Niepełnosprawność jako zjawisko marginalizacji społecznej

Osoby niepełnosprawne należą do tej części społeczeństwa, która mimo powszechnie głoszonych haseł normalizacji, równości praw i integracji - narażona jest na dyskryminację
i marginalizację w wielu aspektach życia codziennego. Największą bolączką są problemy ze znalezieniem zatrudnienia, na ogół niski poziom wykształcenia, zwykle niewielki krąg kontaktów towarzyskich, dość częste odczuwanie izolacji społecznej i stosunkowo niska aktywność własna. Ta grupa dysponuje niższymi dochodami w porównaniu
z pełnosprawnymi, co z kolei wpływa na zwykle niższy standard życia. Ponadto, działania istniejącego systemu wspierania nie docierają do ogółu niepełnosprawnych, charakteryzują się niedostatecznym rozeznaniem ich potrzeb, oraz małą elastycznością działań.

 

Niepełnosprawność

Nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Światowy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób podkreślają, iż niepełnosprawność jest problemem społecznym i nie ogranicza się do konkretnej osoby. Mówiąc o niepełnosprawności mamy na względzie relację między zdrowiem człowieka (uwzględniając jego wiek, płeć i wykształcenie), a społeczeństwem i środowiskiem, które go otacza. Według definicji opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia (1980) przez niepełnosprawność rozumie się wszelkie ograniczenie lub wynikający z uszkodzenia brak zdolności wykonywania czynności w sposób lub w zakresie uważanym za normalny dla człowieka.
Pojęcie osoby niepełnosprawnej zdefiniowano także dla potrzeb ostatniej analizy prowadzonej przez Główny Urząd Statystyczny. Analiza obejmowała kategorię „niepełnosprawność” jako jeden z istotnych wyznaczników stanu zdrowia społeczeństwa. „Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny i/lub psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza, lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi”.

Na określenie stanu wywołanego odchyleniem od normalnego poziomu funkcjonowania człowieka Światowa Organizacja Zdrowia używa aż trzech określeń:
- uszkodzenie- oznacza utratę lub nieprawidłowość funkcjonowania fizjologicznych lub anatomicznych struktur ludzkiego organizmu;
- niepełnosprawność- to stan będący konsekwencją zaistniałego uszkodzenia, manifestujący się fizycznym ograniczeniem lub zniesieniem możliwości działania i podejmowania aktywności właściwych osobom pełnosprawnym;
- upośledzenie- to niekorzystna, gorsza w stosunku do pozostałych członków danej zbiorowości, sytuacja, będąca konsekwencją zaistniałego uszkodzenia lub niepełnosprawności i polegająca na utrudnieniu lub uniemożliwienia osobie niepełnosprawnej podejmowania ról uważanych w danych warunkach społecznych i kulturowych za normalne dla osób jej płci
i wieku.
Wyodrębnione powyżej trzy wymiary są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie uwarunkowane. Syntetyzując, należy powiedzieć, że określona wada wrodzona, choroba lub uraz może być przyczyną uszkodzenia organizmu, które powoduje obniżenie sprawności jego funkcjonowania. Wreszcie uszkodzenie i niepełnosprawność stają się przyczyną niekorzystnej sytuacji społecznej człowieka.
Rozróżnienie owo pozwala dostrzec konsekwencje niepełnosprawności jako stanu
w trzech płaszczyznach:
- biologicznej- zniesienie, ograniczenie lub zaburzenie przebiegu funkcji organizmu
w zależności od stopnia uszkodzenia jego organów i układów;
- osobowej (psychicznej)- ograniczenie aktywności i działania;
- społecznej- ograniczenie uczestnictwa w życiu społecznym.
Istotę niepełnosprawności stanowi zatem obniżony, w stosunku do norm i standardów, poziom funkcjonowania człowieka - na skutek stanu zdrowia: wady wrodzonej, choroby, urazu lub zmian starczych na wymienionych trzech poziomach, lub na niektórych z nich.

Rodzaje niepełnosprawności

1) Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną:
a) osoby niewidome i słabowidzące
b) osoby niesłyszące i słabosłyszące
c) osoby głuchoniewidome

Osoby niewidome, to dzieci i dorośli, którzy nic nie widzą od urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek cokolwiek widzieli.

Natomiast do grona osób ociemniałych zalicza się ludzi, bez względu na wiek, którzy posługiwali się wzrokiem lecz utracili go nagle, np. wskutek nieszczęśliwego wypadku lub stopniowo, np., w wyniku chorób przewlekłych, nieprzestrzegania warunków bezpieczeństwa i higieny pracy.

Trzecią grupę stanowią osoby szczątkowo widzące, do których zalicza się osoby, bez względu na wiek, które mają bardzo dużą lecz nie całkowitą utratę wzroku.

Jednak brak lub uszkodzenie wzroku nie wykluczają takich osób z aktywności zawodowej. Osoby niewidome, w trakcie wykonywania pracy, stosują tzw. techniki pozawzrokowe. Oznacza to, że wykonując czynności bazują na pozostałych zmysłach: dotyku, słuch, węchu. Osoby słabowidzące, w przebiegu pracy zawodowej, dodatkowo wykorzystują zachowaną zdolność widzenia.

2) Osoby z niepełnosprawnością fizyczną:
a) osoby z uszkodzonym narządem ruchu
b) osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych

Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią, obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju. Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Osoby z uszkodzeniem anatomicznej budowy narządu ruchu - osoby te mają uszkodzenia kości i mięśni kończyn, spowodowane urazami lub amputacjami. .

3) Osoby z niepełnosprawnością psychiczną- stan ten jest definiowany jako stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia, a także zaburzenia w przystosowaniu społecznym. W 1968r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła klasyfikację, obowiązującą także w Polsce, która za kryterium podziału upośledzenia umysłowego uznaje iloraz inteligencji. Klasyfikacja ta wprowadziła podział na cztery stopnie upośledzenia:
- lekki - iloraz inteligencji 50 - 75
- umiarkowany - iloraz inteligencji 35 - 50
- znaczny - iloraz inteligencji 20 - 35
- głęboki - iloraz inteligencji 0 - 20
Osoby z niepełnosprawnością psychiczną to:
a) osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną
b) osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania

4) Osoby z niepełnosprawnością złożoną, dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością:
- wystąpić tu mogą połączenia różnych, wymienionych powyżej niepełnosprawności, np. osoba niewidoma z umysłowym upośledzeniem, osoba z uszkodzonym narządem ruchu z zaburzeniami psychicznymi itp.

Marginalizacja Społeczna

Najogólniej rzecz ujmując, marginalizacja społeczna oznacza stan wykorzenienia, braku uczestnictwa jednostek lub grup w instytucjonalnym porządku społecznym oraz procesy, które do tego stanu prowadzą. Marginalność stanowi więc odwrotność społecznej integracji, uważanej za jedną z fundamentalnych wartości ładu społecznego.
Marginalizacja osób chorych i niepełnosprawnych należą do najpoważniejszego problemu współczesnego świata. Co 7 osoba w Polsce (dane z 2002 roku) jest niepełnosprawna, dlatego też można powiedzieć, iż problem jest powszechny. Konsekwencje, jakie niesie za sobą marginalizacja osób chorych i niepełnosprawnych, mają charakter indywidualny i społeczny (dotyczy nie tylko ich samych, ale także ich rodzin), obniża się ich jakość życia w porównaniu do przyjętych standardów kulturowych.

W Polsce pierwsze zainteresowanie problemami ludzi niepełnosprawnych pojawiło się w latach siedemdziesiątych, niestety nie przyniosło ono wówczas żadnych znaczących efektów. Dopiero w ostatnich latach obserwuje się pozytywne zmiany zachodzące
w świadomości społecznej, dotyczące miejsca i roli osób niepełnosprawnych
w społeczeństwie. Przez wiele lat osoby niepełnosprawne (fizycznie, intelektualnie, przewlekle chorzy) były w naszym społeczeństwie izolowane, ale już od kilku lat w Polsce są organizowane różnego rodzaju akcje, których celem jest integracja osób sprawnych z osobami niepełnosprawnymi, oraz możliwość poznana przez osoby sprawne środowisk osób niepełnosprawnych.

Organizowane są zawody i turnieje sportowe, taneczne i inne; wystawy, kiermasze i aukcje wytworów osób niepełnosprawnych. Pomimo tak wielu akcji jest jeszcze bardzo wielu ludzi, którzy w zetknięciu z osobami niepełnosprawnymi odczuwają i okazują zażenowanie, litość itp.; nie wiedzą jak się zachować.

Maciarz wymienia bariery społecznej integracji (marginazacji) dzieląc je, ze względu na ich charakter, na:

• Bariery fizyczne - nazywane barierami architektonicznymi

Współczesne otoczenie dostosowane jest przede wszystkim do potrzeb
i możliwości ludzi pełnosprawnych, a rzadko do możliwości i potrzeb osób niepełnosprawnych. Jest wiele przeszkód natury fizycznej utrudniających przebywanie
i przemieszczanie się osób niepełnosprawnych:

• nieprzystosowane konstrukcje tras komunikacyjnych, obiektów architek-tonicznych (budynków i budowli), środków komunikacji oraz różnych urządzeń technicznych, np.:

• wysokie progi, schody, zbyt wąskie drzwi, korytarze i przejścia w budynkach
  i środkach komunikacji, brak poręczy, uchwytów, wind, pochylni, klimatyzacji, sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej, zbyt wysoko usytuowane urządzenia i niedostosowane do obsługi przez osoby niepełnosprawne lub brak dostosowania do zróżnicowanego stopnia niepełnosprawności;

• niedostosowane szkoły pod względem elementów architektonicznych oraz braku odpowiednich urządzeń technicznych niezbędnych dla osób z danym rodzajem niepełnosprawności (odpowiednie fotele dla uczniów z mózgowym porażeniem, aparatura nagłaśniająca dla ucznia niesłyszącego czy komputer przetwarzający pismo Breille'a na pismo normalne.

• Bariery społeczne

Rozumiemy przez nie negatywne postawy oraz przesądy w stosunku do osób niepełnosprawnych, które powodują ograniczenie ich uczestnictwa w życiu społecznym, aktywności i pełnienia różnych ról oraz "wyznaczanie dla nich wąskiego wachlarza zawodów i stanowisk pracy." Chociaż stopniowe upowszechnianie idei społecznej integracji złagodziło bariery społeczne w różnych środowiskach to nadal można się z nimi spotkać. Przejawiają się wobec osób niepełnosprawnych np.:

• w niechęci niektórych pracodawców do udostępniania miejsc pracy, pewnych ról i stanowisk,

• w postaci uprzedzeń emocjonalnych niektórych osób i unikania kontaktów towarzyskich i zawodowych,

• w niechęci niektórych nauczycieli do pracy w integracyjnych formach edukacji.

• Bariery kulturowe

Te z kolei tkwią w oddziaływaniach kulturowych, którym od wczesnych lat życia podlegają dzieci w swoich środowisku. Podstawowymi zasadami kulturowymi, z którymi rodzice zapoznają dzieci i starają się im przyswoić już w pierwszych latach życia są zasady grzecznego i kulturalnego zachowania wobec ludzi. Zawiera się w nich "wymóg kontroli negatywnych emocji, nieokazywania innym osobom jawnej niechęci czy wrogości
i przestrzegania kulturowych nawyków." Również od wczesnego dzieciństwa dziecko styka się z negacją choroby i niesprawności jako najbardziej niepożądanym zjawiskiem w życiu człowieka. Jednocześnie w wielu doświadczeniach poznawczych kształtowane jest u dziecka przekonanie, że walory urody i budowy ciała są bardzo pożądane, oraz że zapewniają one atrakcyjność i powodzenie społeczne. Często więc dzieci, szczególnie w pierwszym okresie kontaktów z rówieśnikiem niepełnosprawnym, przejawiają wobec niego negatywne reakcje emocjonalne i niewłaściwe zachowanie. Również u dorosłych pierwszy kontakt z osobą dotkniętą widoczną niepełnosprawnością wywołuje przesadne reakcje emocjonalne. Unikanie kontaktu z osobą niepełnosprawną może być spowodowane sprzecznością istniejącą między "negatywnymi reakcjami, jakie może wyzwalać spostrzegana jego odmienność a wymogami wychowawczymi, nakazującymi jego akceptację." Na podstawie przeprowadzanych badań stwierdzono, że nie tylko ustosunkowanie dzieci sprawnych wobec dzieci niepełnosprawnych jest gorsze niż wobec pozostałych rówieśników, ale także dzieci niepełnosprawne są bardziej negatywnie ustosunkowane wzajemnie wobec siebie, niż wobec rówieśników pełnosprawnych.

• Bariery edukacyjne

Bariery edukacyjne tkwią ciągle jeszcze w procesie dydaktycznym tradycyjnej szkoły oraz w stosowanych przez nauczycieli działaniach organizacyjno - wychowawczych. Dziecko niepełnosprawne, czego dowodzi A. Maciarz, w roli ucznia narażone jest na stres związany
z rywalizacją w warunkach nierównych szans. Rywalizacja (walka o to, by być lepszym od innych) nie sprzyja rozwijaniu pozytywnych więzi i prospołecznych zachowań, a raczej nasila "koncentrację na sobie i niechęć do współuczestników rywalizacyjnego wysiłku". Na marginesie społeczności uczniowskiej pozostają ci, którzy są mniej atrakcyjni, przegrywają i zajmują ostatnie miejsce.

Tradycyjna tendencja nauczycieli do wyodrębniania w klasie tych uczniów, którzy są "wzorowi i najlepsi" oraz tych, którzy są "naganni i najgorsi" także nie sprzyja pozytywnym relacjom między dziećmi sprawnymi a niepełnosprawnymi.

O skuteczności społecznej integracji dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych w znacznym stopniu decydują właśnie społeczne postawy wobec nich. Mają one wpływ na to, jakie prawa, obowiązki i przywileje przyznaje się tym osobom w życiu społecznym.

Współczesny społeczny model niepełnosprawności odchodzi od tradycyjnego

rozumienia niepełnosprawności jako osobistego problemu pojedynczego człowieka.

Nie zaprzeczając konieczności indywidualnego i podmiotowego traktowania

każdej niepełnosprawnej osoby i podejmowania działań rehabilitacyjnych, wspierających

ja w likwidowaniu skutków uszkodzenia i dążenia do jak najpełniejszego wykorzystania jej życiowych możliwości, osadza te działania w realiach otoczenia społecznego, w której przyszło osobie niepełnosprawnej żyć i funkcjonować. Niepełnosprawność traktowana jest wiec obecnie w dwóch wymiarach - indywidualnym i społecznym, jako problem dotykający szerokie wspólnoty ludzi, przy czym zdecydowanie silniejszy akcent kładzie sie na wymiar społeczny, w którym podkreśla sie równość praw osób niepełnosprawnych do satysfakcjonującego życia w społeczeństwie.

Niepodważalny jest fakt, że ludzie niepełnosprawni doświadczają w swoim życiu rozmaitych utrudnień i ograniczeń, spowodowanych własna dysfunkcja.

Wiele z tych utrudnień ma swoje źródła w traktowaniu jeszcze do niedawna tych osób jako marginesu społeczeństwa i stwarzaniu im możliwości życia i funkcjonowania jedynie
w wydzielonych fizycznie i architektonicznie strefach, obejmujących głównie instytucje opieki zdrowotnej i społecznej oraz szkolnictwa specjalnego. Rzadko brano pod uwagę możliwość podjęcia przez osoby niepełnosprawne normalnego, pełnego życia
w społeczeństwie i świecie ludzi sprawnych, stad przy konstruowaniu tego świata rzadkością było uwzględnianie potrzeb ludzi niepełnosprawnych. Te osoby niepełnosprawne, które podejmowały dojrzałe, normalne życie, zdane były zazwyczaj na siebie i pomoc osób najbliższych. Zmiany w kierunku znoszenia barier architektonicznych i komunikacyjnych postępują dziś bardzo powoli, lecz systematycznie i obejmują swoim zasięgiem coraz

szerszy zakres nowo tworzonej i przebudowywanej infrastruktury - od

urzędów i instytucji publicznych, poprzez placówki oświatowe aż do placówek handlowych

czy kulturalnych. Jednak zarówno same osoby niepełnosprawne, jak również badacze, zajmujący się tą problematyką podkreślają, iż przyczyna dotykających ludzi niepełnosprawnych utrudnień i ograniczeń jest nie sam fakt fizycznego uszkodzenia, lecz

reakcje otoczenia społecznego na niepełnosprawność. Postrzegane odchylenia od

normy, obejmujące ograniczenia sprawności, dysfunkcje i defekty wywołują

określone reakcje społeczne, które wyrażają sie poprzez tworzenie stereotypów na

temat osób niepełnosprawnych i powstawanie negatywnych postaw, będących podstawa uruchamiania procesu reakcji społecznej na niepełnosprawność.

J. Rutkowiak, A. Krause, Obszary społecznej marginalizacji- niepełnosprawność, OSW, Olsztyn 2009.

Encyklopedia Pedagogiczna XXI Wieku, tom III, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.

Z. Kawczyńska-Butrym, Niepełnosprawność- specyfika pomocy społecznej, BPS, Katowice 1998.

Encyklopedia Pedagogiczna XXI Wieku, tom III, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.

F. Wojciechowski, Niepełnosprawność, Rodzina, Dorastanie, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 2007.

Encyklopedia Pedagogiczna XXI Wieku, tom III, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.

Wyniki spisu z 20 maja 2002 roku mówią, że w Polsce jest prawie 5 mln 457 tys. osób niepełnosprawnych, z czego około 4 mln 450 tys. - to osoby niepełnosprawne prawnie, tj. takie, które mają odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony. Pozostali, a jest ich ponad milion to osoby niepełnosprawne biologicznie, tj. niemające stosownego orzeczenia, ale z całkowitą lub poważnie ograniczoną zdolnością do wykonywania czynności podstawowych.

A. Maciarz, op. cit., s. 40-46.

str. 1

---