Janusz Pelc,
Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej,
Warszawa 1980.
CZĘŚĆ I. ZARYS BIOGRAFII.
Młodość, studia i podróże.
ur. ok. 1530 r., zm. 22,08,1584 r., rodzice Piotr (45 lat) i Anna (23 lata), liczne rodzeństwo: 6 braci i 4 siostry + 2 z pierwszego małżeństwa ojca, dwaj bracia zostali pisarzami.
od 1544 r. na Akademii Krakowskiej, 1547 r. śmierć ojca, opuszczenie Akademii bez żadnego stopnia naukowego, 1540-50 drugi nurt renesansowy na Akademii (greka, łacina, hebrajski, zagadnienia społeczne i polityczne, liczne dysputy nauczycieli…), „Mowy" Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Rej.
wyjazd do Królewca - nowinki religijne i literackie, „O poprawie Rzeczyspospolitej” Andrzeja Frycza Modrzewskiego 1551 r., pierwszy druk polskiej Biblii.
1552 r. do Padwy, 1555 r. Rzym i Neapol, powrót do Polski, czyżby po nowe fundusze lub mecenat?
mecenat Albrechta w czasie pobytu w Królewcu.
drugi wyjazd do Włoch w 1556 r., 1557 r. śmierć matki, koniec 1557-początek 1559 r. we Włoszech i Francji, zafascynowanie włoskim teatrem, myśli reformatorskie (jeszcze z Królew-ca), erazmiańskie.
ok. 1549 r. (według Łukasza Górnickiego „Dworzanin polski”) pierwsze utwory.
po trzeciej podróży zagranicznej znany, 1559 r. powrót do Polski.
„W rewerendzie…, w sajanie…, przy dworze czy na swoim łanie?”.
uporządkowanie spraw majątkowo-rodzinnych (podzielenie spadku po Piotrze i Annie), Jan otrzymuje połowę Czarnolasu i inne dobra.
nawiązanie kontaktu z Piotrem Myszkowskim, sekretarzem królewskim (od 1551 r.), w 1560 r. Czarnolas w dzierżawę stryjowi.
1559-1563 gorączkowe poszukiwanie mecenasa, czyżby problem z dostaniem się na dwór?
pobyt na dworze Mikołaja Czarnego, wojewody wileńskiego (dla jego żony, Elżbiety, zmarłej w 1562 r., napisał poemat „Zuzanna”).
przez pewien czas przebywał u Filipa Padniewskiego, podkanclerzego, potem biskupa krako-wskiego.
1564-1574 probostwo poznańskie, 1566-1575 probostwo zwoleńskie.
Rej w „Zwierzyńcu” o Kochanowskim 1661 r.
utwory prokatolickie (stypendysta Albrechta!), erazmiański nacisk na etyczną stronę nauki chrześcijańskiej.
przyjaciele: Łukasz Górnicki (sekretarz i bibliotekarz króla od 1559 r.), Andrzej Patrycy Nide-cki, Paweł Stępowski (dyplomata i poseł, zm. 1568 r.), protektor Jan Zamoyski.
erotyki do Jagnieszki Kryskiej, Katarzyny Wodzińskiej i innych.
1572 r. zm. Zygmunt August, 1573 r. elekcja Walezego, 1574 r. ucieczka Walezego, Kocha-nowski zrzekł się probostwa poznańskiego, rozgoryczenie w utworach, 1575 zrzekł się probo-stwa zwoleńskiego.
ślub z Dorotą z Przytyka, córką Stanisława Lupy Podlotowskiego, herbu Janina („Dworzanin polski” Łukasza Górnickiego).
wierszowany paszkwil na Polskę Philippe'a Desportesa, dworzanina Walezego, „Adieu a la Pologne”, odpowiedź Kochanowskiego „Gallo crocitanti”.
W Czarnolesie.
od 1576 r. głównie w Czarnolesie.
propozycja Batorego i Zamoyskiego (dwór) odrzucona.
1578 r. „Odprawa posłów greckich” na ślub Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny (cór-ka Mikołaja Czarnego).
1577 r. zm. starszy brat Kasper, 1582 zm. brat Mikołaj, bliskie stosunki z rodziną żony, 1571 zm. brat Doroty, Grzegorz Podlodowski.
1579 r. Batory nadaje Kochanowskiemu przywilej zakazujący przedruku jego dzieł, wojski zie-mi sandomierskiej, 1579-1581 bardzo bogaty, wielu dłużników.
1579-1580 śmierć córek, Urszuli i Hanny.
„Pieśń X” w Księgach wtórych „O uczciwej małżonce”.
1583 r. ślub Jana Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną (bratanica króla).
zapobiegliwość o przyszłość rodziny (słabe zdrowie od 1577 r.), 4 córki, po śmierci w 1584 r. ur. syn, Jan (pogrobowiec) - zm. 1586 r.
nagły zgon 22,08,1584 w Lublinie.
pochowany w kościele w Zwoleniu, koło swoich rodziców.
CZĘŚĆ II. TWÓRCZOŚĆ WCZESNA A JUŻ DOJRZAŁA.
Kłopoty z periodyzacją.
„Elegiarum libri duo” i inne wczesne wiersze łacińskie.
krążyła w rękopisie wśród przyjaciół.
elegie pisane najprawdopodobniej 1559-1561, 21 utworów w najwcześniejszej redakcji, adre-satką była Lidia, ostatnia elegia - pożegnanie z kapryśną i niewierną kochanką oraz z Wene-rą (XI,ks.II).
źródła: „Georgiki” Wergiliusza, „Epoda II” Horacego, poezja Safony.
łacińskie foricoenia (wśród nich epigramy).
Lidia - uogólnienie poetyckie, nie wizerunek konkretnej osoby, zainteresowanie grecką sie-lanką żałobną.
Liryczny piewca harmonii wszechrzeczy i ich Stwórcy.
Górnicki w „Dworzaninie polskim”: ok. 1549 r. Kochanowski zaczyna pisać.
podobieństwo pieśni „Oko śmiertelne” i hymnu „Czego chcesz od nas, Panie…”, podziw wo-bec „NIEskończoności” i „NIEzmienności”, „Pieśń o potopie” - o Bogu karzącym, końcówka optymistyczna.
Budujące i „zabawne” wizerunki oraz opowieści.
„O śmierci Jana Tarnowskiego…” losy człowieka jak pory roku, 13-zgłoskowiec o stałej średn-iówce (po 7. sylabie).
„Zuzanna” druk 1562 r., umoralniający poemat, dedykowany Elżbiecie z Szydłowieckich, żo-nie Mikołaja Radziwiłła Czarnego, 202 wersy, 8+6, dedykacja 7+6, motyw ze Starego Testa-mentu, idealny wizerunek kobiety-żony.
„Szachy” parafraza włoskiego poematu heroikomicznego, w świecie ludzi, nie bogów, opisy batalistyczne, Borzuj-pyszałek i Fiedur, królewna Anna - znawczyni tajników gry, dzięki niej wygrywa Fiedur.
„A naprzod starajcie się o społecznej zgodzie”.
1562-1563 na dworze królewskim, „Zgoda” - kwerela, tzw. skarga, potępienie sporów i waśni religijnych.
1563-1564 „Satyr albo Dziki mąż” - dedykowane królowi, jak u Sylena (np. „Uczta” Platona) mądrość jest ponad brzydotą, „Dziki mąż” w folklorze, stare, dobre obyczaje, filozofia dege-neracji (Owidiusz, Seneka).
„Latia atque recens Slavica Musa canit”.
o dwujęzycznej twórczości Kochanowskiego, popularności łaciny oczyszczonej z naleciałości średniowiecznych.
CZĘŚĆ III. WŚRÓD WIELKICH I NIEUSTAJĄCYCH POSZUKIWAŃ TWÓRCZYCH.
Program poetycki Jana Kochanowskiego.
liczne przerzutnie, tematyka trojańska - przekład trzeciej księgi „Iliady”, uwagi programowe po łacinie.
zwrot ku twórczości polskiej.
„Sobie śpiewam a Muzom” - o twórczości, roli, znaczeniu i zadaniach poezji i poety.
powoli poetycki program, nieśmiertelność sławy, korzystał z Horacego, Homera, Arystotelesa, Platona, Cycerona, Pindara…
poezją nauczycielką życia, prawdy „pod osłoną”.
wpływ erazma z Rotterdamu.
Próby epickie i historyczne.
„Pamiątka… Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie” - ok. 1564 r., Tęczyński wyruszył do Szwecji na ślub z Cecylią, tuż przez ślubem wzięty w niewolę i stracony, opis podróży, żal, uogólniona moralistyka.
utwór o Wandzie „Elegia XV' ks. I.
„O Czechu i Lechu historyi naganiowej” ?
„Pieśń X” ks. I o Warneńczyku.
1569 r. „Proporzec albo Hołd pruski” (1569 r. hołd Albrechta II Fryderyka w Lublinie przed Zygmuntem Augustem).
Narodziny nowożytnej tragedii polskiej.
„Odprawa posłów greckich” pisana 1564-1577 (?), wystawiona 27,12,1577, Antenor (1 scena, prolog i dramatyczne pytanie - według Tadeusza Witczaka), Aleksander (nie dostrzega wy-rządzonego zła i jego skutków, wręcz przeciwnie), przysłowia, sentencjonalny styl wypowie-dzi, monolog Heleny („bezecny Aleksander”, żal, tęsknota, przeczucie poniżenia), Stara Pani (o zmienności losu, z fraszek, Fortuna bifrons); trzy osoby na scenie, resztę przekazują goń-cy, tylko z relacji Posła Iketaon (demagog, mówca, zwolennik Aleksandra), orzeczenie na końcu zdania (zalecane w tragedii), przepowiednia Kasandry, niepokój Priama, jedność akcji i miejsca, rozszerzana perspektyw czasowa.
„Fraszki nieprzepłacone”.
1584 r. „Foricoenia sive Epigrammatum libellus” - łacińskie fraszki, przeróbki anakreontyków, także poezja Safony.
kolekcjonowanie anegdot, przysłowia, rzekome zdziwienie i zaskoczenie (istota dowcipu).
postaci uczone i szanowane, np. Rojzjusz („O doktorze Hiszpanie”).
szyderstwo, ironia, nagana, upomnienie, sytuacje śmieszne, wady, brak typowej, regularnej budowy, autobiograficzne nie zawsze można datować.
pożytki wiejskiej szczęśliwości, dostatek i kontemplacja przyrody, topos bóstwa śmiejącego się z ludzkich poczynań - „O żywocie ludzkim” (3, ks.1) - jak teatr, „Człowiek boże igrzysko” (ost. z ks.1) - bardziej optymistyczna, ale też przygnębiająca, Rej też pisał o teatrze i błaźnie.
Wacław Borowy rozróżnia dwie odmiany stylu uczuciowego: cicho bezpośredni (kolokwialny, rozmowa) i głośno retoryczny (zagęszczenie metaforyki, epitety emocjonalne).
sprośność „Do dziewki” (82, ks.3) - koci ogon i korzeń dębowy.
kawały dowcipne, wulgarne.
najczęściej 7+6.
3 sonety.
5 stroficznych.
Nowa redakcja „Elegii”.
dwie redakcje ukazują ewolucję Kochanowskiego.
pierwsza redakcja - elegie do Lidii, wiele wycofanych przy drugiej redakcji, Lidia zamieniona na Pasiphile, arkadia, druga wersja - większa wrażliwość na barwy i efekty świetlane.
Lidia - wciąż ewoluuje, pisze wiersze, wrażliwa na piękno poezji, sawantka, śpiewa, nie osią-gnęła doskonałości (Alkestis), jak Pasiphile, w trzeciej księdze Pasiphile na stałe zastąpiła Li-dię.
świat nie został stworzony dla człowieka - niebezpieczeństwa, choroby, śmierć nawet dzieci („Elegia 3” ks. 4), ale człowiek jest jego zarządcą.
elegie zamyka wierszowany list do Firleja (konieczność poznania samego siebie).
„Pieśni… nad złoto droższe”.
dwie księgi, medytacje o roli czasu, „carpe diem”, Bóg-Stwórca panem przeszłości i tajemnic przyszłości, czas teraźniejszy we władzy ludzi.
akrostychy (Katarzina Yan Wodzinzka, Jagnieszka Kriska Yan), opisywane wdzięki Doroty „Panna XI” w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” i jej tęsknota za mężem XX pieśń ks. 2, poch-wała dobrej żony i matki X pieśń ks. 2.
pieśń VIII ks. 1 - topos „Ubi es?” - „gdzieśkolwiek jest, Boże-ć, pośli dobrą godzinę”.
często rozważania na temat Fortuny.
twórczość Cycerona, Seneki i Horacego, stoicyzm, moralizator w pieśni IX ks. 2 „Nie porzucaj nadzieje”, dydaktyzm, mentorstwo i satyryczny ton, często moralistyczne napomnienie, cza-sem gorzkie inwektywy, cnota + jej towarzyszka, zazdrość, patriotyzm, obywatelskie zaan-gażowanie, „Pieśń o spustoszeniu Podola” (5, ks. 2); (8, ks. 2) do Mikołaja Firleja - wypo-mnienie obietnic Henryka Walezego; złośliwa bajka i „Odpowiedź skrzeczącemu kogutowi - Francuzowi”, mieszanina różnych stylów wypowiedzi.
zbiorek łacińskich „Ód” (12) do przyjaciół trzy: Mikołaj Firlej V, Nidecki VIII i Myszkowski X.
kunszt w „łatwości”, zamieszanej prostocie.
„Pasterz… proste pieśni… faunowe”.
o sobótkowym zwyczaju (pogańskie czary, itp.) Rej „Postylla”, Marcin z Urzędowa „Herbarz polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych”, Anonim-Protestant „O sobótce” - wszyscy pogardliwie lub pobłażliwie.
u Kochanowskiego nawiązanie do „Przemian” Owidiusza (Filomela) i „Georgik” Horacego, pieśni proste, bawią i uczą.
Z lutnią Dawida… i Horacego.
pierwsze wydanie „Psałterza Dawidowego” 1579 r., dedykowane Piotrowi Myszkowskiemu.
humaniści traktowali Dawida i Horacego jako pokrewnych twórców.
od połowy XVI w. w Polsce drobne opracowania poszczególnych psalmów, przekłady, np. Rejowy „Psałterz” z 1546 r.
w liryce Kochanowskiego brak kultu maryjnego, bark postawy chrystocentrycznej (Rej, Erazm), brak poganizmów (Bóg = Jowisz), „Kościół”, nie konkretne wyznanie.
Cykliczny poemat o kryzysie światopoglądowym twórcy.
społeczne uznanie dziecka (w życiu, sztuce i literaturze), traktowanego jako zapowiedź i zna-miona człowieka dorosłego.
Orszulka persona levis (nie gravis), w „Trenie XVII” - o żalu ważniejszym niż filozofie, „Tren I” - Heraklit i Symonides.
kompozycja klasyczna: exordium (wstęp), laudatio (laudes + iacturae demonstratio), complo-ratio (opłakiwanie, żal - luctus), consolatio i exhortatio.
„Tren II” - apostrofa do Persefony, „Najwyższe prawo największym bezprawiem”, Petrarka i Coluccio Salutati (syn Piotr).
atmosfera rozmowy (charaterystyczna), autoironia i upersonifikowana Mądrość (IX), wątpliwo-ści egzystencjalne, topos „ubi es?” („jeśliś jest”), exhortatio - XIX matka i ironią „medice, cura te ipsum” („Lekarzu, ulecz się sam”) - „Ludzkie sprawy…”
Okruchy prozy „zacnego” poety.
głównie poezja, w prozie zawarte myśli artystyczne i filozoficzne.
„Wróżki” do Mikołaja Firleja po ucieczce Walezego, dialogi polityczno-społeczne, rozmowa Plebana (autor) i Ziemianina (pytający), odwołanie do „Satyra”, pesymizm w porównaniu do „Zgody” i „Satyra”, degeneracja ludzkości.
proza Kochanowskiego mniej ozdobna, wyrobiona i emfatyczna, był mistrzem poezji, nie pro-zy.
historyczny utwór „O Lechu…”.
„Wzory pań mężnych” ?
„Przy pogrzebie”.
listy.
Ostatnie nowe próby podczas „żniw” poetyckich oraz dopełnianie „snopów”.
1583 r. Drukarnia Łazarzowa, drugie wydanie „Trenów” i „Psałterza”, po raz pierwszy „Epini-cion” do Stefana Batorego za odzyskanie Inflant i „Epitalamium na wesele… Krzysztofa Ra-dziwiłła… i… Katarzyny Ostrowskiej…” w 1578 r.
CZĘŚĆ IV. POETA POLONICUS PRIMUS.
Przemiany świadomości twórcy.
Kodyfikator nowożytnej wersyfikacji, stylów i gatunków poetyckich w Polsce.
opracowała Aleksandra Araszkiewicz
1