HARTMANN NICOLAI - filozof, ur. 20 II 1882 w Rydze, zm. 9 X 1950 w Getyndze.

Po ukończeniu niemieckiego Gimnazjum św. Katarzyny w Petersburgu, H. rozpoczął studia medyczne w Dorpacie. Przerwał je po dwóch semestrach i wrócił do Petersburga studiować filologię klasyczną oraz filozofię. Gdy w 1905 zamknięto uniwersytet, zdecydował się opuścić Petersburg i udał się do Marburga studiować filozofię. Tu doktoryzował się na podstawie pracy poświęconej zagadnieniu bytu w filozofii przedplatońskiej. Na okres marburski datuje się znajomość, a później przyjaźń H. z W. Tatarkiewiczem. W czasie I wojny światowej przez 4 lata walczył na froncie. W 1920 objął stanowisko prof. nadzwyczajnego w Marburgu, w 1922 został prof. zwyczajnym, a w 1923 rekomendował do Marburga M. Heideggera, sam natomiast opuścił Marburg w 1925 powołany do Kolonii, gdzie pracował z M. Schelerem. W 1931 otrzymał katedrę filozofii w Berlinie. Lata narodowego socjalizmu i II wojny światowej spędził w Berlinie; cieszył się wówczas tak wielkim autorytetem (dzisiaj próbuje się temu zaprzeczyć, dopatrując się, jak w wypadku Heideggera, związków z nazizmem), że, pomimo iż pozbawiono go możliwości nauczania, nie zabroniono mu publikować. Po wojnie objął stanowisko dyrektora Instytutu Filozofii w Getyndze, które piastował do emerytury.

Hartmann rozumiał filozofię podrostu jako naukę, twierdził, że jej zadaniem jest poszukiwanie prawdy. Był czołowym myślicielem wśród tych, którzy filozofię traktowali jak naukę szczegółową, ale nie w zależności od nauk szczegółowych; wśród tych, którzy od filozofii epistemologicznej wrócili do ontologicznej; wśród tych, co nie lękali się metafizyki, ale nie chcieli jej uprawiać metodą spekulatywną; wśród pluralistów, widzących różne postacie bytu, przede wszystkim byt idealny obok realnego, duchowy obok materialnego, wśród tych, którzy w okresie skrajności filozoficznych usiłowali znaleźć drogę pośrednią, wśród tych, którzy nie cenili systemów filozofii, natomiast cenili każdą zdobytą przez nią poszczególną prawdę.

WARTOŚCI JAKO BYTY IDEALNE

W swojej teorii wartości Hartmann w różny sposób nawiązuje do aksjologii Schellera, przedstawionej zwłaszcza w jego podstawowym dziele „Der Formalismus In der Ethik und die materiale Werthetik”. Główną zasługę dzieła Schellera widzi w historycznej syntezie dwóch różnych i do tej pory wrogich sobie koncepcji: etycznego aprioryzmu, wyznawanego wcześniej przez Kanta, i aksjologicznego pluralizmu, wyznawanego wcześniej przez Nietzschego. Hartmann podejmuje główne motywy Schillerowskiej filozofii wartości - takie jak ścisły absolutyzm i obiektywizm etyczny, a także emocjonalny intuicjonizm i materialny aprioryzm, ale rozwijając je po swojemu.

Pierwotną świadomość wartości uzyskujemy wg Hartamnna w emocjonalnych aktach zajmowania postaw wobec realnych rzeczy, osób, sytuacji i wydarzeń. W złożonej strukturze tych aktów można wyróżnić trzy główne momenty:

1. właściwe zajęcie postawy przez świadomość emocjonalną

2. świadomość tego, wobec czego zajmuje się postawę

3. świadomość tego, ze względu, na co zajmuje się postawę

Pierwszy z nich jest przy tym uwarunkowany przez dwa następne, którymi są akty poznawcze - poznanie pewnego stanu rzeczy i poznanie idealnej wartości.

Pierwotna intuicja aksjologiczna wpleciona w akt zajmowania postaw jest czuciem wartości. Odczucie wartości pierwotnie nie jest aktem spełnianym, nie jest to jeszcze przedmiotowa naoczność wartości. Emocjonalna świadomość wartości może być wg Hartmann jedynie w tym sensie zawodna, że na pewne wartości bywa w ogóle niewrażliwa. Nie jest natomiast możliwe, aby jakaś wartość pozytywna, była przez nią ujmowana jako negatywna, lub też na odwrót. Nie można odczuwać tchórzostwa jako czegoś pozytywnie wartościowego, ani odbierać dobroci jako wartości negatywnej. Odczucie wartości jest, zatem w tym sensie nieomylne a złudzenie, co do wartości może być jedynie przeoczeniem wartości. To nie my ujmujemy wartości, ile raczej one nas ujmują. To, co narzuca się nam jako wartościowe, opanowuje nas, ogarnia, zagarnia dla siebie. Świadomość aksjologiczna nie może pomieścić w sobie dowolnie wielu wartości - znajdując jedne wartości gubi inne, otwierając się na jedne, ślepnie na inne. Źródłem tych zmian są w ujęciu Hartmann trzy różne czynniki:

1. zmienność samych warunków bytowych, w których żyje człowiek - każda wartość ma sens i znajduje pole do realizacji tylko w określonym typie sytuacji; odwaga w niebezpieczeństwie, opanowanie we wzburzeniu. Jeśli pewien typ sytuacji zaczyna odgrywać w życiu ludzkim szczególnie ważną rolę, wówczas odpowiedni rodzaj wartości nabiera dla człowieka odpowiedniej wagi;

2. związki i relacje istniejące między wartościami - jeśli jakaś wartość znajduje się w centrum świadomości, wówczas wprowadza do niej także te, które są z nią w jakiś sposób związane, a wypiera wartości przeciwne lub obce;

3. zmienność świadomości aksjologicznej - osiągnąwszy jedne wartości człowiek obojętnieje na nie i wypatruje innych.

Wartości same w sobie są zawsze niezmienne, obiektywne i absolutne. Hartmann porównuje je z platońskim ideami względnie idealnych istot - mówi „wszystko co w wartościach partycypuje, jest takie jakie jest, mianowicie wartościowe. To jednak w dzisiejszej terminologii znaczy, iż wartości są idealnymi istotami. Określając wartości jako byty idealne, Hartmann umieszcza je w tej samej sferze bytowej co przedmioty matematyki, twory logiki oraz inne obiekty nauk apriorycznych.

Wartość w szerszym znaczeniu (zaufanie jest wartością) jest w ujęciu Hartmann złożonym tworem idealnym, w którym należy rozróżnić stronę ontologiczną, czyli treść lub materię wartości, oraz stronę aksjologiczną, czyli charakter wartości. Wartość w węższym znaczeniu (zaufanie ma wartość) oznacza sam charakter wartości. Charakter wartości stanowi pewien składnik wartości, sam z kolei jest również tworem złożonym, w obrębie, którego da się wyróżnić pewne, jeszcze prostsze momenty: znak wartości, jakość wartości, wysokość wartości i inne.

Wartości istnieją jako samoistny byt idealny - sprawiedliwość jest pozytywną wartością moralną zupełnie niezależną od tego, czy w realnym świecie w ogóle istnieją sprawiedliwe decyzje, czyny i wyroki. Wartość jako taka stanowi wobec bytu realnego jedynie ideę, jeżeli ów byt realizuje ją, wówczas nadaje mu ona charakter czegoś wartościowego, jednakże w swej idealnej istocie pozostaje transcendentna wobec swej realizacji.

HIERARCHIA WARTOŚCI

Hartmann dokonał szczegółowego opisu różnych klas wartości, zwłaszcza moralnych i estetycznych, jednakże ogólnej klasyfikacji wartości właściwie nie przeprowadził. Uważał, że teoria wartości jest jeszcze dyscypliną zbyt mało rozwiniętą, aby mogła w sposób zadowalający spełnić to zadanie. Niemniej, w kilku miejscach wyróżnia on pewne podstawowe klasy aksjologiczne, które należy uwzględnić. W Aesthetik wymienia sześć różnych grup wartości:

1. wartości dóbr, do których zalicza wszelkie wartości utylitarne i instrumentalne, ale także wiele wartości samoistnych, jak wartość życia lub szczęścia

2. wartości hednoniczne, czyli wartości tego, co przyjemne

3. wartości witalne

4. wartości moralne

5. wartości estetyczne

6. wartości poznawcze, do których należy właściwie tylko jedna wartość - prawda

Istotnym momentem charakteryzującym każdą wartość w stosunku do innych wartości jest jej „wysokość”. Wartość ukazuje się zawsze na tle innych wartości, jawiąc się jako znajdująca się wyżej albo niżej od nich. W całym świecie wartości panuje obiektywny porządek hierarchiczny bez względu na to, czy w każdym wypadku możemy ten porządek ustalić. Ontologiczny porządek zależności między wartościami jest zawsze przeciwny do porządku hierarchicznego - wartości wyższe są uwarunkowane przez niższe, zrealizowanie drugich jest warunkiem realizacji pierwszych. Hartmann twierdził, że „system wartości jest systemem wielowymiarowym i tylko jednym z jego wymiarów jest wymiar wysokości wartości. Na poparcie tego twierdzenia przytacza dwa argumenty:

1. rozmaitość wartości jest zbyt wielka, aby mogły się one pomieścić na jednej skali

2. jest oczywiste, że jakość wartości może różnicować się całkiem niezależnie od jej wysokości, tak, iż nie jest konieczne, aby wartości o różnej jakości musiały też posiadać różną wysokość

rości można uporządkować w hierarchiczny szereg bądź z uwagi na ich wysokość, bądź z uwagi na ich moc - moc wartości jest odwrotnie proporcjonalna do jej wysokości. W świetle tego prawa porządek wartości staje się dwuznaczny, oba jego bieguny zyskują pewien priorytet - na jednym znajdują się warności najwyższe, lecz najsłabsze, na drugim wartości najniższe, ale najmocniejsze. Kto urzeczywistnia wartości najwyższe, uzyskuję największą zasługę, kto narusza wartości najmocniejsze, ponosi najcięższą winę.

Wg Hartmann da się wyróżnić dwa typy moralności:

• moralność zwróconą głównie ku wartościom najmocniejszym, starając się zapobiec ich naruszaniu za pomocą systemu zakazów

• moralność skierowaną przede wszystkim ku wartościom najwyższym

Pierwszy typ reprezentuje wszelka moralność, przywiązująca największą wagę do sprawiedliwości, opanowania, wyrzeczenia, czystości, natomiast drugi typ to wszelka moralność kładąca nacisk na dzielność, mądrość, pełnię, wierność, miłość.

ISTOTA WARTOŚCI MOTALNYCH

Wartości moralne są w ujęciu Hartmann w podwójny sposób związane z osobami. Po pierwsze, przysługują one wyłącznie aktom spełnianym przez osoby lub samym osobom. Jedynie istota, która jest wolna, która może wyznaczać sobie cele i je urzeczywistniać, a także odczuwać wartości - a więc jedynie osoba może być istotą moralnie dobrą lub złą.

Każda wartość moralna jest wartością pewnego postępowania, postępowanie jest jednak zawsze postępowaniem wobec kogoś. Tak więc, każda wartość moralna, z jednej strony odnosi się do osoby jako do podmiotu, z drugiej zaś strony, do osoby jako do przedmiotu aktu moralnego.

Hartmann wyróżnia w każdym moralnie wartościowym akcie dwie różne wartości intencji, z którą spełniony jest akt i wartość intendowaną w akcie. Pierwszą stanowi sama wartość moralna, drugą fundująca ją wartość pewnego dobra lub stanu rzeczy, polegającego na tym, iż owo dobro przypada określonej osobie. Moralnie dobry jest nie ten, kto chce być moralnie dobry, lecz ten, kto chce urzeczywistnić dobro stanu rzeczy. Hartmann uważał, że nie jest tak, iż do wartości moralnych - czy do własnych, czy do cudzych - w ogóle nie można dążyć. Gdyby tak było, nie miałby sensu proces wychowania ani samodoskonalenia. Wychowawca, który stara się ze swoich wychowanków zrobić uczciwych ludzi, dąży do realizacji pewniej wartości etycznej. Hartmann odróżnia warności, których w ogóle nie da się urzeczywistniać, to jest realizować przez działanie. Są to takie wartości moralne jak czystość czy niewinność - cnoty, które jedynie można mieć i utracić, ale których nie sposób nabyć i odzyskać.

Hartannowska teoria wartości moralnych, jest teorią wyraźnie pluralistyczną. Podstawowymi wartościami moralnymi są w jej ujęciu wartości wspólne dla wielu różnych rodzajów postępowania i ujawniających się w różnorakich sytuacjach życiowych. Główną wartością moralną w tej grupie jest dobro, któremu jako wartość negatywna przeciwstawia się moralne zło. Dobro moralne jest dla Hartmann, podobnie jak dla Schellera, wartością aktów, które prowadzą do realizacji wartości wyższej w porównaniu z innymi, mającymi znaczenie w danej sytuacji. Oprócz tego, do podstawowych wartości moralnych Hartmann zalicza moralną szlachetność, przejawiającą się w dążeniu do wartości wyjątkowych, moralną pełnię polegającą na wszechstronnym otwarciu i uwrażliwieniu na wartości rozmaitego typu, oraz moralną czystość, której istotę stanowi pierwotna niewinność i bycie nieskażonym przez zło. Hartmann wyróżnia również trzy grupy wartości bardziej szczegółowych, związanych z określonymi sferami ludzkiego życia i postępowania, które nazywa wartościami cnót. Pierwszą stanowią cnoty właściwe moralności starożytnej - sprawiedliwość, mądrość, dzielność, opanowanie i inne. Na drugą składają się wartości charakterystyczne dla moralności chrześcijańskiej - np. miłość bliźniego, pokora, zaufanie. Do trzeciej Hartmann zalicza pewne inne wartości, nie obecne ani w moralności starożytnej, ani w moralności chrześcijańskiej i odkryte dopiero w czasach naszych, takie jak Nietzschezańska „miłość dalekiego”, wartości osobowości lub osobowej miłości.

Pluralizm wyróżnianych przez Hartmanna wartości moralnych pogłębia się przez to, że znajduje on wśród nich wartości konfliktowe lub antynomiczne. Istnieją w życiu moralnym konflikty wynikające z niezgodności lub przeciwieństwa samych wartości moralnych, choć bowiem większość wartości daje się ze sobą harmonijnie pogodzić, dopuszcza równoczesną realizacje, to jednak są takie, które w konkretnym wypadku lub z reguły przeczą sobie, wykluczają się wzajemnie. W takiej właśnie sytuacji mamy do czynienia z dwiema równorzędnymi lub bliskimi rangą wartościami, z których każda domaga się realizacji, a zarazem wyklucza urzeczywistnienie drugiej, zachodzi właściwy konflikt wartości moralnych. Konflikty wartości mogą mieć różny charakter. Nie zawsze muszą polegać na niezgodności samych wartości jako tworów idealnych. Takie wartości, które same w sobie można pogodzić ( np. miłość i sprawiedliwość), w konkretnej sytuacji mogą popadać w nieuchronny konflikt, „walczyć” o miejsce w sferze realności.

Każdej parze wartości negatywnych odpowiada pewna para pozytywnych wartości moralnych. Tak np., jeśli wartość pozytywną przeciwstawiającą się tchórzostwu, nazwiemy śmiałością, a wartość pozytywną odpowiadającą zuchwałości określimy jako roztropność, wówczas możemy powiedzieć, iż męstwo stanowi syntezę śmiałości i roztropności - jest to tzw. synteza wartości.

DZIEŁA SZTUKI I WARTOŚCI ESTETYCZNE

Wartości estetyczne pojawiają się w przedmiotach estetycznych, odróżniających się zarówno od przedmiotów teoretycznych, jak i praktycznych. Charakter przedmiotu estetycznego może jednak przybrać każdy dowolny obiekt, o ile zajmie się wobec niego odpowiednią, właśnie estetyczną postawę. Charakterystyczną cechą przedmiotu estetycznego jest dwuwarstwowość jego budowy: składa się on ze zmysłowo uchwytnej warstwy pierwszoplanowej i niedostępnej dla zmysłów warstwy drugoplanowej, Między tymi warstwami zachodzi stosunek przejawu, przy adekwatnym nastawieniu przedmiotu pierwsza warstwa staje się przeźroczystym ośrodkiem, w którym przejawia się warstwa druga. Drugoplanowa warstwa przedmiotu estetycznego ma różny charakter bytowy, w zależności od tego, czy jest on dziełem sztuki, czy tworem naturalnym. W każdym dziele sztuki czy literatury rozszczepia się wiele rozmaitych warstw treściowych:

1. warstwa tworów z natury dostępnych dla prostego spostrzeżenia zmysłowego (ruchy, gesty, postawy itp.)

2. warstwa przedstawionej akcji

3. warstwa psychiki bohaterów występujących w danym dziele

4. warstwa ich całościowych losów

5. warstwa jednostkowych etosów, których nosicielami są przedstawione w dziele osoby

6. warstwa reprezentowanych przez nie ogólnych typów osobowościowych

Ta wielowarstwowość drugiego planu nie przeczy jednak zasadniczej dwuwarstwowości. Tak więc ze względu na sposób istnienia przedmiot artystyczny jest nieodmiennie dwuwarstwowy, natomiast ze względu na całościową strukturę treściową jest on wielowarstwowy. Irrealnej głębi nie są także pozbawione dzieła sztuki nieprzedstawiającej- muzyki czy architektury. W dziełach muzycznych Hartmann wyróżnia oprócz warstwy pierwszoplanowej dwie grupy warstw drugoplanowych (zewnętrznych i wewnętrznych). Ogólna teza o irracjonalności przedmiotu estetycznego jako całości brzmi następująco: to co konstytuuje przedmiot estetyczny, nie jest sumą jego warstw składowych , lecz dopiero zachodzący między nimi stosunek przejawu. Pewne wartości estetyczne są dla jednych dostępne, a dla innych niedostępne. Piękno może jawić się jedynie tym oczom, które są na nie otwarte.

7

---