21. Adam Naruszewicz Liryki wybrane
BIOGRAFIA
Adam Naruszewicz tzw. „polski Horacy” - poeta, dramatopisarz, tłumacz i historyk. Ur. 20 X 1733 roku, ukończył kolegium jezuickie,wstąpił wówczas do zakonu jezuitów. Ponadto studiował filozofię, a także dzięki rodzinie Czartoryskich teologię w Lyonie. Święcenia przyjął w Vienne (niedaleko Lyonu).
Dydaktyk: 1) Akademia Wileńska (gramatyka, poetyka i retoryka), 2) Jezuickie Collegium Nobilium w Warszawie (wymowa, geografia, historia, język francuski). Naruszewicz dużo podróżował po Francji Włoszech, Hiszpanii i Niemczech.
Związany był z królem Stanisławem Augustem (poetycki rzecznik króla i obozu reform). Był także redaktorem pierwszego polskiego czasopisma literackiego Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Poprzez uczestnictwo w obiadach czwartkowych i przebywanie na dworze pisywał teksty polityczne i okolicznościowe, ody, sielanki, satyry, bajki, epigramaty, wiersze rokokowe. Oprócz tego tłumaczył m.in.: Horacego, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, a także twórców francuskich i nowołacińskich.
Otrzymał wyróżnienia takie jak: medal Merenibus (`Zasłużonym'), w 1771 roku redaktorsko-wydawnicze, medal specjalny (1771) - Sarbiewski i Naruszewicz przedstawienie jako „poeci uwieńczeni”, 1776 - dostał order św. Stanisława. Znane są „teki Naruszewicza” - materiały źródłowe do dzieła „historia narodu polskiego” zebrane przez autora w latach 1781-1792. W 1792 Adam osiada w Janowie Podlaskim, umiera w 8 VII 1796 (pochowany w kościele św. Trójcy w Janowie).
TWÓRCZOŚĆ POETYCKA
- debiut ok. 1749
- większość dzieł powstała przed 1776
- zapoczątkował przemiany na gruncie liryki
- spór o Naruszewicza:
pochlebca króla, czy wartościowy przyjaciel?
postawa obywatelska, czy motywy refleksyjne nim kierowały?
innowator stylu i języka, czy naśladowca baroko-saskiej tradycji poetyckiej? Itp.
- Naruszewicz jeden z 4 głównych poetów stanisławowskich
- Niektóre wiersze Naruszewicza były przypisywane Stanisławowi Trembeckiemu
- Liryki wybrane to zbiór wierszy erotycznych, okolicznościowych, libertyńskich, panegirycznych, filozoficznych, rokokowych itp. (podział wg Bohomolca znacznie okrojony i krzywdzący)
- Krytycy Naruszewicza: Franciszek Salezy Dmochowski, krąg krytyków warszawskich („wielki atak” klasyków na twórczość Naruszewicza)
- W obronie Naruszewicza jedynie: Chrzanowski, Chmielowski i Bełcikowski
Poezja:
- widoczny rubaszny sarmatyzm
- kunszt: podniosłość stylu, nowatorstwo utworów
- tematy: troska obywatelska, świadomość momentu dziejowego, postawa antyfeudalna
Bardzo dyskryminowany nawet przez niektórych badaczy literatury, np. przez Jana Kotta
Jego twórczość skierowana była ku nowej epoce (oświeceniu), ale jeszcze obarczona wpływami baroku, głównie sarmatyzmu literackiego
Naruszewicz nawiązywał do Jana Kochanowskiego i Macieja Sarbiewskiego (łacińskie rymy oraz zewnętrzna poetyckość)
Przez Gomulickiego porównany do ognia - ognista natura, zapał, gniew, oburzenie, nawet wściekłość
LIRYKA
liryki: hymny, ody o różnej tematyce, wiersze wyciszone, wiersze przyjacielskie, wiersze osobiste
poezja liryczna posiada tendencje do podporządkowania danego utworu do różnych odmian wierszy (fakt widoczny głównie w odach okolicznościowych)
Naruszewicz jako poeta-filozof: chciał ukazać głębszą perspektywę poruszanych spraw -elementy epistemologiczne, ogólnokulturowe, granice poznania itp.
utwory zróżnicowane pod względem tematycznym:
okolicznościowe o charakterze obyczajowym lub politycznym - często używany motyw żywiołów, plastyczne ujęcie „prosubstancji świata”, różnych harmonii, chaosu, pierwotnych ciemności; rozbudowane porównania, nawet samodzielne obrazy - za ich pośrednictwem apel do wyobraźni i rozumu odbiorców, ocena i kształtowanie postawy (stoicyzm i wartości wpisywane w model sztuki klasycystycznej)
okolicznościowo-pochwalne - konkretny adresat o wysokiej pozycji społecznej, nie tylko pochwała działań o osiągnięć, ale też idee formułowane przez autora wartości, cel - kształtowanie postaw zbiorowości; utwory zawierają też antywzory, zagrożenia aprobowanych wartości i idei. Wyróżniają się wiersze związane ze Stanisławem Augustem:
ody prokrólewskie (cel - ocieplenie atmosfery wokół władcy) - argumenty uzasadniające rolę króla jako modelowego władcy oświeceniowego, wzmocnienie królewskiego autorytetu, zmniejszenie opozycji wobec majestatu, wolność rozróżniona z anarchią (negatywne skutki anarchii dla ojczyzny), sygnalizowane błędy wcześniejszych władców oraz zasługi przodków, król to kontynuator tradycji, poparcie dla jego decyzji
kierowane do przedstawicieli rodziny Czartoryskich - w aspekcie jednostki rozpatrywane SA problemy zbiorowości, poruszane problemy postaw wobec ojczyzny i filozofii życia stoickiego
panegiryczne - chwali, ale nie porzuca perswazji, uniwersalizuje pochwały, odwołuje się do stereotypów i przekonań o rzeczach pożądliwych, wynikających z jego stosunków politycznych (musi je pisać), ale zastrzega, że nie jest zwykłym panegirystą
filozoficzno-refleksyjne - poruszone problemy ogólnoludzkie, odwołanie do uniwersalnych kategorii, np. Bóg, czas, fortuna-los, a także do pojęć abstrakcyjnych; sądy - charakter ponadczasowy, wysoki styl; często używane wątek świata jako teatru, a rzadko wykorzystywane wątki osobiste, zasada zachowania umiaru i równowagi („złoty środek”)
filozoficzno-moralne - elementy społecznej dydaktyki
religijne
rokokowe - tematyka urody, kobiecego wdzięku, miłość ujęta w szczególny sposób, opisy wykwintnej rzeczy (np. luksusowe sanie), operowanie paradoksem o kontrastowym zestawieniem (korzenie w tradycjach poezji barokowej)
liryki miłosne
zróżnicowany ton wypowiedzi w utworach:
liryczne nasilenie
podniosłość myśli i uczuć
żartobliwe
intymne
spokojnie zadumane
drwina
satyra
patetyczne (ody wg podziału Bohomolca, tropy językowo stylistyczne, figury alegoryczne, wyszukane słownictwo)
(a, b, c, d, e, f, g => styl mowy powszechnej, potoczne słowa, mało ozdobników poetyckich)
w lirykach spotykane przedstawienia obrazowe o charakterze satyrycznym (są one wynikiem trafnej obserwacji mechanizmów psychologicznych, a także obyczajowości)
poetyckość Naruszewicza:
- anafory i wyliczenia
- figury alegoryczne
- źródło - wyobraźnia i wiedza ( mity greckie i rzymskie, Biblia, astrologia, znaki zodiaku, „Ikonologia” Cesare Ripy - zbiór określony jako „muzeum wyobraźni” dla pokoleń artystów i poetów)
- figury sztuki oratorskiej
- plastyczne opisy/ ujęcia obrazowe - warstwa językowo-stylistyczna, cel = wnoszenie nowych dodatkowych sensów, które stają się wartością interpretacyjną, a także osobliwe złożenia (ulubiony środek poetycki Naruszewicza) poetyzacja tematów, często połączenia uważane za dziwne i wymyślne, ale i oryginalne i pomysłowe, określają one: sztukę, przyrodę, geografię, ludzi, działania człowieka, abstrakcje
CZAS - często ujęcie czasu zwyciężonego przez człowieka, opanowanego („stępionego”) przez malarstwo; walka malarstwa z czasem; skrzydlata postać czasu (niekiedy określona tylko poprzez aluzje)
SKŁADNIA POTECKA - dwa typy przeciwstawne sobie:
rozbudowane zdania, stosowane inwersje (tradycja barokowa i charakter wypowiedzi uroczystej), użycie wyrazów przestarzałych
nowoczesna budowa zdań, pointy obrazów i zjawisk, skrótowość i zwięzłość, tendencje do aforystycznych formuł, sentencje o charakterze gnomicznym (wynik dydaktyzmu i refleksyjności)
w utworach pochwalnych i panegirycznych często używany motyw Febusa:
Febus - woźnica rydwanu słonecznego, który prawie spowodował katastrofę świata
W utworach Febus - przykład niebezpiecznych konsekwencji, które są spowodowane nieumiejętnym wykorzystywaniem możliwości danych człowiekowi
Febus - symbol egoizmu ludzi u władzy w działaniach politycznych, co prowadzi do powszechnego zamętu i publicznych nieszczęść
Wstęp Liryki wybrane Juliusz Gomulicki
WSTĘP
negatywna opinia o twórczości Naruszewicza: „gminność”, „sarmackość”, „rubaszność”; zwrócenie uwagi na kunszt i nowatorstwo - Borowy i Zgorzelski, głęboka troska obywatelska - Kleiner.
wiersze pisane na zamówienie (zakonne albo dworskie), wiersze-wzory (tłumaczenia lub para-frazy z obcych literatur) oraz wiersze pisane dla siebie albo dla przyjaciół, dla żartu lub dla eksperymentu
liryczny, satyryk, rubaszny, patriotyzm, rozgadany i lapidarny.
gniew na papieża za kasatę jezuitów - ostre krytyki
po rozwiązaniu zakonu - tzw. wiersze desertowe, podkładane pod serwetki uczestnikom obiadów czwartkowych, swawolne „Słowik”, parafrazy z „Contes” La Fontaine'a i „arcypieprzna” „Ka-pituła bernardynów”.
miłość do Magdaleny z Eysymontów Jezierskiej, Naruszewiczowska „Korynna” z najpiękniej-szych erotyków polskich okresu stanisławowskiego, wiele z nich w zapomnienie, niewydrukowane (ona mężatka, on biskup)
rzecznik sprawiedliwości dla chłopów; zbytki panów z krwi, łez i potu poddanych
utwory jakby publicystyczne artykuły albo przemówienia parlamentarne
najwięksi poeci Oświecenia: powietrze - Krasicki (lekka, ożywcza poezja), ziemia - Trembecki (urodzajność, płodność), woda - Karpiński (potoczystość) i ogień - Naruszewicz (płomienność, oburzenie, wściekłość).
UTWORY
Hymn do Słońca
- utwór z roku 1772
- utwór filozoficzno-refleksyjny
- konstrukcja litanijna (liczne anafory)
- wspomniane malarstwo, które jest zdolne do wywołania iluzji prawdziwego życia
- charakter medytacyjny (wg Wacława Borowego)
- odwołanie do greckiego boga Słońca - Heliosa, który przedstawiany był jako woźnica wozu codziennie przemierzającego niebo ze wschodu na zachód, rydwan zaprzężony w 4 rumaki, a przed nim dwukonny rydwan jego siostry Jutrzenki
- uosobienie płodności natury („żyzność”)
- przywołanie teorii o wpływach planetarnych - Słońce wytwarza najszlachetniejszy metal, czyli złoto, a ono jest warunkiem rozwoju różnych dziedzin życia: sztuki, rzemiosła, rolnictwa i handlu
- artysta - tworzy tylko wizerunki rzeczy, a nie same idee (filozofia Platona)
- „Arktów czas” - gwiazdozbiór Wielkiej lub Małej Niedźwiedzicy oraz niebo i konstelacje w okolicy bieguna północnego, polarna północ
- nawiązania do obrazu wiosny liryki Horacego
- odwołanie do mitologii greckiej - Parki (Kloto, Lachesis, Atropos), a także personifikacja losu i przeznaczenia
- odwołania do Arystotelesa: ujęcie ruchu sfer niebieskich, który jest uzależniony od Pierwszego Poruszyciela i powiązanych z nim poruszycieli, którzy poruszają dalsze sfery Kosmosu
- odwołanie do chaosu, który panował przed tym jak Bóg stworzył świat
- opiewana doskonałość nieba i jego najwspanialszego elementu - Słońca
- życiodajne Słońce - wielkie znaczenie dla życia i przyrody, na co wskazują liczne wyliczenia
- anafory - stworzenie wrażenia wielkości Słońca
- na końcu apostrofa do Boga - praprzyczyny wszechrzeczy
- Bóg - stwórca nieba , całkowicie oświetlonego, „złoty wódz”
- Bóg - Opatrzność
- Opatrzność - czuwa nad harmonią kosmosu i jego sfer
- w opisie Słońca, nieba i sfer niebieskich widoczne są nawiązania do myśli Arystotelesa (głównie do Metafizyki i dzieła pt. O świecie)
Na sanie Księżny Izabeli Czartoryskiej generałowej Ziem Podolskich
- opublikowany w 1771 roku
- autor łacińskiego pierwowzoru to Angelo Maria Durini (nuncjusz papieski w Polsce)
- wiersz inspirowany sztuką rokokową
- traktowany jako dworny komplement - skierowany do Izabeli Czartoryskiej (autorka książek dla dzieci, poetka, organizatorka życia kulturowego, literackiego i towarzyskiego, założycielka ośrodków m.in.: rokokowe Powiązki, preromantyczne Puławy)
- utwór inspiracją dla F.D. Kniaźnina do napisania wiersza „Do czytelnika” (otworzył on pierwszą księgę Erotyków)
- Izabela Czartoryska i jej sanie - skojarzenie z boginią miłości i jej atrybutami
- wokół sani mada Amorków i Kupidyn
- główna kategoria estetyczna wykorzystana w wierszu - wdzięk
- liczne elementy wizualne plastycznie zobrazowane (biel mleczna, łabędzi blask, złoto, perły szkarłat) jako te, akcentujące ozdobność, świetlistość, elegancję i luksus (luksusowy opis sani Księżny)
- scena pełna uroku i ruchu
- podkreślony zachwyt obserwatorów widowiska
Filiżanka
- miniatura poetycka, będąca wyrazem pochwały dla piękna danego przedmiotu (filiżanki)
- utwór napisany w imieniu innej osoby, na co wskazuje podtytuł (Imieniem A.L.K.)
- wiersz nawiązuje do rokoka
- uderza piękna fizyczne i duchowe kobiety, które podnosi urodę tytułowej filiżanki
- pięknieją jej kolory, zdobienia, a słodycz trunków pod dotknięciem kobiecych ust, zaczyna przypominać ambrozję
- intymna bliskość - przenikanie piękna, zmysłowe doznania (wzrok, smak, dotyk) to poetycki obraz stawiający na równi kobietę i filiżankę (rokoko)
- zakończenie - wywyższenie piękna ziemskiego nad niebiańskie (rokoko), kobieta piękniejsza od bogini, a filiżanka wywyższona nad perłowy puchar z ambrozją
Balon
- utwór długo przypisywany Stanisławowi Trembeckiemu
- powstał w roku 1789
- wyraża dynamiczna pochwałę możliwości ludzkiego rozumu
- rozum ludzki dla swej wygody może podporządkować sobie żywioły świata
- zakończenie - apel do Polaków, aby kierowali się rozumem w polityce (jest to bowiem realna szansa na wolność)
- utwór jest wyrazem rozbudzonych nadziei Naruszewicza po drugim roku trwania Sejmu Czteroletniego
- lot balonem - symbol swobody, wyzwolenia z krępujących człowieka ograniczeń
- lot balonem - przykład dla narodu, aby ten podjął równie śmiałe i rozumne działania w sferze politycznej
- lot balonem - możliwy dzięki ogarnięciu przez umysł sił natury
Suplika do Jego Królewskiej Mości
- utwór ukazał się w roku 1773
- jest on reakcją poety na kasatę zakonu jezuitów (wątki osobiste)
- nawiązanie to wewnętrznej organizacji Towarzystwa Jezusowego, a także do rygoru wojskowego, który obowiązywał w zakonie (na jego czele stał generał)
- obrona dobrego imienia zakonu
- odwołanie do złośliwego powiedzenia króla pruskiego - Fryderyka II, o Wolterze, że „cytrynę się wyciska, a łupinę wyrzuca”
- nawiązanie do wieku poety (kończącego wtedy 40 lat), żal, że opuszczają go już Muzy
- obawy charakterystyczne dla ówczesnych literatów przed samotną śmiercią w przytułku
- prośba do króla o opiekę nad biednym poetą
- Pegaz - zobrazowanie realiów literatów, może zawieść na szczyt sławy, ale częściej kończy się to jednak śmiercią w „przytułku”
Cztery części roku
- podtytuł piosnki wieśniacze
- wiersz składa się z 4 części: Wiosna, Lato, Jesień, Zima
- każda część posiada podtytuł/motto w języku łacińskim
- konstrukcja utworu i poetyka przejęta z Horacego (carmina IV, 7)
- wersyfikacja oparta na Kochanowskim (pieśń I, 2)
- Wiosna: motto - „Bez pracy/ życie śmiertelnym niczego nie daje” (Horacy, Satyry i Listy), 4 pierwsze wersy można porównać do Pieśni I, 2 J. Kochanowskiego
- Wiosna: topnieją śniegi, serca się radują, wieje Zefir, wszystko kwitnie, przyroda budzi się do życia, ludzie wychodzą z domów i przygotowują się do upraw, Wezwanie ludzi do rozpoczęcia pracy na polu, bo inaczej czeka ich głód na zimę
- Lato: motto - „Umysł spokojny - jako ustawiczne gody”
- Lato: pojawia się motyw Febusa (poetyckie wyobrażenie słońca), wielkie upały, wyschłe rzeki, wielka susza, ciężka praca człowieka na polu podczas wielkiego upału, ale czasem maj miejsce gwałtowne burze, które jednak nie mogą popsuć humoru podmiotowi lirycznemu, bo ma czyste serce
- Lato: kilka wersów nawiązuje to Pieśni II, 7 Jana Kochanowskiego
- Jesień: motto - „Praca to sama rozkosz” (Marcus Manilius „Astronomia IV, 155)
- Jesień: po upałach przyszedł czas na piękne widoki, na polu snopy siana, młodzież znosi wieńce, zaczyna się święto na wsi, ponieważ zebrane zostały plony, ten, kto pracował się raduje, a ten kto próżnował jest teraz głodny
- Jesień: liczne nawiązania do pieśni Kochanowskiego i carmin Horacego,
- Zima: motto - „My zaś kiedy zstąpimy (…) prochem jesteśmy i cieniem” (Horacy IV, 7)
- Zima: tęsknota za piękną jesienią, dni są coraz krótsze, przyszedł mróz, na polach słychać jedynie wrony, na rzekach są kry, ludzie nie mogą doczekać się powiewu ciepłej wiosny
- ostatnia zwrotka to apostrofa do człowieka, który się zestarzał; przestroga, że teraz już nigdy nie opuści go zima
- cały wiersz to jakby etapy życia człowieka
- liczne odwołania do pieśni Horacego i Kochanowskiego i Sarbiewskiego, obrazowanie za pomocą wiatru, ale różne sytuacje: u Naruszewicza zima, a u Kochanowskiego i Horacego wiosna, u Naruszewicza i Kochanowskiego i Sarbiewskiego zima panuje w przyrodzie i u człowieka, stąd nastrój pesymizmu (wyraźne nawiązanie do motta)
- każda część wyraźnie nawiązuje do poprzedzającego strofy motta
Do kominka
-„zimowe przemówienie do swojego kominka” oderwane od rubasznego sarmatyzmu przypisywanego poecie
- wiersz nie należy do najlepszych utworów Naruszewicza (wg Gomulickiego)
- połączenie zewnętrznego kunsztu z wewnętrzną prostotą
- utwór napisany z „wdziękiem i smakiem” - wyrazy dokładnie dobrane pod każdym względem
- błahość tematu
- tematyka:
a) opis mroźnej zimy, a ukojenie, bezpieczeństwo radość daje w taką porę jedynie kominek
b) kominek jest najważniejszą rzeczą, która w okresie zimowym posiada podmiot liryczny
c) liczne apostrofy, porównania itd.