11. Ignacy Krasicki, Wybór liryków, Wrocław 1985.
oprac. Monika Domańska
Wstęp BN:
Wiek XVIII jest przeważnie stuleciem prozy. Poezja liryczna zaś zajmuje naczelne miejsce w sentymentalizmie i preromantyzmie. W wieku XVIII wśród rodzajów literackich przeważa epika i dramat ( a wśród nich traktaty polityczne i obyczajowe, wzorcowe historie ludzi i epok, opowieści podróżnicze, utopie itp.), w zakresie poezji były uprawiane gatunki mniej poetyckie, takie jak: satyra, list, oda. Proza literacka poświęcona była naukom przyrodniczym, historii, problemom filozoficznym itp. O sukcesie prozy w tym stuleciu zadecydował oświeceniowy racjonalizm. Kultura tego wieku kształtuje się pomiędzy VII-wiecznym klasycyzmem a oświeceniem właśnie. Uważano poezję za anachroniczną formę wypowiedzi (zwłaszcza we Francji), Wolter czy Bernard Fontenelle kierowali swe zainteresowania ku poematowi prozą. Literatura francuska wieku XVIII wpłynęła na inne literatury europejskie bardziej poprzez dzieła nurtów pre i postklasycystycznych, aniżeli poprzez dzieła klasycyzmu. Europa bowiem otrzymała z Francji wiele powieści sentymentalnych, dramatów pasterskich, poezji lirycznych, a więc dzieł obcych duchowi klasycyzmu. Inspiracja pastersko- arkadyjska w europejskim XVIII wielu jest powrotem do tradycji renesansowej, punktem wyjścia dla bukolizmu i Georgiemu prądów rokoka i preromantyzmu końca wieku. We Włoszech „Arkadia” dała nazwę kulturze wieku aż do rewolucji francuskiej. W literaturze włoskiej tego stulecia przeważała poezja liryczna oparta na tradycyjnych modelach Petrarki, Tassa, Guariniego i Mariniego. Najmniejsze zainteresowanie w Europie budziła literatura hiszpańska (opiera się na modelu kultury niezbyt odległym od włoskiego). Angielski wiek XVIII jest bardziej zróżnicowany, gdyż żywy jest tam liryczny spadek po Johnie Drydenie, teatr jest wolny od reguł, trwa zainteresowanie melodramatem Metastasia, występuje również zainteresowanie pasterskością. W Niemczech klasycyzm jest zaledwie epizodem historii literatury. Odznaczał się otwarciem ku Francji, jednocześnie poszukiwał własnego oblicza niemieckiej literatury. Literatura polska drugiej połowy XVIII wieku to owoc spontanicznego połączenia własnej tradycji z sugestiami kultur obcych. Poezja pasterska tego okresu odwołuje się do barokowego nurtu. W liryce polskiej tego czasu można wyróżnić dwa okresy: epokę przedstanisławowską i stanisławowską. W epoce stanisławowskiej powinno się uwzględnić dwa nurty: klasycystyczny i arkadyjsko-sentymentalno-rokokowy, przeważając wśród średniej szlachty i arystokracji. Jedyną wybitną osobowością okresu przedstanisławowskiego jest Elżbieta Drużbacka. Nie brakło również liryków mniejszego pokroju, np. Józef Andrzej Załuski, Józef Epifani Minasowicz, Udalryk Krzysztof Radziwiłł, Antonina Niemiryczowa, Wacław Rzewuski itd. Ulubionym gatunkiem klasycyzmu stanisławowskiego były formy tragedii, epiki, do nich dołączyły listy poetyckie, satyry, bajki zwierzęce oraz poematy heroikomiczne. Poezje okresu stanisławowskiego reprezentują: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz i Stanisław Trembecki. Również w polskiej liryce sentymentalnej można wróżnić triadę: Szymanowski, Kniaźnin, Karpiński.
Ignacy Krasicki próbował epiki w nieudanej „Wojnie chocimskiej”. Moralistyczny stosunek do rzeczywistości dyktuje mu cztery serie dzieł: Satyry, poematy heroikomiczne, bajki, proza powieści utopijno-pedagogicznych. Pierwsza powieść polska i zarazem jedyna . refleksji nad historią. Był wielki jako poeta heroikomiczny, bajkopisarz i poeta satyryczny.
„Pieśń”
Liryka inwokacyjna- zwrot do Boga- Ojca nazwanym „Wiecznym włodarzem”. Ludzie zostali porównani do kmiotków i do dzieci. Przyroda jest nieprzyjazna człowiekowi, gdyż upał niszczy plony istnieje również ryzyko powodzi. Występuje więc zbiorowy podmiot liryczny. Dzieci proszą Ojca o pożywienie powołując się na cuda dokonane przez niego jak zesłanie manny.
„Noc”
Opis nocy. Czas nocy wywołuje u podmiotu lirycznego nastrój refleksyjny- myśli o Bogu. Został On nazwany mocą, ogromnością, Sprawcą wszystkiego. Bóg został ukazany w kontraście do człowieka. Człowiek jest bowiem niczym, jego życie przemija. Podmiot liryczny chce oddawać cześć Bogu i Go chwalić, jednocześnie wie, że nie umie oddać w pełni potęgi Boskiej. Na końcu podmiot liryczny wyraża nadzieję, że Bóg zachowa się jak Ojciec gdy człowiek- dziecko będzie w potrzebie.
„Święta miłości kochanej ojczyzny”
Zwrot do miłości ku ojczyźnie, która jest cechą tylko ludzi poczciwych, prawych. Dla tej miłości warto się poświęcić. Dla niej można wiele znieść, a każda niewola czy niedogodność staje się chwalebna. Dla tej miłości podmiot liryczny- patriota mógłby żyć w nędzy, a nawet poświęcić własne życie.
„Powązki”
Zwrot do gaiku, strumyka- opis przyrody. Najpiękniejsza przyroda występuje właśnie na Powązkach, jest to miejsce wolności, wesołości, prostoty, obfitości. Podmiot liryczny lubi przechadzać się tam krętymi scieżkami, odpoczywać w cieniu drzew słuchając śpiewu ptaków. Powązki zostały wykreowane na arkadię- Powązki są wspanialsze niż inne miejsca na świecie.
„Gdybym ja był Szwajcarem”
Podmiot liryczny przywołuje stereotypy dotyczące różnych narodowości i stawia się na miejscu mieszkańca danego kraju. Pomimo negatywnych opinii krążących o Polakach nie wstydzi się swojej polskości.
„Panie Antoni, jużeśmy też starzy”
Zwrot do pana Antoniego. Podmiot liryczny mówi o swoim śnie, w którym Antoni był królem, a podmiot liryczny prymasem. Przeciwna strona zmówiła się jednak przeciw ich panowaniu i rozpoczęła się wojna. Rozgrywki tak przestraszyły i znudziły podmiot liryczny, że aż się obudził. Następuje pochwała Boga, że ani podmiot liryczny, ani Antoni nie sprawują władzy- już lepszy prosty żywot.
„Do pana Jędrzeja”
Podmiot liryczny odwołuje się do lepszych, dawnych czasów, kiedy upadek moralny nie był jeszcze tak widoczny- zdrajca nie chodził bezpieczny po mieście, nie łgano, rozpusta odbywała się po kryjomu, niby kradli, ale nie tak jawnie itp.
„Osobność”
Podmiot liryczny mówi o spokojnym kącie, w którym się ukrywa. Ten kąt to gabinet pracy, gdzie poeta odnajduje spokój duszy. Pieśń ogniskuje się wokół dwóch lirycznych biegunów: humanistycznej rozkoszy w uczonej samotności i pełnej zadumy świadomości, ze życie już się kończy. Pojawia się motyw Fortuny i jej koła: fortuna podmiotu lirycznego była zmienna, raz był na górze koła a raz ma dole. Pojawia się również topos teatrum mundi. Podmiot liryczny wspomina swoją młodośc, gdy gonił za szczęściem, teraz pragnie jednak usunąć się w kąt i odpocząć po życiowych trudach.
„Nagrobek chłopa”
Epitafium chłopowi - który karmił swoich panów. Całe życie był ubogim poddanym i po śmierci to się również nie zmieniło. Jego grób jest skromny, opłakały go tylko żona i dzieci, a pamięć o nim zginęła po jego śmierci.
„Do pana Michała”
Zwrot do pana Michała, który powinien wiedzieć dużo o przywarach ludzkich. Następuje wyliczenie ich wad: są złośliwi, dążą do bogactwa, pragną sławy, kierują się zazdrością, są niemądrzy. Jednak nie ma ludzi wolnych od wad, dlatego powinniśmy akceptować niedostatki innych. Akceptację takiego życia z pogodnym smutkiem zaleca podmiot liryczny.
„Do…”
Zwrot do każdego człowieka, który skarży się na ciosy Fortuny. Nie powinien tego czynić, musi pogodzić się z tą zmiennością losu. Fortuna może zniszczyć szczęście i polepszyć los nędzarzy. Fortuna jest uosobiona, ma bowiem zmienne nastroje. Człowiek jest jak żeglarz narażony na przygody. Niepewność losu, przeciwstawiona pewności, której się szuka w rezygnacji z przygody są podstawowymi punktami etycznego i poetyckiego horacjonizmu Krasickiego.
„Pszczoły”
Zwrot do Aleksandra Wasilewskiego, który znalazł szczęście w wiosce, z dala od dworskiego życia. Podmiot liryczny przedstawia rzeczpospolitą pszczół. Podziwia zalety pszczół, które troszczą się tylko o dobro wspólne, nie zaślepia ich zysk ani chciwość, nadzieja ich nie łudzi- pszczoły są szczęśliwsze od ludzi. Ponadto są pożyteczne, żywią zarówno siebie jak i człowieka. Ten, jednak jest niewdzięczny- bierze miód, a pszczołę zabija. Pszczoły łączą zabawę z pracą, przyjemne z pożytecznym. Pszczoły używają żądeł tylko wtedy, gdy to konieczne. Ludzie powinni brać przykład z pszczół.
„Wpośród okropnej zaciszy”
Podmiot liryczny wychwala zacisze i osobność. Odosobnienie na tle natury jest powodem szczęśliwości, refleksji. Podmiot liryczny prezentuje filozofię poprzestawania na małym. Ma mało, ale wystarczająco, ponadto jest wolny od ludzkiej zazdrości.
„Do księdza plebana”
Adresatem jest Stanisław Drożyłowski, podmiot liryczny mówi do niego, że warto i można poprzestawać na małym. Trzeba mieć swoje chęci na wodzy. Człowiek nie może zdobyć całego świata, a nawet jeśliby się tak stało, to płakałby, że nie może już zdobyć więcej. Podmiot nazywa takiego człowieka głupim. Człowiek, który nie ma umiaru, sam jest przyczyną swojego nieszczęścia. Człowiek powinien utrzymywać się z poczciwej, uczciwej pracy. Odwołuje się do filozofii Kochanowskiego i Horacego- carpe diem- należy używać dobrej chwili ale z umiarem. Następuje zwrot do cnoty, której podmiot chce podarować „umysł bez uprzedzenia, serce nieobłudne”.
„Nowy rok”
Zwrot do Boga, by spełnił ludzkie prośby na następny rok. Pojęcie czasu mierzone jest nie jako następstwa chwil, ale miarą człowieka. Nie bez niepewności i cierpień, jednak życie ludzkie toczy się pod znakiem niedoskonałości. Każdy rok jest darem Bożym. Czas powinniśmy mierzyć czynami a nie dniami. Bóg „karze z odrazą, nagradza z ochotą”.
„Dworak”
Opis wiosny i rolnika wychodzącego na pole. Przedstawienie rolnika w gospodarczych zajęciach , jak wyprowadzanie krów, baranów. Przedstawienie śpiewających ptaków, a nocą książyca. Pod jaworem siedzą starsi ludzie, młodzież się bawi. Zwrot ku wsi, nazwanej wdzięczną. Jest ona źródłem rozkoszy. Życie na wsi podmiot dystansuje od życia dworskiego.
„Myśli słodka, gdy spokojna”
Poeta mówi do własnej myśli, pojmowanej jako pogodny nastrój ducha, rodzący się z przekonania o wyższości człowieka wobec wszystkich okoliczności życia. Podmiot chce by dobra myśl towarzyszyła mu zawsze i wszędzie.
„Do pana Jana”
Do Jana Krasickiego. Wiersz moralistyczny z pochwałą rozsądku i cnoty. Cnota jest źródłem szczęścia.
„Nagrobek Piotrowi Baudouin…”
Utwór jest pochwałą łagodności i dobroczynności, przeciwstawianych sławie wojowników i gnębicieli. Godzien pamięci jest nie ten, kto łzy wyciskał, ale ten kto je ocierał.
`Nagrobek Stanisławowi Konarskiemu”
Wspomnienie pionierskiej działalności Konarskiego w dziedzinie nauk i propagowania uczuc patriotycznych. Działalność Konarskiego to powrót do zapomnianej tradycji narodowej.
„Gdyrania starego Bartłomieja”
Postać Bartłomieja należy do fikcji literackiej. Jest to dobrotliwe wyśmianie pochwał minionych czasów. Bartłomiej wspomina dawne czasy, gdzie wierzono starszym, kierowano się doświadczeniem, młodzież czciła starszych, mówiono tak jak powinno się mówić, działano tak jak należało. Za jego czasów panowała grzeczność, nawet w zabawie. Czasy Bartłomieja były bardziej oszczędne, ludzie poprzestawali na małym, myślano o przyszłości. Wyliczenie kończy się żartobliwym stwierdzeniem, ze stary Bartłomiej zasnął.
„Myśli starca”
Myśli zostały nazwane „snem na jawie”, które zapewniają starcowi szczęście. Życie jest trudem, pełne troskliwości i kłopotów. Pobrzmiewa w tym wierszu echo rozczarowania człowieka, który już dużo przeżył i zrozumiał i doszedł do wniosku, że życie jest marnością. . Przeciwieństwo tej postawy to zdobyta doświadczeniem mądrość, która pozwala poecie cieszyć się dobrami i radościami nieznanymi innych. Konsolacyjna funkcja poezji wyrażona jest tutaj poprzez rolę przyznaną marzeniom oraz końcową inwokację do Muz.
„Nieborak”
Przedmiotem jest moralne przesłanie litarata. Kodeks moralny `nieboraka” zaleca wytrwałość i cierpliwość, odrzucenie gwałtu, umiarkowany odpór na przemoc, wspaniałomyślność wobec pokonanych. Kodeks pochodzi od człowieka, który „siedzi w zaciszy', `świadek”, a nie uczestnik wydarzeń światowych. Chodzi o ascetyczną postawę, która rodzi się nie z dumy, ale z wierności walorom, które współcześni odrzucili.
„Prostak”
Podmiotem jest „prostak”, który zastanawia się czy może byś szczęśliwy pomimo braku bogactwa. Wiersz obejmuje całokształt postawy moralnej człowieka wobec życia. Prostak decyduje się żyć podporządkowując się wszystkim regułom społecznym, ale tylko dlatego, że nie wierzy w sposoby działania szczęśliwców, dla których wszystko jest łatwe, którzy mówią o cnocie a robią co chcą. Prostak to człowiek skromny i dobrowolnie pozostający na uboczu.
„Pociecha”
Utwór daje krótki brewiarz moralności stoickiej według klasycznych wzorów. Poruszony został temat nieszczęśliwego, zmiennego losu. Nie należy się żalić, za to przyjmować z umiarkowaniem sukcesy, z dzielnością niepowodzenia. Jednakże skromność w przyjmowaniu darów pozwala myśleć o opatrznościowej w jakimś stopniu wizji losu. W każdym razie wielkie zaangażowanie osobiste poety nadaje utworowi piętno autentycznych przeżyć i cierpień.
„Do Boga”
Utwór chwalący Boga. Do Boga ludzie wznoszą swoje prośby. Człowiek liczy na wsparcie Boga. Stwórca dając człowiekowi dusze, daje jednocześnie nadzieję. Bóg jest twórcą zarówno smutków jak i radości. Człowiek powinien mu zaufać. Bóg jest mądrzejszy od człowieka, więc wie co jest dobre dla jego dzieci.
„Modlitwa'
Pochwała Boga. Łaska Boża daje, jednocześnie Bóg ma prawo zabierać jeśli zechce. Bóg daje zarówno ubóstwo jak i obfitość.
„O Kochanowski! Tyś coś pisał czule”
Nawiązanie do tradycji trenów Kochanowskiego. Mowa o Urszuli Charczewskiej. Wiersz pełen jest delikatnego uczucia, wyrażonego w metaforyce roślinnej. Została ona porównana do małego krzaczku, który pomimo warunków zewnętrznych (wiatr) i tak zakwitnie- dorośnie.
„Wszystko swój rząd w świecie trzyma”
Mowa w tym wierszu o przemijaniu. Pory roku przemijają tak jak i człowiek przemija wraz z nimi. Każdy dzień przybliża nas do śmierci. Ciąży poczucie nieuchronności losu i wszechobecności śmierci.
„Zniósł moment, co wiek skaził”
Nie rozumiem, o co chodzi, więc wrzucam treść:
„Zniósł moment, co wiek skaził,a jarzmu niezdolny,
Wspaniały, z ugnębienia powstał naród wolny
By okazał całemu światu w swej robocie,
Co może dzielna rozpacz, gdy wsparta na cnocie.”
„Pieśń na 3 dzień maja”
Zwrot do Boga, by pozwolił się sławić. Wiersz jest wyraźnie patriotyczny, mimo że ujęty w formę modlitwy. Pierwsza prośba do Boga o pokój i zgodę wyraża główną potrzebę chwili historycznej, ale również należy do długiej tradycji polskiej myśli politycznej. Rada i męstwo są darami Ducha Świętego, o które wznosi się tu prośby w imieniu całego narodu, kroczącemu ku nowego życiu. Wersy określają w formie prośby do Boga, trzy podstawy nowego ducha politycznego: praworządność, świadome ograniczenie swobód, stabilność instytucji. Poeta wymienia wszystkie stany, umieszczając w duchu Konstytucji również mieszczanina z rolnikiem, a przemilczając duchowieństwo.
„Nadzieja”
Dominuje w utworze nastrój nadziei symbolicznie wyrażonej poprzez dwie tradycyjne postacie antycznej mitografii poetyckiej; żeglarza i rolnika. Płynący w czasie burzy powinien mieć nadzieje, że uda mu się dopłynąć do brzegu, tak samo rolnik powinien mieć nadzieje na udane zbiory.
„Szczęśliwość”
Poeta w tym utworze przedstawia program stoicko- epikurejski. Szcześliwym jest ten,kto wyższy nad ludzkie przygody oczekuje pogodnej śmierci, a w międzyczasie stawia czoła z niewzruszonym spokojem różnym, trudnym sytuacjom życiowym, starając się opanować własną wrażliwość zarówno w radości, jak i w smutku.
„O quid solutis beatius curis?”
Nie ma nic milszego nad spoczynek we własnym domu, we własnym łóżku po długiej podróży. Parafraza przysłowia „Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej”.
„Do Jana”
Utwór jest przestrogą, by nie gonić za ułudnymi celami, które nam życie podsuwa, lecz dążyć do `miernego użycia'. Życie ludzkie jest igraszką, a człowiek zajmuje się fraszkami. Ludzie cały czas za czymś gonią, a przecież śmierć jest coraz bliżej. Wobec takiego dramatu człowieka podmiot daje rady jak żyć. Należy poprzestawać na małym, „myśleć prawie'.
„Pomiędzy rozkoszne gaje'
Utwór dotyczy Łazienek. Utwór wystylizowany według wzoru poezji arkadyjsko- rokokowej. Opis przyrody- bardzo liryczny. Po kłopotach człowiek może tam odpocząć.
„Miły to widok”
Opis wesela chłopskiego w podlubelskiej wsi. Następuje idealizacja życia chłopów. Jest tam radość, nie ma obłudy i plotek, zazdrości, nie martwią się o przyszłość, cieszą się życiem (tańczą, śpiewają), flirtują z dziewczętami.
„Dobrze to było”
Rozważania poety podczas pobytu w Wysokiem Lubelskim. Poeta chwali kobiety minionego czasu, tak inne od tych z współczesnego mu wielkiego świata. Przeciwstawia dawnym szlacheckim gospodyniom typ nowoczesnej, arkadyjskiej pasterki.
„O miejsce słodkie”
Poeta zwraca się do Dubiecka, miasteczka rodzinnego. Wyraża żal, że musiał je opuścić. Stał się ponadto ponowie wyjeżdżając cudzoziemcem we własnej ojczyźnie.
„Los jak z ludźmi”
Refleksje poety nad grobem Stanisława Żółkiewskiego. Motyw Fortuny jako koła.
`Do Dulfusa”
Jan Feliks Dulfus- warszawski mieszczanin. Bohaterem wizji sennej jest Adam Stanisław Grabowski. Człowiek powinien drwić ze świata.
„ Do S…'
Nie ma na świecie takiej sytuacji, która by nie miała w sobie zdrożności. To sytuacje czynią szczęście. To, co dobre z czasem traci swój powab, co złe, im dłużej trwa, tym przykrzejsze. Każdy stan ma swoje wady, np.ksiądz ma mnóstwo pracy, kłopotów, żonaty musi dbać o dzieci i żonę itp.
„Do…”
Mowa tu o przemijaniu podmiotu lirycznego, jego czas nieuchronnie dobiega końca, „dobiega mety” , dzień chyli się ku końcowi. Podmiot się ani smuci, ani cieszy z perspektywy śmierci.
„Przyszedł dzień polowania”
Tematem są polowania. Opis przygotowań, trąb wzywających do polowania. Na przeszkodzie stanął jednak deszcz i wszyscy wrócili do spania.
`Do…”
Pochwała zimy, wspomnienie o ogniu w kominku i winie.
„List imienny brata do siostry”
List adresowany przez Krasickiego do siostry Anny. Krasicki opisuje jedne dzień z życia na zamku lidzbarskim. Mówi o historii zamku, który budowali Goci i Krzyżacy. Miejscami na marginesie znajdujemy refleksje historyczno- moralne. Wywód na temat snu jest dowodem kunsztu. Opisy życia wiejskiego, przyrody są książkowe i sztuczne.
„Do dzieci'
Jak jarmarczny sprzedawca poeta oferuje dzieciom swój towar złożony z bajek i fraszek.
`Na śmierć Madonny Laury”
Zwrot do doliny i rzeki, które są ponure, chociaż kiedyś takie nie były. Wyliczenie miejsc , gdzie Laura kiedyś się bawiła ma na celu płaczliwą patetyzację uczuć poety włoskiego szukającego ziemskich śladów ukochanej. Bez Laury krajobraz już nie jest ten sam.