11. Jan Kochanowski "Fraszki" - Księgi trzecie, oprac. Beata Chęcka
„FRASZKA jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję. Wśród fraszek Kochanowskiego są również drobne wiersze refleksyjne (np. O żywocie ludzkim). Nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne utwory M. Rej, później m. in. W. Potocki, A. Morsztyn, J. Tuwim, K. I. Gałczyński, S. J. Lec, J. Sztaudynger. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.”
Podział fraszek
Ze względu na temat, jaki podejmują fraszki, możemy podzielić je na:
-miłosne
-obyczajowe
-patriotyczne
-filozoficzno-refleksyjne
-autotematyczne (czyli wiersze o pisaniu wierszy)
Ze względu na budowę możemy podzielić fraszki na:
-wyznaniowo-liryczne (zazwyczaj pisane w pierwszej osobie, mówiące o uczuciach i doznaniach podmiotu lirycznego),
-opisowo-ilustracyjne (punktem zainteresowania jest dany motyw lub temat, który zostaje zilustrowany i opisany)
-dramatyzowane (występują dialogi, które przypominają scenki teatralne)
Utwory Kochanowskiego posługują się anegdotami, notują nazwiska bohaterów zdarzeń i nazwiska adresatów. Jest to błahostka, drobiazg, rzecz niepoważna, czyli utwór krótki o charakterze mało poważnym. Większość utworów Kochanowski pisze na kogoś ("Na Barbarę") ,na coś ("Na do w Czarnolesie") lub do czegoś ("Do Kachny"), ale również opowiada o czymś ("O Gąsce"), czy poświęca komuś teskt ("Epitafium dziecięciu"). "Fraszki" Kochanowskiego wyróżnia przede wszystkim różnorodność stylistyczna, wielostylowość - język jest narzędziem poety, a on jego władcą (np. słowne igraszki "Raki").
KSIĘGI TRZECIE
1. "Do gór i lasów"
Wspomnienie minionych podróży (Francja, Niemcy, Włochy) , etapu edukacji oraz okresu młodości. Autor zaczyna poruszać tematykę autobiograficzną, skłania się ku refleksjom nad przemijającym czasem. Już
w pierwszej fraszce odnajdujemy adnotacje do odradzającego się wówczas "ad fontes" - powrotu do źródeł
i czerpanie z inspiracji starożytnych klasyków oraz mitologii.
2. "Do Pana"
W tej fraszce Kochanowski chwali Boga, zwraca się do niego bezpośrednio, sławiąc jego mądrość, jednocześnie prosi o łaski.
3"Do Gościa"
Apostrofa do Gościa, który zbluzgał kłamstwem życie autora. Występuje tu odwołanie do "Eneidy" Wergiliusza.
4. "Z Anakreonta"
Parafraza gatunku - anakreontyku. Tu autor opowiada o swoim życiu, w którym prioytetem była przyjaźń i IMPREZKI (lubił alkohol) ze znajomymi. Jan Kochanowski porusza tu kwestię materializmu; wartości mentalne, ale też nieco hedonistyczne stawia na piedestale. Dba w życiu o to, żeby móc się napić, ale by czynić to wyłącznie z przyjaciółmi, uważa iż nie jest on materialistą, gdyż odrzucił dar St. Batorego i J. Zamoyskiego, którzy chcięli ofiarować mu kasztelanię połaniecką.
5. "Z Anakreonta"
Dalsza część parafrazy, tym razem autor wysuwa pointę, że lepiej pić, niż się bić. "(...) upitym lepiej leżć niż zabitym".
6. "Na Lipę"
Kochanowski zwraca się do uczonego, erudyty, ukazuje mu naturę jako źródło inspiracji twórczych, kreatywności, ale także odpoczynku i relaksu. Jest to swoista pochwała natury i gloryfikacja czarnoleskiej Lipy.
7. "Na Lipę"
Dalsza część rozważania na temat natury. Lipa tym razem jest pokazana w roli krytyka literackiego. Uczłowieczona Lipa jest jak poeta, kiedy słyszy złą, słabą poezję, więdnie - siwieje. Jak czytamy w oprac. Biblioteki Narodowej "posłyszeć tu można echa inwektyw Katullusa na grafomanów".
8." O Mikoszu"
Dialog Jana i Mikosza dotyczący kary ośmieszającej, która polegała na tym, ażeby przeciągnąć poróz tak, by nie wpaść do wody. Nic odkrywczego i w sumie mało zabawne, ale Janek najwyraźniej miał fun przy pisaniu.
9."O Miłości"
Miłość ukazana jako wyniszczająca; osoba zakochana wg Kochanowskiego przechodzi męki jak mitologiczni bohaterowie m.in. Prometeusz, czy Andromeda.
10. "Do Miłości"
Apostrofa do Miłości, w której autor prosi o to, aby mógł kochać jedną kobietę. Twierdzi, iż należy mu się to, w zamian i ze względu na poezję, którą raczy tworzyć.
11. "Do Miłości"
Prosi Miłość o ratunek w uczuciach, chce nareszcie mieć "taśmę szczęśliwą", którą Wenera wzbudza miłość.
12. "Do Miłości"
Parafraza Horacego "Carmina I", a także nawiązanie do ody Safony "Do Afrodyty". Tu także prośba o wznowienie miłości.
13. "Do Dziewski"
Tu autor wracając się do dziewki formuje obraz wszechświata jako świadka ludzkich uczuć, miłości.
14. "Do Poetów"
Zaproszenie przyjaciół poetów do Czarnolasu do "leśnej szopy", "lipowego zacisza".
Niegardźcie y wy tym, co dom ubogi niesie,
Bo iako Chiron, takżeć y ia mieszkam w lesie:
Będzie ser, będzie szołdra3, będą wonne śliwy,
Każecieli też zagrać, y na tom ia chciwy.
Owa prosto będziecie zemnie mieć Chirona,
Tylko że ia niewłóczę za sobą ogona.
15."Do Opata"
Dość sceptyczne spojrzenie autora na Opata - przedstawiciela kościoła i moralności.
16."O kołnierzu"
O płaszczu podbitym futrem, bez rękawów. Totalnie bez sensu.
17. "O swych rymiech"
O moralności, o pochwale biesiady, o rymach pijanych, jak sam autor.
18. "Do sąsiada"
O rudym sąsiedzie.
Rośmiey się, dobry sąsiedzie,
Lisowaty przy biesiedzie
Pił z kusza prawie sporego,
Tak iż tylko brodę z niego
Widać było krokosową:
Wyrwał się ktoś z prędką mową,
Towarzysze, kto to naszę
Lisem obramował czaszę?
19. "Do Reiny"
Do kobiety, od której chce dostać list miłosny.
20. "Do Jana"
Do Jana, żaląc się na ludzką obłudę i zło tego świata.
21. "Do Kogoś"
O alkoholu...znowu.
Już to iako to, kiedyś zdrów, a piiesz do mnie,
Podobnoć y ia mogę podpić sobie skromnie.
Ale, kiedy ty pusczasz krew, czemu ia piię?
A nieobeszło mię to, ażem nalał sziię.
22. "Na Heteryki"
Hejt na antyklerykalizm.
23. "Do Pawła"
Do Pawła na temat ludzkiego materializmu, który wg autora jest bezsensowny.
24."Do Stanisława Wapowskiego"
Do podkomorzego sanockiego, pochwała starych czasów.
25. "Z Greckiego"
Woły przybiegły z gór <ok>.
26. "O NECIE"
O Necie, która znała swoją wartość, była pewna siebie i niezależna. Autor chce utrzeć jej nosa i prosi starość o nadejście.
27. "O Hektorze"
O tym jak Ajaks przebił się mieczem otrzymanym od Hektora.
28." Do Magdaleny"
Autor wzdycha nad wdziękami Magdaleny, chce by ukazała mu się w pełnej krasie.
29. " Do Fraszek"
Wiersz ten ma konstrukcję dość przewrotną. Poeta zwraca się do swych fraszek z prośbą o odpowiedni sposób pisania o ludziach i ich obyczajach. Zauważmy, że te wszystkie pouczenia nie odnoszą się do fraszek, ale do samego poety, przecież to on pisze fraszki i od niego zależy jak opisana osoba będzie wspominana. Pobrzmiewa tu zasada złotego środka: skromna pochwała oraz nie wymierzona w konkretną osobę nagana. Przez wiersz prześwietla świadomość siły poezji i odpowiedzialności poety za treści w niej zawarte.
30."Do Jana"
O cnocie, rozkoszach i miłości.
31. "O Miłości"
Jeśli na miłość nie pomaga praca, należy się powiesić.
Głód, a praca miłość kazi,
A ostatek czas wyrazi:
Komu to więc nie pomoże,
Do powroza mieć się może.
32." Do Tejże"
O tym jak destrukcyjny może bywać żar uczucia.
33."Do Miłości"
Żale kieruje autor do Miłości, za której sprawą przeżywa męki.
34. "O Duszy"
O posiadaniu dwóch dusz materialnej i mentalnej.
35." Do Łaski"
Wyniszczony przez Miłość, wszystkie rymy autor pozostawia Łaskom.
36." Do Doktora"
O paradoksalnym kontraście zabawnych fraszek i poważnych doktorów.
37."Na dom w Czarnolesie"
Przynosi charakterystykę podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede wszystkim: czyste sumienie, zdrowie, ludzka życzliwość, skromność obyczajów.
38. "Do Pana"
Trzeba dawać nawet, kiedy nikt o to nie prosi.
39. " O Fraszkach"
O różnorodności fraszek, autor niczym kupiec.
40. "Do Kachny"
Po sukni znam żałobę, znam y po podwice,
Kasiu, to nie żałoba, ubielone lice.
41." O Łaziebnikach"
Kochanowski używa tu sformułowania: "KURWY", które stawia na równi z Łaziebnikami.
42. "Do Pawła"
Chciałem ci pomagabóg kilka kroć powiedzieć,
Lecz, kiedy czas do ciebie, trudno Pawle wiedzieć:
O którym ieśli ieszcze y dziś się nie dowiem
Com miał rzec pomagabóg, toć bógżegnay powiem.
43. "Do Wojewody"
Do Wojewody o tym, że nie przyszedł na ucztę, żeby tamten nie powiedział, iż poeta nią gardzi (że nie spełnia jego oczekiwań).
44."Do Kachny"
Kachna olewa poetę.
45. "Do Stanisława"
Kto pije w nocy, ten w dzień zamiast być wypoczętym, jest nie do życia.
46. "Do Pyszki"
Do kobiety, która się kąpie... Jest to dwuwiersz, z zapytaniem, czy kąpiąc się tak długo chce być piękna i młoda jako Pelijas.
47. "Do Zofijej"
Do Zofii, którą poznał przed siedmiu laty.
48. "Epitafium Erazmowi Kroczewskiemu Kuchmistrzowi"
O ulotności życia, dla kuchmistrza królewskiego.
49. "Nagrobek stanisławowi Stusowi"
Poległemu w bitwie z Tatarami.
50. "Do Gościa"
Zwrot do czytelników, że jeśli nie pojmują idei fraszek, niech czytają do końca i nie zadawają pytań.
51."Do Lubimira"
Do tchórza - w tłumaczeniu dosłownym, Jan o tchórzu.
52."Nagrobek Kotowi"
Zmarłemu kotu.
53. "Epitafium Jóstowi Glacowi"
Dla Jósta, który był wiernym sługą króla i bohaterskim wojownikiem.
54."Na zdrowie"
„Na zdrowie” przypomina o wielkiej wartości w życiu człowieka jaką jest zdrowie. Żadne inne wymierne dobra - bogactwo, sława, klejnoty, młodość, uroda nie przewyższą dobra jakim jest „zdrowie” - gloryfikacja wartości ponadmaterialnych.
55."Nagrobek Rózynie"
O Rózynie, który wolałby na pogrzebie piwo, niż patos mszy, dzwony itp.
56. "O Kapłanie"
O kapłańskim celibacie.
57. "Nagrobek Piotrowi"
O słupie kamiennym pamięci myśliwego Piotra.
58."O błaźnie"
Pleszki (błazen powiada), to mię podnosicie,
Ale ia świecę zgaszę, że mię nie uyźrzycie.
59."O Marku"
O skąpym Marku, który kazał synowi umrzeć, by mieć więcej.
60."Do Starosty"
Przestroga, by strzegł się fraszek, które na pewno nie zaprowadzą go do świętości.
61. " Do Kaznodzieje"
O nieudanym ślubie.
(…) Gody chciał mieć gospodarz: ale go nadzieia
Omyliła: bo obiad niechciał poiąć żony,
Owa wieczerza przedsię, y obiad zjedzony.
62. "Do Gospodarza"
Cechy dobrego gospodarza.
63."Epitafium Grzegorzowi Podlodowskiemu Staroście Radomskiemu"
Pochwała Starosty, poeta twierdzi, że powinien mieć złoty grób za swoje piękne i cnotliwe życie.
64. " Do Wacława Ostroga"
Podkreślenie ważności Wacława, dywagacje na temat rymów i wina.
65. "Małemu wielkiej nadzieje Radziwiłłowi"
Poświęcone małemu Mikołajkowi Radziwiłłowi, który w niedługim czasie po napisaniu fraszki zmarł. Fraszka jest pochwałą chłopca, a także zawiera nadzieję na to, że stanie się on wielkim człowiekiem.
66. "Nagrobek jej Mości Paniej Wojewodzinej Lubelskiej"
Zmarłej Zofii Firlejowej - córce kasztelana bieckiego.
67. "Drugi"
Pożegnanie umierającej żony z mężem.
68. "Na Śklenicę"
Wyznania służącej.
69. "Do Jadama Konarskiego Biskupa Poznańskiego"
Pochwała biskupa, który przykładem i autorytetem słynął w Rzeczypospolitej.
70. "O koźle"
Miłośnicy mądrości tak nam powiadaią,
Że niemowne źwierzęta rozumu niemaią,
Lecz kozieł taką sztukę niedawno wyprawił,
Że na wszystek świat znacznie rozum swóy obiawił.
Ziad piskorza żywego: piskorz niecierpliwy
Strawienia nieczekaiąc, przepadł przezeń żywy.
Kozieł go w rzyć drugi raz: on drugi raz z rzyci,
By z Labyrinthu Theseus po świadomey nici.
Koźle prędko wżdy trawisz: znowu z nim do saku,
Piskorz też dawney ścieżki nie uchybił znaku.
Myśli kozieł co czynić: Broda doktorowska,
Przypatrzże się, iesli też y rada żakowska.
Piskorza połknął, a rzyć przycisnął do ściany,
Y tak gońca poymał trzy kroć przeiechany.
71. "Nagrobek Hannie Spinkowej od męża"
Autor chce uczcić jej pamięć wiecznym płaczem.
72. "Modlitwa o deszcz"
Do Boga o to co w tytule.
73. "Do Mikołaja Firleja"
Do Mikołaja, który chce mieć fraszki DRUKOWANE.
Ku czci, czy hańbie moiey? cóż, niewierzysz temu,
Żeś y sam w nich? ba iesteś, iuż wierz słowu memu.
A tak rozmyśl się na to: trefnoli to będzie,
Gdy we fraszkach Kasztelan drukowany siędzie.
Jać wytrwam, choć mię będą fraszkopisem wołać,
Bom niemógł ani boiom, ani mężom zdołać.
74. "Do starosty Muszyńskiego"
Do starosty, który zna się i posiada kolekcję win.
75."Nagrobek Koniowi"
O świetnym, poległym koniu Stefana Batorego, porównany do Pegaza.
76. "Człowiek Boże Igrzysko"
Motyw (jak w tytule); człowiek zabawką w rękach Boga; podkreślenie wiekuistości Pana Boga zgodnie z teologią i filozofią chrześcijańską.
77. "Do Mikołaja Wolskiego"
78. "Gadka"
Zagadka, dowcipna anegdota z ukrytym sensem, ( o cielesności).
79."Nagrobek Gąsce"
Wspomnienie Gąski (vel. Stańczyka).
Już nam, Gąska nieboże, nie będziesz błaznował,
Już pod Operiaszem nie będziesz harcował,
Ani glótów z rękawa sypał na chłopięta,
Kiedy cię więc opadną, iakoby sczenięta.
Jużeś leciał za morze, Gąsko, iużeś w dole,
A czarnej Persephonie spaczkuiesz przy stole,
A duszyce się śmieią, że ten, coby grzeczy,
Słowa wyrzec nieumie nowy cień człowieczy.
80. "Temuż"
O Gąsce.
81."O mądrości"
Nie to mądrość mądrym bydź, abo wielkość świata
Rozumem chcieć ogarnąć: krótkie ludzkie lata.
Gonić w nich wielkie rzeczy, a dać gotowemu
Upływać, podobno to barzo szalonemu.
82. " Do dziewki"
Autor nie chce spłoszyć i tak już zakłopotanej dzieweczki, sędziwej już.
83. "Nagrobek dwiema braciej"
Jadamowi i Mikołajowi.
84. "Na słup kamienny"
Wezwanie do pobożnego życia.
85. "Marcinowa powieść"
Metafora jeździecka na opis stosunku płciowego i różnych jego faz: "Panowie! Czas wsiadać!".
86. "O flisie"
O flisie z Gdańska, który był w trakcie podróży i wstąpił do karczmy. Tam zaczął smarować cholewki do gospodyni, co przyuważył jej mąż - postanowił go więc upić. Stało się jednak tak, że sam usnął na stole, a flis miał wolną drogę i podrywał kobietę.
Co odnajdujemy we fraszkach Kochanowskiego?
-Satyrę na obyczaje panujące na dworach (O doktorze Hiszpanie, O kapelanie, Do Mikołaja Firleja)
-Kpinę z ludzkich wad i słabości - dewocję (Na Nabożną) oraz chciwość (O kaznodziei)
-Refleksję filozoficzną (O żywocie ludzkim),
-Erotykę połączoną z żartobliwym ujęciem tematu (Do Hanny),
-Deklarację ideowo-artystyczną złożoną przez autora (Na swoje księgi, Do fraszek)
-Wątki autobiograficzne (Do gór i lasów)
-Motyw przychylnej człowiekowi przyrody (Na lipę)
1