florencją, z czasem zaś Kleparzem. W przeciwieństwie do Kazimierza, otoczonego murami i wodami Wisły, Kleparz nie miał własnego systemu obronnego i był miastem otwartym. Dokumentem z dnia 12 V 1364 Kazimierz Wielki funduje w Krakowie pierwszą wyższą uczelnię - Studium Generale, czyli Akademię Krakowską, opartą na włoskich wzorach, utrzymywaną przez skarb królewski. Jesienią tegoż roku doszło w Krakowie do zjazdu królów i książąt, a w imieniu miasta słynną ucztę dla gości (którzy otrzymali w prezencie kosztowne, złote naczynia stołowe) urządził w swoim domu rajca Mikołaj Wierzynek.

Panowanie dynastii Jagiellonów
Wieki XV i XVI to okres największego rozwoju miasta - czasy panowania Jagiellonów. Osiedlają się w Krakowie liczni kupcy, rzemieślnicy, architekci i uczeni. Najsłynniejsi przybysze, którzy wpisali się w dzieje Krakowa, to: W. Stwosz, F. Kallimach, J. Decjusz, Bonerowie (J. Boner, S. Boner), B. Berrecci. Wieki XVII i XVIII przynoszą jednak zahamowanie rozwoju i powolny upadek Krakowa. Punktem zwrotnym było przeniesienie rezydencji królewskiej do Warszawy w 1609, pogłębiają ten proces wojny i długotrwałe pobyty wojsk szwedzkich 1655-1657, 1702-1703, 1705, później pruskich i rosyjskich. W 1734 odbywa się w Krakowie ostatni pogrzeb królewski i ostatnia koronacja na Wawelu (Augusta III).

Sejm Czteroletni
Jesienią 1792 wkraczają do Krakowa wojska rosyjskie, a miasto musi na własny koszt utrzymać garnizon, stacjonujący do marca 1794. 24 III tego roku na rynku w Krakowie przysięga T. Kościuszko. Rozpoczyna się ogólnonarodowe powstanie. 15 VI 1794 wkraczają do miasta wojska pruskie i pozostają do końca 1795. W październiku 1795 Prusacy rabują skarbiec koronny, wywożą do Berlina insygnia koronacyjne. 5 I 1796 do Krakowa wkraczają wojska austriackie. Uformowany w średniowieczu zespół miejski przetrwał do czasów obrad Sejmu Czteroletniego. Magistrat Krakowa przesłał wtedy memoriał, w którym wśród 5 postulatów było włączenie do Krakowa Kazimierza, Kleparza i przyległych obszarów podmiejskich, tzw. jurydyk. Mimo oporów magistratu kazimierskiego uchwalone w 1791 prawo o miastach przewidywało takie rozwiązanie. Magistrat krakowski opracował podział zjednoczonego Krakowa na 4 cyrkuły, zatwierdzony w marcu 1792. 14 IV odbyły się pierwsze wybory władz ogólnych miasta. Pierwszym prezydentem został wybrany margrabia F. Wielopolski. Po wkroczeniu do Krakowa wojsk rosyjskich we wrześniu 1792 uchwały Sejmu Wielkiego zostały anulowane, a sejm w Grodnie uchwalił w listopadzie 1793 nowe prawo i usankcjonował odłączenie Kazimierza. Po III rozbiorze, gdy Kraków znalazł się w granicach Austrii, dekretem cesarskim z 1800 włączono ostatecznie Kazimierz do Krakowa.

Okres zaborów
Po okresie reorganizacji nowy magistrat, pochodzący w całości z nominacji cesarskiej, rozpoczął urzędowanie 1 IX 1802. Powierzchnia Krakowa wynosiła wtedy 7,8 km2. Jeszcze po I rozbiorze Polski, gdy granica z Austrią przebiegała na Wiśle, cesarz Józef II aktem z 23 II 1784 ustanowił nowe, konkurencyjne dla Krakowa miasto Podgórze, które przejęło m.in. całkowicie handel solą. Był to duży cios gospodarczy dla Krakowa. W 1810 po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Podgórze włączono do Krakowa. Nowe granice, wytyczone w 1815 na kongresie wiedeńskim, odłączyły Podgórze, które pozostało samodzielnym miastem do 1915. Z Krakowa i jego okolic 3 V 1815 zaborcy utworzyli Wolne Miasto Kraków, ale pod opieką trzech dworów. Organem ustawodawczym było Zgromadzenie Reprezentantów, a władzę wykonawczą sprawował Senat składający się z 13 członków. Zgromadzenie Reprezentantów wybierało prezesa Senatu na 3 lata. Ten okres w dziejach Krakowa zaznaczył się zburzeniem murów obronnych i założeniem Plant oraz zbudowaniem Ratusza i wielu zabytkowych budowli. Po wybuchu powstania krakowskiego w lutym 1846 do Krakowa wkroczyły wojska zaborców. 16 XI 1846 Austria dokonała aneksji całego obszaru Wolnego Miasta Krakowa, władzę objęli przysłani urzędnicy, germanizowano szkolnictwo, a wprowadzone surowe przepisy celne i paszportowe przerwały wymianę towarową ze Śląskiem i Królestwem. W więzieniach przetrzymywano wszystkich podejrzanych o sprzyjanie powstaniu. Również rok 1848 był w Krakowie burzliwy. 26 IV wojsko austriackie bombardowało miasto z Wawelu, co odbiło się głośnym echem w Europie. Tragiczny dla Krakowa był rok 1850 - 18 VII w upalny dzień wybuchł największy w dziejach pożar: spłonęło 160 domów, 4 kościoły, a w nich wiele wspaniałych dzieł sztuki. Nowym impulsem w rozwoju miasta było nadanie nowego statutu wprowadzonego ustawą cesarską 1 IV 1866. Wszyscy stali mieszkańcy mieli teraz wybierać Radę Miejską, a ta prezydenta, który kierował magistratem. Prawo wyborcze było jednak obwarowane cenzusem majątkowym oraz wykształceniem, tak że tylko 4,3% mieszkańców mogło dokonywać wyborów. Nowa Rada Miejska zaczęła działalność 16 VIII 1866. Miasto miało 5,7 km2 powierzchni, ok. 47 tys. mieszkańców i 8 dzielnic. Pierwszego prezydenta J. Dietla wybrano 13 IX 1866. Od 1846 Austriacy rozpoczęłi budowę fortyfikacji wokół Krakowa. Systematycznie realizowane prace doprowadziły do powstania twierdzy Kraków - wewnętrzny i zewnętrzny system fortów wokół miasta zachował się prawie w całości do obecnych czasów. Cały okres od uzyskania autonomii do wybuchu I wojny światowej zapisał się w dziejach miasta rozwojem nauki, kultury i sztuki, podtrzymywaniem polskich tradycji narodowych. Powstały nowe prądy artystyczno-literackie (Młoda Polska). W 1905 rozpoczął działalność w Krakowie pierwszy polski kabaret Zielony Balonik. Rozwijała się myśl niepodległościowa, działały różne paramilitarne organizacje, np. od 1910 Towarzystwo Strzelec pod komendą J. Piłsudskiego.

---