Ta lektura

, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl

.

Utwór opracowany został w ramach projektu

Wolne Lektury

przez

fun-

dację Nowoczesna Polska

.

JAN KOCHANOWSKI

Księgi pierwsze

Pieśń I¹

 ²

Byś³ wszystko złoto posiadł, które — powiadają —
Gdzieś daleko gryfowie i mrówki⁴ kopają⁵;
Byś pałace rozwodził⁶ nie tylko na ziemi,
Lecz i morza kamieńmi zabudował⁷ swemi;

Jesli⁸ dyjamentowe goździe⁹ Mus¹⁰ ma w ręku,
Któremi natwardszego umie pożyć¹¹ sęku¹²,
Ani ty wyswobodzisz serca z ciężkiej trwogi,
Ani z okrutnej śmierci sideł wyrwiesz nogi¹³.

Lepiej polnych Tatarów¹⁴ dawny zwyczaj niesie,
U których każdy swój dom wozi na kolesie¹⁵;
Lepszego rządu Gete grubi używają¹⁶,
Gdzie niwy¹⁷ nie mierzone¹⁸ wolne zboża dają¹⁹.

¹W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

²i

is p e i r — pieśń jest paraazą ody Horacego (Carmina III ) noszącej tytuł

i i es

r s (

z

g z ). Początek tej pieśni (incipit) stanowią słowa podane tu jako motto: „i

is p e i r”.

³ ś — tu: choćbyś.
⁴gr wie i

r w i — gry, mitologiczne ptaki posiadające duże skrzydła, orle dzioby i tułowia lwa; były

strażnikami złota na pustyniach północnych Indii czy też w Arabii; tutaj wraz z mrówkami są przedstawione
jako istoty strzegące skarbów i wydobywające złoto.

⁵ p

(starop.) — kopią, wydobywają.

⁶r zw

i

ś — budować na ogromnej przestrzeni.

⁷

rz

ień i z

w

— jest to nawiązanie do metody budowania rzymskich willi; wprawdzie nie

na morzu, ale na tamach czy kamiennych groblach wchodzących w morze.

⁸ es i (starop.) — skoro.
⁹

e

we g

ie — stalowe gwoździe.

¹⁰Mus — bogini konieczności (łac. Necessitas).
¹¹p

(strop.) — zniszczyć, pokonać.

¹²

w r szeg

sę

(starop.) — ogromnej trudności (określenie przysłowiowe).

¹³

i

w sw

isz

i

w rwiesz — ani nie wyswobodzisz, ani nie wyrwiesz; w staropolsz-

czyźnie przeczenie było zawarte w spójniku „ani”.

¹⁴p

r w — koczowniczych Tatarów, którzy są tu odpowiednikami Scytów z pieśni Horacego.

¹⁵

s (tu forma N. lp: kolesie) — wóz chłopski, ciężarowy.

¹⁶ epszeg rz

e e gr i

w

— lepszy porządek jest u prymitywnych Getów, czyli u starożytnego

ludu, koczującego nad Dunajem, uważanego za poprzednika Tatarów.

¹⁷ iw — tu: wydzielona część pola.
¹⁸ ie ierz e — nie wymierzone na poszczególne działki, nie posiadające ustalonych granic.
¹⁹w

e z

— dostępne dla wszystkich, stanowiące wspólną własność.

Tam niewinna²⁰ macocha dziatek pierwszej żony,
Sirót nędznych²¹, przestrzega wczasu²² z każdej strony²³;
Ani z wielkim posagiem męża rządzi²⁴, ani
Nadzieje kładzie w gładkim²⁵ miłosniku²⁶ pani.

Wielki posag rodziców postępki uczciwe,
A k temu obyczaje skromne i wstydliwe;
Występnych tam nie cierpią, lecz kto będzie krzywy,
Niech sie wierci, jako chce, nie zostanie żywy.

O, ktokolwiek będzie chciał mordy niecnotliwe
I domowe okrócić²⁷ najazdy krwie²⁸ chciwe,
Jesli pragnie ojczyzny ojcem być nazwany
I tymże na wysokich kolumnach pisany,

Niech objeździć swą wolą śmie nieokróconą²⁹,
A jego sprawy przyszłe wieki więc wspomioną;
Ponieważ cnocie żywej³⁰ my źli, nie życzemy³¹,
Aż gdy nam z oczu zniknie, toż³² jej żałujemy.

Co po tych skargach próznych, jesli na występy
Przez spary — jako mówią — patrza urząd tępy³³?
Po co statut i prawa chwalebne stawiamy,
Jesli sie obyczajów dobrych nie trzymamy?

Nie odstraszą zbytecznym³⁴ ogniem zarażone
Kupca kraje chciwego ani przesadzone³⁵
Mrozem gwałtownym pola; żeglarze bywali³⁶
Wszystek świat, jako wielki³⁷, kołem objechali.

Ubóstwo, hańba wielka, każe człowiekowi
Czynić i cierpieć wszystko; już on i wstydowi
Mir dawno wypowiedział³⁸, i cnocie, niedbały,
Poświęconej nie myśli dostępować skały³⁹.

Albo my do spólnego skarbu⁴⁰, gdzie życzliwa
Ludzka pochwała i głos pospolity⁴¹ wzywa,
Albo w morze, przyczynę wszech nieszczęśliwości,
Perły, złoto i wielkiej kamienie drogości

²⁰ iewi

(starop.; łac. i

e s) — odznaczający się nieskazitelnymi obyczajami.

²¹ ę

* (starop.) — nieszczęśliwy.

²²przes rzeg

w z s (starop.) — doglądać wygody.

²³z

e s r

— tu: pod każdym względem.

²⁴ ę

rz

i (starop.) — rządzi mężem.

²⁵g

i (starop.) — piękny, urodziwy.

²⁶ i s i (starop.) — zalotnik, kochanek.
²⁷ r i (starop.) — ukrócić, poskromić.
²⁸ rwie (starop. D. lp rodz. ż.) — krwi.
²⁹ e

i sw w

ie r

(starop.) — powściągnąć, opanować nieposkromioną samowolę.

³⁰

w — prawdziwa cnota (inne możliwe rozumienie: cnota ludzi żywych).

³¹ ie

ze

(starop.) — nie sprzyjamy.

³²

(starop.) — dopiero wtedy.

³³Przez sp r

p rz

rz

ęp (starop.) — opieszały urząd patrzy pobłażliwie, „przez palce”.

³⁴z

e z * (starop.) — nadmierny.

³⁵przes

(starop.) — nadmiernie wypełniony.

³⁶ w

(tu forma lm: bywali) — doświadczony; por. wyraz pokr.: bywalec.

³⁷

wie i — cały wielki.

³⁸ ir

w p wie i

(starop.) — zerwał pokój. Obecnie „wypowiada się” wojnę; wówczas mówiono:

wypowiadam pokój, opowiadam wojnę.

³⁹ s ęp w

s

(starop.) — zbliżać się do skały.

⁴⁰sp

s r (starop.) — wspólny skarb; chodzi tu o skarb państwowy utworzony z podatków.

⁴¹p sp i (starop.) — powszechny; por. wyraz pokrewny: rzeczpospolita.

    

Księgi pierwsze



Zarzućmy, jesli grzechów żałujem statecznie
I nieprawości swoich. Potrzeba kóniecznie
Złej napierwsze początki żądze⁴² wykorzenić,
A dziełem pracowitszym pieszczotę⁴³ odmienić.

Nie umie syn szlachecki na koń wsieść i w łowy
Na dziki źwierz z oszczepem jachać⁴⁴ niegotowy,
Lepiej kufla świadomy⁴⁵ albo kart pisanych⁴⁶,
Każesz li dać, i kostek, prawem zakazanych.

Więc ojciec krzywo przysiągł, wydarł sąsiadowi,
Gotując niegodnemu spadek potomkowi:
I przybywa-ć mu⁴⁷ rzkomo⁴⁸, ale nie wiem czemu,
Zawżdy na czymści schodzi państwu niesporemu⁴⁹.

Pieśń II⁵⁰

Serce roście patrząc⁵¹ na te czasy!
Mało przed tym⁵² gołe były lasy,
Śnieg na ziemi wysszej⁵³ łokcia leżał⁵⁴,
A po rzekach wóz nacięższy zbieżał⁵⁵.

Teraz drzewa liście na sie wzięły,
Polne łąki pięknie zakwitnęły;
Lody zeszły, a po czystej wodzie
Idą statki i ciosane łodzie.

Teraz prawie⁵⁶ świat sie wszystek śmieje,
Zboża wstały, wiatr zachodny wieje;
Ptacy sobie gniazda omyślają⁵⁷,
A przede dniem śpiewać poczynają.

Ale to grunt wesela prawego⁵⁸,
Kiedy człowiek sumnienia całego⁵⁹
Ani czuje w sercu żadnej wady,
Przecz⁶⁰ by sie miał wstydać swojej rady⁶¹.

⁴²

e (starop. D. lp) — żądzy.

⁴³piesz z

* (starop.) — wygodnictwo, zniewieściałość.

⁴⁴

(starop.) — jechać.

⁴⁵

świ

— znający się na kuflu, czyli na piciu alkoholu.

⁴⁶ r pis e — malowane, służące do gry.
⁴⁷prz

w

— przybywa ci mu, czyli: bogaci się.

⁴⁸rz

(starop.) — rzekomo, pozornie.

⁴⁹

w

z

ś i s

i p ńs w

iesp re

(starop.) — zawsze czegoś brakuje majątkowi, którego nie

przybywa (inne rozumienie: zawsze czegoś brak, by zostać prawdziwym panem).

⁵⁰W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁵¹ser e r ś ie p rz

— serce rośnie, gdy się patrzy (inne znaczenie daw. imiesłowu).

⁵²

prze

(starop.) — niedawno.

⁵³w ssze — wyżej.
⁵⁴ ieg

w ssze

i e

— warstwa śniegu była grubsza niż na łokieć, tj. ok.  cm.

⁵⁵z ie

(starop.) — przejechał.

⁵⁶pr wie (starop.) — naprawdę, prawdziwie.
⁵⁷

ś

(starop.; tu forma  os. lm: omyślają) — obmyślać, projektować.

⁵⁸gr

wese pr weg — podstawa prawdziwej radości.

⁵⁹Kie

z wie s

ie i

eg — kiedy człowiek ma czyste sumienie.

⁶⁰prze z (starop.) — dlaczego.
⁶¹r

— myśl, postanowienie, zamiar.

    

Księgi pierwsze



Temu wina nie trzeba przylewać
Ani grać na lutni, ani śpiewać;
Będzie wesół, byś chciał, i o wodzie,
Bo sie czuje prawie na swobodzie⁶².

Ale kogo gryzie mól zakryty,
Nie idzie mu w smak obiad obfity;
Żadna go pieśń, żadny głos nie ruszy,
Wszystko idzie na wiatr mimo uszy.

Dobra myśli, której nie przywabi,
Choć kto ściany drogo ujedwabi,
Nie gardź moim chłodnikiem chróścianym⁶³,
A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym!

Pieśń III⁶⁴

Dzbanie mój pisany⁶⁵,
Dzbanie polewany,

Bądź płacz, bądź żarty, bądź gorące wojny,
Bądź miłość niesiesz albo sen spokojny,

Jakokolwiek⁶⁶ zwano
Wino, co w cię lano,

Przymkni sie⁶⁷ do nas a daj sie nachylić,
Chciałbym twym darem gości swych posilić.

I ten cię nie minie,
Choć kto mądrym słynie;

Pijali przedtym i filozofowie,
A przedsię⁶⁸ mieli spełna⁶⁹ rozum w głowie.

Ty zmiękczysz⁷⁰ każdego,
Nastateczniejszego⁷¹;

Ty mądrych sprawy i tajemną radę⁷²
Na świat wydawasz przez twą cichą zdradę.

Ty cieszysz nadzieją
Serca, które mdleją;

Ty ubogiemu przyprawujesz rogi,
Że mu ani król, ani hetman srogi.

Trzymaj sie na mocy,
Bo cię całej nocy

⁶²

sw

ie — tu: wolny od trosk.

⁶³

i

r ś i

— altana z gałęzi.

⁶⁴W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁶⁵pis

(starop.) — malowany, wzorzysty.

⁶⁶

wie — wszystko jedno jak.

⁶⁷prz

i sie (starop.) — przybliż się.

⁶⁸prze się (starop.) — mimo to.
⁶⁹spe

(starop.) — w całości.

⁷⁰z ię z

— sprawić, że ktoś stanie się skłonny do ustępstw.

⁷¹ s e z ie sz — najbardziej stały, poważny.
⁷² e

r

— tajne zamysły.

    

Księgi pierwsze



Z rąk nie wypuścim, aż dzień, jako trzeba,
Gwiazdy rozpędzi co do jednej z nieba.

Pieśń IV⁷³

Złota to strzała⁷⁴ i krom wszego⁷⁵ jadu była,
Którą mię niepochybna⁷⁶ Miłość ugodziła.
Bo ja w swym miłowaniu troski nie najduję,
Owszem, radość na sercu niewymowną czuję.

Nie to niewola służyć, ale służyć temu,
Kto twych posług niewdzięczen, to sie nawiętszemu
Nieszczęściu równa; tobie dzięka bądź, Miłości,
Iżeś mię uchowała takowej żałości.

Ma to twarz twoja, panno wszech piękniejsza, w sobie,
Że człowiek rad i nierad musi służyć tobie.
Ale to zaś niosą twe święte obyczaje,
Że, by⁷⁷ kto mógł być wolen, raczej ci sie daje.

Chciałbym tak być szczęśliwy i życzyłbym sobie,
Abych już tę na wieki łaskę znał po tobie⁷⁸;
A bodaj ta wdzięczna⁷⁹ twarz odmiany nie znała,
Byś dobrze i Sybillę laty przerównała⁸⁰.

Pieśń V⁸¹

Kto ma swego chleba,
Ile człeku trzeba,

Może nic nie dbać o wielkie dochody,
O wsi, o miasta i wysokie grody.

To pan, zdaniem moim,
Kto przestał na swoim;

Kto więcej szuka, jawnie to znać daje
Sam na sie, że mu jeszcze nie dostaje⁸².

Siła⁸³ posiadł włości,
Kto ujął chciwości⁸⁴;

⁷³W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁷⁴

s rz

— w mit. gr. złota i ostra strzała Amora wzbudzała miłość, a tępa strzała gasiła

miłość.

⁷⁵ r

wszeg (starop.) — bez żadnego.

⁷⁶ iep

(starop.) — nie chybiający celu.

⁷⁷

(starop.) — choćby.

⁷⁸z

p

ie — doznał od ciebie.

⁷⁹w ię z * (starop.) — miły.
⁸⁰ ś

rze i

i ę

przer w

— choćbyś nawet przewyższyła wiekiem Sybillę (starożytną wieszczkę

słynną z długowieczności).

⁸¹W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁸² ie

s w

(starop.) — brakować.

⁸³si (starop.) — dużo.
⁸⁴

iw ś i — poskromił chciwość.

    

Księgi pierwsze



Trudniej to przyjdzie niż Turki zhołdować
Albo waleczne Tatary wojować.

Mocą wiele świata
Wziął za krótkie lata

Król macedoński⁸⁵, lecz mu sie tak zdało,
Że nań samego świat był jeden mało.

Cóż pomoże zbroja
Albo władza twoja?

Serca nie zleczą żadne złotogłowy,
Żadny skarb troski nie wybije z głowy.

Więc śmierć nieużyta⁸⁶
Ta za gardło chwyta

Bogate pany jako proste sługi,
Ani zborguje, byś wyciągnął długi⁸⁷.

Lecz przedsię⁸⁸ człowiecza
Wszystka o tym piecza⁸⁹,

Aby ku złotu złota przybywało;
Bo, by nawięcej, łakomemu mało.

Wszystko to zostanie
Po twej śmierci, panie;

A coś ty zebrał przez ten czas łakomie,
To sie zostoi⁹⁰, nie wiem w czyim domie.

Sklep⁹¹ ten niedobyty⁹²
Puści prędko nity⁹³;

A winem, co sie ty asujesz o nie,
Będzie zamaczał potomek twój konie.

Pieśń VI⁹⁴⁹⁵

Acz mię twa droga⁹⁶, miła, barzo boli,
Nie chcę cię trzymać przeciw twojej woli;
Z mej strony bodaj wszystko dobre miała,
Kędy sie kolwiek będziesz obracała.

Lecz sama widzisz, jakie wiatry wstają,
Jakie po niebie chmury sie mieszają.

⁸⁵Kr

e ńs i — Aleksander Wielki (– r. p.n.e.), król macedoński, w kolejnych wyprawach zajął

Persję, Egipt, Babilon i wiele innych ziem. Symbol wodza nieustraszonego i chciwego wciąż nowych zdobyczy.

⁸⁶ ie

(starop.) — nieubłagany.

⁸⁷

i z rg e

ś w i g

gi — nie poczeka, aż ściągniesz należności od dłużników.

⁸⁸prze się (starop.) — przecież.
⁸⁹pie z (daw.) — staranie (o coś).
⁹⁰z s i — ostanie się, zostanie.
⁹¹s ep (starop.) — piwnica.
⁹² ie

(starop.) — nie do zdobycia.

⁹³P ś i

i — rozpadnie się, nie przetrwa; i : gwoździe.

⁹⁴Ks. , Pieśń VI — Pieśń jest paraazą ody Horacego (zob. Carmina III , w. –) noszącej tytuł

e

(

ei).

⁹⁵W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁹⁶ r g — tu: podróż, wyjazd.

    

Księgi pierwsze



Ja wiem, co umie morze i szalony
Wicher, na wody słone uniesiony.

Niech żony srogich pohańców⁹⁷ i dzieci
Doświadczą, jakim pędem wicher leci
Morze mieszając: huczą srogie wały,
A brzeżne w gruncie⁹⁸ wzdrygają sie skały.

Takci sie biednej Europie⁹⁹ dostało,
Jeno że wołu chciała przysieść mało¹⁰⁰,
Bo sie z nienagła przymknął¹⁰¹ z nią ku wodzie,
Potym jak płynie, tak płynie bez łodzie.

A ta dopiero zlękła sie nieboga,
Gdzie pojźrzy, zewsząd morze, zewsząd trwoga;
Brzegu nie widać, przewoźnik niepewny,
Strach serce ujął, a w oczu płacz rzewny.

A gdy do sławnej Krety przypłynęła,
Z wielkiej tesknice włosy targać jęła,
Skarżąc sie z płaczem: «Ojcze mój łaskawy,
Któregom zbyła¹⁰² prze me głupie sprawy¹⁰³.

Com ja tu miała czynić w tej krainie?
Mało jest jedna śmierć panieńskiej winie.
Ale na jawiż płaczę swej lekkości¹⁰⁴?
Czy mię pokusa łudzi krom winności¹⁰⁵,

Która przez wrota kościane¹⁰⁶ wychodzi,
A na człowieka sny dziwne przywodzi?
Lepiej li było przez morze sie pławić
Czy nad polnemi kwiatkami sie bawić?

By¹⁰⁷ mi sie teraz dostał jako w ręce
On wół bezecny, byłby w takiej męce,
Żeby mu ze łba musiały spaść rogi,
Chociaż był u mnie niedawno tak drogi.

Nie miałam wstydu, dom swój opuszczając,
I teraz nie mam, śmierci odkładając;
Boże mój, jesli słyszysz prośbę moję,
Niechaj dziś nago w pośrzodku lwów stoję.

Pierwej niż pleśnią piękna twarz przypadnie¹⁰⁸
I zupełnemu¹⁰⁹ ciału krasa¹¹⁰ spadnie,

⁹⁷p

ie — poganin, niechrześcijanin; tu: chodzi o Turków i Tatarów.

⁹⁸w gr

ie — od podstaw.

⁹⁹ ie e

r pie — w mit. gr. królewna Europa została porwana przez Jowisza, który przybrał postać byka

(u Kochanowskiego woła).

¹⁰⁰w

i

prz sieś

(starop.) — chciała na krótko usiąść na wołu.

¹⁰¹sie z ie g prz

(starop.) — powoli się zbliżył.

¹⁰²z

(starop.) — stracić.

¹⁰³spr w (starop.) — uczynki.
¹⁰⁴

wi p zę swe e

ś i — na jawie opłakuję swą lekkomyślność (w niektórych komentarzach: hańbę).

¹⁰⁵ r

wi

ś i (starop.) — bez winy.

¹⁰⁶wr

ś i e — w mit. gr. i rzym. istnieją dwie bramy poprzez które sny wychodzą z podziemia; złudne

sny przechodzą przez bramę z kości słoniowej, a sny prawdziwe przez bramę z rogu.

¹⁰⁷

(starop.) — gdyby.

¹⁰⁸prz p

ie — pokryje się.

¹⁰⁹z pe e

— pełnemu, jędrnemu (w niektórych komentarzach: doskonałemu).

¹¹⁰ r s (daw.) — piękność.

    

Księgi pierwsze



Niechaj mię wilcy pożrą w tej gładkości,
A po pustyniach rozniosą me kości»

Nikczemna dziewko — ojciec ci przyciska¹¹¹ —
Czemu nie umrzesz? Strzyma cię ta niska
Jedlina i pas¹¹² zaniesiony w cale¹¹³;
A jeslić milsza śmierć na ostrej skale,

Daj sie w moc wiatrom a skocz z góry śmiele,
Niżbyś wolała siedzieć u kądziele,
Królewska dziewka, i być w ręce dana
Srogiej pogance, winna bywszy¹¹⁴ pana.

Pieśń VII¹¹⁵¹¹⁶

Trudna rada w tej mierze¹¹⁷, przyjdzie sie rozjechać,
A przez ten czas wesela i lutnie zaniechać.
Wszystka moja dobra myśl¹¹⁸ z tobą precz odchodzi,
A z tego mię więzienia nikt nie wyswobodzi,
Dokąd cię zaś nie ujźrzę, pani wszech piękniejsza,
Co ich kolwiek¹¹⁹ przyniosła chwila terazniejsza.

Już mi z myśli wypadły te obecne twarzy;
Twoje nadobne lice jest podobne zarzy¹²⁰,
Która nad wielkim morzem rano sie czerwieni,
A z nienagła¹²¹ ciemności nocne w światłość mieni;
Przed nią gwiazdy drobniejsze po jednej znikają
I tak już przyszłej nocy nieznacznie¹²² czekają.

Takaś ty w oczu moich; szczęśliwa to droga,
Po której chodzić będzie tak udatna noga;
Zajźrzę¹²³ wam, gęste lasy i wysokie skały,
Że przede mną będziecie taką rozkosz miały:
Usłyszycie wdzięczny¹²⁴ głos i przyjemne słowa,
Po których sobie teskni biedna moja głowa.

Lubeż moje wesele, lubeż me biesiady!
Mnie podobno już prózno szukać inszej rady,
Jeno smutnego serca podpierać nadzieją;
W nadzieję ludzie orzą i w nadzieję sieją.

¹¹¹ i prz is

— nalega, naciska na ciebie.

¹¹² rz

ię

e i

i p s — utrzyma cię jedlina i przepaska (odwołanie do znanych z antyku sposobów

popełniania samobójstwa przez kobiety).

¹¹³w

e (starop.) — w całości.

¹¹⁴wi

wsz — tu: będąc godna.

¹¹⁵Ks. , Pieśń VII — pieśń oparta na motywach z poezji Petrarki, a także elegików rzym. (Propercjusza,

Tibullusa, Owidiusza).

¹¹⁶W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹¹⁷w e

ierze — w tej sytuacji.

¹¹⁸

r

ś — pogoda ducha, wesołość.

¹¹⁹wsze

pię ie sz

i

wie

— piękniejsza od wszystkich, co ich…

¹²⁰z rz (starop.) — zorza.
¹²¹z ie g (starop.) — stopniowo.
¹²² iez

z ie* (starop.) — będąc niewidoczne.

¹²³z

rze (daw.) — zazdrościć.

¹²⁴w ię z * (starop.) — miły.

    

Księgi pierwsze



A ty tak srogą nie bądź ani mię tym karzy,
Bych długo nie miał widzieć twojej pięknej twarzy.

Pieśń VIII¹²⁵¹²⁶

Gdzieśkolwiek jest, Bożeć pośli¹²⁷ dobrą godzinę;
Jaciem twój był jako żywo¹²⁸, i twoim zginę.
Tak to Bóg przejźrzał od wieku¹²⁹; a nie żałuję,
Bo w tobie więcej niż we stu inszych najduję.

Nie tylkoś nad insze gładszą sie urodziła,
Aleś i zwyczajmi twarzy nic nie zelżyła¹³⁰;
A jako wdzięcznie szmarakiem złoto sie dwoi¹³¹,
Tak tej szlachetnej duszy w tym ciele przystoi.

Szczęśliwy ja człowiek, bych mógł¹³² tak użyć tego,
Jakobych sie nie omylił, co jest lepszego;
Lecz jako na błędnym¹³³ morzu, nie tam, gdzie chcemy,
Ale gdzie nas wiatry niosą, płynąć musiemy.

Jednak albo miłość zmyśla sny sama sobie,
Albo i ty nie chcesz, bych miał zwętpić o tobie.
Ta nadzieja świat mi słodzi; a bych inaczej
Doznać miał (uchowaj, Panie), umarłbym raczej.

Pieśń IX¹³⁴

Chcemy sobie być radzi¹³⁵?
Rozkaż, panie, czeladzi,

Niechaj na stół dobrego wina przynaszają,
A przy tym w złote gęśli¹³⁶ albo w lutnią¹³⁷ grają.

Kto tak mądry, że zgadnie,
Co nań jutro przypadnie?

Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje sie z nieba,
Kiedy sie człowiek troszcze więcej, niżli trzeba.

¹²⁵Ks. , Pieśń VIII — Pieśń oparta na motywach z rzym. elegii miłosnej (Propercjusz), a także poezji Petrarki.
¹²⁶W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹²⁷

e p ś i (starop.) — niech ci Bóg ześle.

¹²⁸

w (starop.) — zawsze, póki żyję.

¹²⁹prze rz

wie

— przewidział, postanowił, przeznaczył przed wiekami.

¹³⁰zw z

i w rz

i

ie ze

— nie przyniosła ujmy.

¹³¹sz

r ie

z

sie w i — dzięki szmaragdowi oprawionemu w złoto podwaja ono swą piękność lub

wartość (podobnie ciało zyskuje dzięki pięknej duszy; zob. w. ).

¹³² z zęś iw

z wie

g

— Jestem szczęśliwym człowiekiem! Obym mógł…

¹³³ ę

— taki, po którym się błądzi.

¹³⁴W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹³⁵s ie

r

i — zabawić się, weselić się wspólnie.

¹³⁶gęś i (a. gęś e) — instrument smyczkowy, zazwyczaj dwu- lub trzystrunowy, rodzaj prymitywnych skrzypiec

w kształcie owalnego pudła z krótka szyjką.

¹³⁷

i (tu daw. forma B. lp: lutnią; dziś: lutnię) — instrument szarpany, posiadający od  do  strun,

znany od starożytności, w renesansie również symbol sztuki poetyckiej.

    

Księgi pierwsze



Szafuj gotowym¹³⁸ bacznie;
Ostatek, jako zacznie,

Tak Fortuna¹³⁹ niech kona¹⁴⁰: raczy li łaskawie,
Raczy li też inaczej; my siedziem w jej prawie¹⁴¹.

U Fortuny to snadnie¹⁴²,
Że kto stojąc¹⁴³ upadnie;

A który był dopiero u niej pod nogami,
Patrzajże go po chwili, a on gardzi nami.

Wszystko sie dziwnie plecie
Na tym tu biednym świecie;

A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić,
I zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić.

Prózno ma mieć na pieczy
Śmiertelny wieczne rzeczy;

Dosyć na tym, kiedy wie, że go to nie minie,
Co z przejźrzenia¹⁴⁴ Pańskiego od wieku mu płynie.

A nigdy nie zabłądzi,
Kto tak umysł narządzi,

Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owym sie nie wznosić.

Chwalę szczęście stateczne¹⁴⁵;
Nie chce li też być wieczne,

Spuszczę¹⁴⁶, com wziął, a w cnotę własną sie ogarnę
I uczciwej chudoby¹⁴⁷ bez posagu pragnę.

Nie umiem ja, gdy w żagle
Uderzą wiatry nagle,

Krzyżem padać i świętych przenajdować¹⁴⁸ dary,
Aby łakomej wodzie tureckie towary

Bogactwa nie przydały
Wpadwszy gdzie między skały;

Tam ja bezpiecznym sercem¹⁴⁹ i pełen otuchy
W równej fuście¹⁵⁰ popłynę przez morskie rozruchy.

¹³⁸sz

g

w

— rozporządzaj tym, co posiadasz; może w znaczeniu: pieniędzmi (por. wyraz pokrewny:

gotówka).

¹³⁹Fortuna — rzym. bogini ślepego przypadku. Przedstawiano ją z rogiem obfitości, trzymającą ster (była

sternikiem życia ludzkiego), zazwyczaj ślepą. Motyw Fortuny odgrywał niezwykle ważną rolę w filozofii Pieś i
Kochanowskiego.

¹⁴⁰ ie

— tu: niech dokona; niech doprowadzi do skutku.

¹⁴¹sie ie w e pr wie (starop.) — podlegamy jej prawom, znajdujemy się pod jej władzą.
¹⁴²s

ie (starop.) — łatwo.

¹⁴³s

(starop. forma imiesł.) — stojący.

¹⁴⁴z prze rze i (starop.) — z postanowienia, z przeznaczenia.
¹⁴⁵sz zęś ie s e z e (starop.) — niezmienny los.
¹⁴⁶sp ś i (tu forma  os. lp cz. przysz.: spuszczę) — tu: oddać.
¹⁴⁷

(starop.) — skromny dobytek, ubóstwo.

¹⁴⁸prze

w

— zjednywać.

¹⁴⁹ ezpie z

ser e (starop.) — z sercem wolnym od obaw, z poczuciem bezpieczeństwa.

¹⁵⁰

r w e

ś ie — w niewielkim okręcie.

    

Księgi pierwsze



Pieśń X¹⁵¹¹⁵²

Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry¹⁵³
I tak wysoko postawił, że z góry
Wszystek świat widzę, a sam, jako trzeba,

Tykam sie nieba?

To li jest ogień on nieugaszony
Złotego słońca, które, nieskończony
Bieg bieżąc, wrotne¹⁵⁴ od początku świata

Prowadzi lata?

To li jest on krąg odmiennej światłości¹⁵⁵,
Wódz gwiazd roźlicznych i sprawca żyzności¹⁵⁶?
Słyszę głos wdzięczny; prze Bóg, a na jawi,

Czy mię sen bawi¹⁵⁷?

Tu, widzę, ani ciemne mgły dochodzą,
Ani śnieg, ani zimne grady szkodzą;
Wieczna pogoda, dzień na wszystki strony

Trwa nieskończony.

Godne pałace Twojej wielmożności,
Panie, a jakiej cnota dostojności,
Widzę na oko, bowiem wedle Ciebie

Ma miejsce w niebie.

Kto by cię nie znał, Lechu Słowianinie¹⁵⁸,
Któryś napierwej zasiadł w tej krainie
I opanował męstwem swoim mocne

Brzegi północne?

Kroka¹⁵⁹ patrz, jako siedząc tak wysoko,
Przedsię ku miastu swemu skłania oko;
Wandę wydawa ubiór, bo z postawy

Zda sie mąż prawy.

Tu i fortelny Przemysł¹⁶⁰ jest wniesiony,
I ten, co dostał trefunkiem korony¹⁶¹,
Doźrzawszy zdrady, gdzie koń prędkonogi

Biegł zawód drogi¹⁶².

¹⁵¹Ks. , Pieśń X — początek pieśni jest paraazą ody Horacego (Carmina II ) noszącej tytuł

e e

e

(

e e s ); paraaza całości — Ks. , Pieśń XXIII; por. też Carmina I .

¹⁵²W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹⁵³

i

pi r — pokryć piórami.

¹⁵⁴wr

— wracający.

¹⁵⁵ r g

ie e świ

ś i — przen. księżyc.

¹⁵⁶spr w

z ś i — Diana, bogini księżyca, była też boginią płodności i urodzaju.

¹⁵⁷prze

g

wi

z

ię se

wi (starop.) — na Boga, czy to jawa, czy też zwodzi mnie sen?

¹⁵⁸Lech Słowianin — nawiązanie do legendarnego władcy Polski umieszczonego tu w niebie.
¹⁵⁹Krok — Krak, Krakus, legendarny założyciel Krakowa.
¹⁶⁰ r e

Prze

s — przebiegły Przemysław (Lestko I), przedhistoryczny polski książę, według legendy

pokonał wojska Aleksandra Wielkiego umieszczając na drzewach malowane tarcze, ku którym zwabił żołnierzy
wroga.

¹⁶¹ e

s

re

ie

r

— Lestko II wygrał wyścig jeździecki po koronę, mimo że jego przeciwnik

wyłożył trasę biegu żelaznymi kolcami.

¹⁶² ieg z w

r gi — biegł w zawody o cenną (drogą) rzecz.

    

Księgi pierwsze



Bóg fałszu nie chce; a jako miłuje
Sprawiedliwego, Piast i dziś to czuje,
Bo mieszka w niebie, a jego cne plemię

Rządziło zięmię.

Zemowit¹⁶³ stoi wedla ojca prawie,
Z drugimi równo: ty wysszej, Miecławie¹⁶⁴,
Którego sprawą chrześcijański zakon¹⁶⁵

Podan Polakom.

Tuż po nim widzę mężne Bolesławy¹⁶⁶,
Prze których dzielność i stateczne sprawy
Polska szeroko swych granic pomknęła

I serce wzięła¹⁶⁷.

W tejże jest liczbie on zakonnik święty¹⁶⁸,
Z cięniów klasztornych na królestwo wzięty.
Są dwa Leszczkowie¹⁶⁹; jest król wzrostem mały,

Ale mąż śmiały¹⁷⁰.

Widzę Jagiełła i dwu Kazimierzu¹⁷¹
Dobrych tak w boju, jako i w przymierzu;
Widzę i ciebie, gwiaździe równym prawie,

Cny Władysławie¹⁷².

Tu też jest Olbracht; król serca wielkiego;
Tuż z Aleksandrem Sygmunt¹⁷³, za którego
Polska zakwitła, a po długim boju

Wytchła w pokoju.

Szlachetne dusze, które swej dzielności
Macie zapłatę niebieskie radości,
Życzcie ojczyźnie, aby wam rodziła

Podobnych siła.

A ten, co po was¹⁷⁴ dziś państwo sprawuje,
Niechaj fortunnie i zdrów nam panuje;
A zwierzonego nie wzdawa opieku¹⁷⁵,

Aż pełen wieku!

¹⁶³Zemowit — Siemowit, syn Piasta, legendarnego założyciela dynastii.
¹⁶⁴Miecław — chodzi o Mieszka I.
¹⁶⁵z

(daw.) — prawo.

¹⁶⁶ ę e

es w — chodzi o Bolesława Chrobrego i Krzywoustego, może również Śmiałego.

¹⁶⁷ser e wzię — nabrała serca, odwagi.
¹⁶⁸z

i świę — Kazimierz I Odnowiciel, zwany też Mnichem.

¹⁶⁹ w

esz z wie — dwóch Leszków: Leszek Biały i Leszek Czarny.

¹⁷⁰ r wzr s e

— Władysław Łokietek.

¹⁷¹ w K zi ierz (daw. forma B.)— dwóch Kazimierzy: Kazimierza Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka.
¹⁷²Władysław — chodzi o Władysława Warneńczyka.
¹⁷³Sygmunt — Zygmunt (Zygmunt I Stary).
¹⁷⁴ e

p w s — następca tronu, Zygmunt II August.

¹⁷⁵ ie

zwierz eg

ie wz w

pie

— niech nie oddaje powierzonej mu odpowiedzialności.

    

Księgi pierwsze



Pieśń XI¹⁷⁶¹⁷⁷

Stronisz przede mną, Neto¹⁷⁸ nie tykana¹⁷⁹,
By więc sarneczka, kiedy obłąkana¹⁸⁰
Macierze szuka po górach ustronnych¹⁸¹,
Nie bez bojaźni i postrachów płonnych¹⁸².

Bo by sie namniej na drzewie wzjeżyły
Powiewne listki, by namniej ruszyły
Jaszczórki krzakiem, ta sie dusza zlęknie,
Aż od bojaźni na ziemi przyklęknie.

Lecz ja nie jako niedźwiedź albo mściwa
Myślę cię drapać lwica popędliwa;
Przestań też kiedy¹⁸³ za macierzą chodzić,
Już się ty możesz mężowi przygodzić¹⁸⁴.

Pieśń XII¹⁸⁵

Muszę wyznać, bo sie już nie masz na co chować:
Nigdy bych był nie wierzył, bych tak miał żałować,
Tego zwłaszcza, co nigdy mym własnym nie było;
Po prawdzie mi nieprawie¹⁸⁶ źle serce tuszyło¹⁸⁷.

Aleciem barzo nagle wypadł z tej nadzieje,
A mojej sie przygodzie nieprzyjaciel śmieje.
Kto drugi ma bez prace, o co snadź¹⁸⁸ dbał mało,
A mnie za me staranie złe szczęście¹⁸⁹ potkało.

Samem swą własną ręką tę winnicę¹⁹⁰ grodził,
Aby jej był ani źwierz, ani zły ptak szkodził;
Polewałem, żeby jej słońce nie suszyło,
Nakrywałem, żeby jej zimno nie mroziło.

A kiedy mię nalepsze miały potkać gody¹⁹¹,
Nie wiem, co za zły człowiek oberwał jagody.

¹⁷⁶Ks. , Pieśń XI — pieśń jest paraazą ody Horacego (Carmina I ) noszącej tytuł

e

ere ri e

gie e se (

e er

e s r i e

p e ).

¹⁷⁷W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹⁷⁸Neto — Neta to dawne zdrobnienie od Agnieszka; u Horacego: Chloe.
¹⁷⁹ ie

— pozostająca dziewicą.

¹⁸⁰

* (starop.) — zabłąkany.

¹⁸¹ s r

— odludny, niedostępny.

¹⁸²p s r

p

e — nieuzasadniony strach.

¹⁸³ ie

— tu: w końcu.

¹⁸⁴sie

prz g

i (starop.) — przydać się.

¹⁸⁵W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹⁸⁶ iepr wie (starop.) — nie bardzo, niezupełnie.
¹⁸⁷ sz

(starop.) — spodziewać się, przeczuwać.

¹⁸⁸s

(starop.) — może, chyba.

¹⁸⁹z e sz zęś ie — zły los.
¹⁹⁰wi i

— tu: alegoria kobiety, ciała kobiecego.

¹⁹¹g

— tu: szczęście.

    

Księgi pierwsze



I używa z rozkoszą, czego dostał snadnie¹⁹²,
A mnie, patrząc, jeno sie serce nie¹⁹³ rozpadnie.

Bodajże nie przechował¹⁹⁴; a bodaj poleżał!
Nie wiem, jako mię do gron tak pięknych ubieżał.
Ja sobie tak dobrych lat doczekać nie tuszę;
Podobno jako niedźwiedź łapę lizać muszę.

Pieśń XIII¹⁹⁵

O piękna nocy nad zwyczaj tych czasów¹⁹⁶,
Patrz na nas jasno wpośrzód tych tu lasów,
Gdzie jako pszczoły wkoło swego pana
Straż dzierżem niecąc ognie aż do rana.

Bodaj szczęśliwie tę drogę odprawił
I wszystko wedle myśli swojej sprawił
Pan świętobliwy¹⁹⁷, któremu nie miała
Polska w dobroci równia¹⁹⁸, jako¹⁹⁹ wstała.

I już nam ma być ten pohaniec²⁰⁰ srogi,
Który niedawno padał nam pod nogi
Kiedy Starodub²⁰¹, z gruntu wysadzony,
Pod miecz okrutny lud wydał zwierzony²⁰²?

Albo gdy pycha nie mogła pokorze
Wytrzymać stusu²⁰³, a w głębokie morze
Krwawy Niepr²⁰⁴ płynął miecąc na ostrowy²⁰⁵
Moskiewskie łupy i pobite głowy?

Prze Bóg, tychżesmy ojców dzieci? czyli
W tak krótkim wiekusmy sie wyrodzili?
Święty pokoju, tę masz wadę w sobie,
Że ludzie radzi zgnuśnieją przy tobie!

Więcej ci śrebra i złota dziś mamy,
Więcej półmisków na stoły dawamy;
Co po tym? Kiedy siedziem jak na ledzie²⁰⁶,
A granic na nas lada kto ujedzie²⁰⁷.

¹⁹²s

ie (starop.) — łatwo, bez trudu.

¹⁹³ e

ie (starop.) — niemal.

¹⁹⁴prze

w

— tu: strawić (tj. przechować w żołądku).

¹⁹⁵W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

¹⁹⁶

zw z

z s w — inaczej niż zwykle (bywa) w tych czasach.

¹⁹⁷P

świę

iw — król Zygmunt August.

¹⁹⁸r w i (starop.) — równego.
¹⁹⁹

— od czas gdy.

²⁰⁰p

ie — poganin (zob. Ks. , Pieśń VII, w. ).

²⁰¹Starodub — warownia zdobyta w roku  przez Jana Tarnowskiego podczas walk z Moskwą.
²⁰²

zwierz

— powierzoną sobie załogę.

²⁰³s s — cios, uderzenie. W strofie tej jest mowa prawdopodobnie o bitwie pod Orszą z roku .
²⁰⁴Niepr — Dniepr.
²⁰⁵ ie

s r w — miotając na wyspy.

²⁰⁶

e ie (starop. N. lp) — na lodzie.

²⁰⁷gr i

e ie (starop.) — wtargnie w nasze granice.

    

Księgi pierwsze



Pieśń XIV²⁰⁸²⁰⁹

Patrzaj, jako śnieg po górach sie bieli,

Wiatry z pułnocy²¹⁰ wstają,
Jeziora sie ścinają,

Żorawie, czując zimę, precz lecieli.

Nam nie lza, jedno²¹¹ patrzać też swej rzeczy:

Niechaj drew do komina,
Na stół przynoszą wina,

Ostatek niechaj Bóg ma na swej pieczy.

Przypadków dalszych żaden z nas nie zgadnie;

I prózno myślić o tym,
Co z nami będzie potym;

W godzinie²¹² wszystko Bóg wywróci snadnie²¹³.

Krótki wiek długiej nadzieje nie lubi.

Niechaj nie schodzi cało,
Coć sie do rąk dostało²¹⁴;

Za to, co ma być, żaden ci nie ślubi²¹⁵.

Jeleniom nowe rogi wyrastają;

Nam, gdy raz młodość minie,
Już na wiek wiekóm ginie,

A zawżdy²¹⁶ gorsze lata przypadają.

Pieśń XV²¹⁷

Nie za staraniem ani prze mą sprawę²¹⁸,
Miła, po tobie znam taką postawę²¹⁹;
Szukaj, jako chcesz, nie najdziesz przyczyny,
Chyba żeć milszy podobno kto iny.

A ja co mam rzec? Nie chcę sie przeciwić;
Temu sie jedno nie mogę wydziwić,
Skąd tę niestałość białegłowy mają,
Że sie jako wiatr letni odmieniają.

²⁰⁸Ks. , Pieśń XIV — pieśń jest paraazą ody Horacego (Carmina I ) noszącej tytuł

i r

(

i r

).

²⁰⁹W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

²¹⁰z p

— daw. ortografia; dziś: z północy.

²¹¹

ie z

e

(starop.) — jedyne, co możemy zrobić to.

²¹²w g

i ie — w jednej chwili.

²¹³s

ie (starop.) — łatwo, bez trudu.

²¹⁴ ie

ie s

i

sie

r

s

— bierz, co ci wpadło w ręce.

²¹⁵ś

i — zaręczyć.

²¹⁶z w

(starop.) — zawsze.

²¹⁷W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

²¹⁸ ie z s r ie

i prze

spr wę — bez mojego udziału; nie wskutek moich starań.

²¹⁹p

ie z

p s wę — doznaję od ciebie takiego zachowania się.

    

Księgi pierwsze



Niedawne czasy, gdy mię poczytano²²⁰
W liczbę fortunnych i za tego miano,
Który mógł wszystko otrzymać u ciebie,
A mnie sie zdało, żem był wszystek w niebie.

Dziś inne wiatry przeciwko mnie wieją,
Straciłem wszystko zaraz i z nadzieją;
Nie wiem, co mię za wiedźma osypała
I lichem²²¹ zdradnych słów uczarowała.

Niech ci sie, miła, wszystko dobre wodzi²²²,
Z kimkolwiek przestać twoje serce godzi;
Ale rozeznać umiej przyjaciela,
A trudno naleźć masz²²³ jednego z wiela.

Nie dufaj temu, kto gładkość²²⁴ miłuje,
Bo ten na słabym gruncie sie buduje:
Słońce jednako i padnie²²⁵, i wschodzi,
Nam zawżdy²²⁶ z laty cokolwiek odchodzi.

A gdy czas przyjdzie ostatniej potrzebie²²⁷,
Ledwe sie najdzie, kto ciało pogrzebie.
Takiem ja chcę być przyjacielem tobie;
Lecz wolę, że ty płaczesz na mym grobie.

Pieśń XVI²²⁸²²⁹

Królom moc na poddane i zwierzchność dana,
A królowie zaś mają nad sobą Pana,
Który wszystkiemu światu sam rozkazuje,
Na ziemi i na niebie wiecznie króluje.

Nie wszyscy z jednym szczęściem na świat sie rodzą:
Szerzej jedni niż drudzy swe płoty grodzą;
Ten ma wiele nad insze w zacności domu,
Ten dobrą sławą nie da naprzód nikomu²³⁰,

Za tym przyjaciół więcej. Śmierć sprawiedliwa
Jednakiego na wszystki prawa używa.
Kto bądź, ten bądź²³¹, na kogo los naprzód padnie,
Tak pana, jako sługę poima²³² snadnie.

²²⁰p z

— zaliczyć.

²²¹ i

— nieszczęście (licho to liczba nieparzysta; miała ona przynosić nieszczęście).

²²²

re w

i (starop.) — dobrze powodzi.

²²³ r

e

sz (starop.) — nie znajdziesz.

²²⁴g

ś (starop.) — piękno, uroda.

²²⁵p

ie — zachodzi.

²²⁶z w

(starop.) — zawsze.

²²⁷ z s

s

ie p rze ie — godzina śmierci.

²²⁸Ks. , Pieśń XVI — pieśń jest paraazą ody Horacego (zob. Carmina III , w. –) noszącej tytuł

r

irgi

e p er r

(

r

iew z i

p w).

²²⁹W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

²³⁰

r s w

ie

prz

i

— nie da się wyprzedzić nikomu, gdy chodzi o dobre imię.

²³¹

e

— wszystko jedno, kto.

²³²p i

(starop. forma  os. lp, cz. przysz.) — pojmie, zabierze (por. imać się czego).

    

Księgi pierwsze



Komu zawżdy nad szyją wisi miecz goły²³³,
Nie uczynią mu smaku przyprawne stoły,
Nie pomoże mu do snu słodkie śpiewanie;
Sen u prostaków przyjmie²³⁴ i złe posłanie.

Kto swą chciwość na tym, co dosyć, miarkuje²³⁵,
Tego ani burzliwe morze asuje,
Ani ciężki grad, ani złe urodzaje,
Kiedy drzewo to ciepłu, to zimnu łaje.

Delfinowie swe morza ścieśnione czują,
Bowiem już i na wodzie zamki budują²³⁶:
Wszystka sie do roboty czeladź rzuciła
I sam pan, bo mu sie już ziemia sprzykrzyła.

Ale bojaźń i groza pana prowadzą
I z wysokich pałaców pchać sie²³⁷ nie dadzą;
Na okręt li budowny²³⁸, na koń li wsiędzie,
Troska w okręcie, troska za siodłem będzie.

A jesli ani marmór serdecznej rany²³⁹,
Ani ulżą jedwabiem obite ściany,
Przecz mam zajźrzeć²⁴⁰ kosztownych pałaców komu,
A nie raczej w swym mieszkać ojczystym domu?

Pieśń XVII²⁴¹²⁴²

Słońce już padło²⁴³, ciemna noc nadchodzi,
Nie wiem, co za głos uszu mych dochodzi;
Postoję mało²⁴⁴, a dowiem sie pewnie,
Dlaczego płacze ta pani tak rzewnie.

«Już to dziesiąte lato²⁴⁵ niebo toczy,
Jako me smutne zawsze płaczą oczy;
A dokąd mi sie miły mój nie wróci,
Żaden na świecie troski mej nie skróci.

Już wszyscy inszy nazad przyjechali,
Którzy nieszczęsnej Troje dobywali;

²³³K

z w

sz

wisi

ie z g

— aluzja do miecza Damoklesa: Damokles, ulubieniec Dionizjo-

sa, tyrana Syrakuz (– r. p.n.e.), gdy zazdrościł władcy szczęśliwego losu został posadzony pod mieczem
zawieszonym na końskim włosie, by mógł wczuć się w sytuację władcy w każdej chwili narażonego na nieszczę-
ście.

²³⁴se prz

ie — sprowadzi sen.

²³⁵ i r w

(daw.) — ograniczać, powściągać.

²³⁶

w

ie z

i

— jest to nawiązanie do metody budowania rzymskich willi; wprawdzie nie na

morzu, ale na tamach czy kamiennych groblach wchodzących w morze (zob. też Ks. , Pieśń I).

²³⁷p

sie — wypędzić się, wypchnąć się.

²³⁸

w

— okazały, pięknie zbudowany.

²³⁹ser e z

r

— tu: niepokój, lęk.

²⁴⁰prze z

z

rze — dlaczego mam zazdrościć.

²⁴¹Ks., Pieśń XVII — pieśń jest oparta na motywach listu Penelopy do Ulissesa z er i Owidiusza. Wpro-

wadzająca strofa pierwsza jest oryginalna.

²⁴²W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

²⁴³

ń e

p

— słońce zaszło; zapadło za horyzont.

²⁴⁴

(starop.) — trochę.

²⁴⁵

(daw.) — rok.

    

Księgi pierwsze



Jam tylko sama bez męża została:
Sroga Fortuna, ta mi go zajźrzała²⁴⁶.

Bodaj był w ten czas, gdy do Sparty płynął,
Ten cudzołożnik²⁴⁷ na morzu zaginął!
Uszłabych była²⁴⁸ tej ciężkiej żałości,
Przed którą prawie²⁴⁹ schną dziś moje kości²⁵⁰.

Jako ptak, kiedy towarzysza zbędzie²⁵¹,
Nigdy na rózdze²⁵² zielonej nie siędzie,
A między bory i pustymi lasy
Sam jeden lata po swe wszystkie czasy²⁵³,

Tak ja, nieszczęsna, w jego niebytności
Muszę być zawżdy²⁵⁴ w trosce i w żałości;
Chronię sie ludzi²⁵⁵, sama nie wiem czemu,
Radam, gdy świadka nie mam płaczu swemu.

Bałam sie zawżdy, póki wojna trwała,
Alem wżdy²⁵⁶ o nim, nieboga, słyszała;
Teraz nie wiedzieć, gdzie po świecie błądzi,
A wierne serce zawsze gorzej sądzi²⁵⁷.

Troszczą mię²⁵⁸, smutną, srogie morskie wody,
Troszczą mię wiatry i złe niepogody,
Troszcze mię wszystko, cokolwiek być może;
Tobie go ja tam poruczam²⁵⁹, mój Boże!

I to mi czasem na myśl więc przychodzi
(Bo łacno²⁶⁰, gdy chce, nieszczęście ugodzi),
Że moje serce prózno sie asuje,
A on podobno²⁶¹ gdzie indziej miłuje.

Źleć by mi płacił moje życzliwości,
Bych miała doznać takiej niewdzięczności;
Bodajbych pierwej ostatnie²⁶² skonała,
Niżli nowiny takiej doczekała!

Aleć ja dufam jego szczerej cnocie,
Że mię nie będzie chciał mieć w tym kłopocie;
Będzie pamiętał i statecznie chował
Miłość i wiarę, którą mi ślubował.

²⁴⁶ r

z

rz

— los pozazdrościł.

²⁴⁷

i — chodzi tu o Parysa, który porwał Helenę, co stało się przyczyną wojny trojańskiej; z tej

wojny wracał przez  lat Ulisses, na którego czeka skarżąca się tutaj Penelopa.

²⁴⁸ sz

(starop.) — uniknęłabym.

²⁴⁹Prze

r pr wie — z powodu której całkiem.

²⁵⁰s

iś

e

ś i — zwrot przysłowiowy posiadający genezę biblijną, oznacza tęsknotę („usychanie”

z tęsknoty), utratę sił z nią związaną.

²⁵¹z

(tu:  os. lp: zbędzie) — stracić.

²⁵²

r z e — na gałęzi.

²⁵³p swe wsz

ie z s — przez całe swoje życie.

²⁵⁴z w

(starop.) — zawsze.

²⁵⁵ r ię się

i — chronię się przed ludźmi.

²⁵⁶w

(starop.) — przynajmniej.

²⁵⁷g rze s

i — spodziewa się czegoś złego.

²⁵⁸ r sz z

(starop.) — martwić, niepokoić, trapić; r sz z

ię: trapią mnie.

²⁵⁹p r z

(starop.) — oddawać pod opiekę, polecać.

²⁶⁰

(starop.) — bez trudu, łatwo.

²⁶¹p

— być może.

²⁶² s

ie (starop.) — ostatecznie.

    

Księgi pierwsze



Usilne²⁶³ wiatry, co morzem władacie,
Jesli też kiedy, co to miłość, znacie,
Dodajcie mu tak szczęśliwego biegu,
Że wrychle stanie²⁶⁴ na ojczystym brzegu».

Pieśń XVIII²⁶⁵

Czołem za cześć²⁶⁶, łaskawy mój panie sąsiedzie.
Boże nie daj u ciebie bywać na biesiedzie,
Każesz mi pić przezdzięki²⁶⁷ twe przemierzłe²⁶⁸ piwo,
Że do dna nie wypijam, patrzysz na mię krzywo.

Wszytkoć wadzi: być²⁶⁹ na nos biedna mucha padła,
Miecesz głową i mniemasz, że cię do krwie zjadła;
Od stołu żenie każesz, fukasz na pachołki,
Wyciskałeś talerze, wyciskasz i stołki²⁷⁰.

Patrzaj, diable, że sie tu i gościom dostanie:
Gniewaj sie, jako raczysz, jeno nie bij, panie,
Bo ja w tym piwie twoim rozkoszy nie czuję;
Zdrowie rad mam od ciebie²⁷¹, kufla nie przyjmuję.

Jeslić o sławę idzie, kto więcej pić może,
Dajęć przodek²⁷² w tym męstwie; sam pójdę na łoże.
Już ty bądź tym rycerzem, co piwo usieczesz²⁷³;
Tego nie wiem, jesli²⁷⁴ przed chłopem nie ucieczesz.

Jesli też tak rozumiesz, żebyś mię czestował²⁷⁵,
Męczysz mię, nie czestujesz; tociem podziękował.
Chcesz mię uczcić? Dajże mi dobrą wolą²⁷⁶ w domu,
A niechaj po niewoli²⁷⁷ nie pełnię nikomu.

Prózno mi skwarnę²⁷⁸ dawasz. Ja nie będę gonił²⁷⁹,
Bych też nabarziej piwa wczorajszego zronił²⁸⁰.
Wiem, żeby mię psi przedsię²⁸¹ twoi pilnowali,
Bych sie układł, wnet by mi gębę ulizali.

²⁶³ si

— tu: silny, natarczywy.

²⁶⁴ e wr

e s

ie — żeby rychło (szybko) stanął.

²⁶⁵W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

²⁶⁶ z e z

ześ — zwrot oznaczający pożegnanie i podziękowanie (tutaj: za ucztę).

²⁶⁷przez ię i (starop.) — wbrew mojej woli, gwałtem.
²⁶⁸prze ierz — wstrętny, budzący odrazę, obrzydliwy.
²⁶⁹

— by ci.

²⁷⁰

is

eś

erze w is sz

s

i — rzucałeś talerzami, rzucasz stołkami.

²⁷¹

r wie r

ie ie — z przyjemnością przyjmuję twój toast za zdrowie.

²⁷²

ę prz e — przyznaję ci pierwszeństwo.

²⁷³ sie (tu:  os. lp cz. przysz.: usieczesz) — pokonać.
²⁷⁴ es i — tu: czy.
²⁷⁵ zes w

— okazywać cześć.

²⁷⁶

r w

(tu: daw. B. lp. dobrą wolą) — swoboda.

²⁷⁷p

iew i — wbrew swojej woli.

²⁷⁸s w r

— środek wymiotny podawany ptakom myśliwskim.

²⁷⁹

ie ę ę g i — w domyśle: jak ptak myśliwski, któremu podano skwarnę.

²⁸⁰piw

zr i — zwymiotował piwo.

²⁸¹prze się — przecież.

    

Księgi pierwsze



Alem prosto niemyśliw²⁸². Ci sie na to godzą,
Co szperki niedopiekłe²⁸³ i twardy ser głodzą²⁸⁴,
Co sobie gardła ostrzą na niewinne piwo
Rydzem, śledziem, ogórkiem; nie wiem, co im krzywo²⁸⁵.

I tak we łbie rozumu po trzeźwiu niewiele,
A ostatek chcą zalać w to miłe wesele.
Niech raczej nic nie będzie, ma li go być mało;
Rado by niebożątko z mozgu oszalało²⁸⁶.

Więc też wojna bez wici²⁸⁷: gospodarz sie wierci.
Porwoniście zabitej na ostatek śmierci²⁸⁸!
Do tylam was rozwadzał²⁸⁹, aż mi sie dostało;
Bijcie sie, póki chcecie, mnie tam na tym mało²⁹⁰.

Kufle lecą jako grad, a drugi już jęczy:
Wziął konwią, aż mu na łbie zostały obręczy.
Potym do arkabuzów²⁹¹. A więc to biesiada?
Jesliście tak weseli, jakaż u was zwada?

Nazajutrz sie jednają; przedsię go nalewaj²⁹²,
A kto z nieżadnym²⁹³ głosem, przed pany zaśpiewaj:
«Chciejże pomnieć, a dobrze baczyć, namilejsza!» «W czerwonej czapce chodził»²⁹⁴ zda
mi sie cudniejsza.

Usłyszysz tam pięć bassów, dwanaście dyszkantów²⁹⁵,
Sześć altów, ośm tenorów, dwanaście wagantów²⁹⁶,
Potym od melodyjej aż posną na stole,
Ali²⁹⁷ drudzy wołają: «Na dwór, na dwór wole!»

Bodajże wam smród w gębę, mili pijanice,
A trąd na twarz; bo żona lubi takie lice.
Krzywej nogi na starość, nieobrotnej szyje,
Krom klątwy²⁹⁸, kto będzie żyw, snadnie sie dopije²⁹⁹.

²⁸² ie

ś iw — nie lubiący polowania.

²⁸³szper i ie pie e — niedopieczone kawałki wysmażonej słoniny (skwarki).
²⁸⁴g

i (tu:  os. lm: głodzą) — tu: gryźć.

²⁸⁵ i

rz w — co im zawiniło.

²⁸⁶

z

zg

sz

— na pewno zwariuje.

²⁸⁷ ez wi i — bez uprzedzenia.
²⁸⁸P rw iś ie

ś ier i — niech was śmierć porwie.

²⁸⁹

w s r zw

— Tak długo rodzielałem was, bijących (wadzących) się.

²⁹⁰

ie

— mnie to nie obchodzi, mało mi na tym zależy.

²⁹¹ r

z — strzelba.

²⁹²g

ew — nalewaj piwa (czy też innego trunku).

²⁹³ ie

e (starop.; tu N. lp: nieżadnym) — niebrzydki.

²⁹⁴

ie e p

ie

rze

z

i e sz ;

zerw e z p e

i — tytuły pieśni popularnych

w czasach Kochanowskiego.

²⁹⁵ sz

— głos chłopięcy.

²⁹⁶w g

(od łac.

g ,

g re: błądzić) — głos pośredni między altem i tenorem, „błądzący” po pijacku;

opis całego tego chóru jest wyraźnie groteskowy.

²⁹⁷ i (starop.) — tymczasem.
²⁹⁸ r

w — bez przekleństwa.

²⁹⁹s

ie sie

p e — łatwo (skutecznie) się upije.

    

Księgi pierwsze



Pieśń XIX³⁰⁰

Żal mi cię, niebogo,
Że nie masz nikogo,

Co by cię przestrzegł; słuchaj ale mało³⁰¹,
A potym uczyń, coć sie będzie zdało.

Bodaj sie przepadło
To twoje źwierciadło:

Bo tobą szali, a ty sie nie czujesz³⁰²,
Dawno sie nie swej twarzy przypatrujesz.

Popatrz miedzy szoty
prawdziwszej roboty³⁰³:

Ujźrzysz tam i płeć³⁰⁴ chropawą, i zęby
Nieprawie³⁰⁵ białe, jeno uchyl gęby³⁰⁶.

Więc i lat tak snadnie³⁰⁷
Mamka-ć nie ukradnie³⁰⁸;

Bo łacno zliczysz pod oczyma karby³⁰⁹,
Tego nie zetrą i weneckie farby³¹⁰.

Aż sie za cię wstydzę,
Gdy cię w tańcu widzę.

Ano wiem, czemuś mi sie nie udała³¹¹:
Prosto jakobyś młodym przyganiała³¹².

Takżeć i te stroje
Jakoby nie twoje;

Tyś sie ubrała prawie wedle świata,
A to za krzywdę biorą twoje lata³¹³.

Nie przeciw sie³¹⁴ Zosi,
Bo tę miłość nosi,

Że musi skakać jako sarna w lesie;
A nie sromota, co komu czas niesie.

Tobie na twe lata
Czas poprzestać świata³¹⁵;

³⁰⁰Ks. , Pieśń XIX — pieśń zawiera motywy z licznych utworów Horacego (

r i

I , III , IV ;

epody  i ).

³⁰¹ e

— choć przez chwilę.

³⁰²

sz i

sie ie z esz — oszukuje cię, a ty nie dostrzegasz, jak jest z tobą naprawdę.

³⁰³P p rz ie

sz

pr w iwsze r

— poszukaj między kupcami bardziej prawdomównego wyrobu,

tj. lustra („szot” od „Szkot”; Szkoci byli znani w Polsce jako kupcy).

³⁰⁴p e — daw. cera.
³⁰⁵ iepr wie (starop.) — nie całkiem.
³⁰⁶

gę

— otwórz usta („gęba” nie ma w języku szesnastowiecznym znaczenia pejoratywnego).

³⁰⁷s

ie — łatwo.

³⁰⁸

ie

r

ie — zwrot różnie tłumaczony: „nie ujmie ci lat to, że młodą osobę przed-

stawisz jako swoją mamkę” (L. Ślękowa); „niełatwo mamce mówić, że masz mniej lat” (T. Sinko).

³⁰⁹ r

— zmarszczki.

³¹⁰we e ie r

— luksusowe kosmetyki sprowadzane z Wenecji.

³¹¹ i się ie

— nie spodobała mi się.

³¹²

prz g i

— współzawodniczyć z młodymi.

³¹³

z

rz w ę i r w e

— będąc już w takim wieku, wyrządzasz sobie (ściślej: swojemu wiekowi)

krzywdę.

³¹⁴ ie prze iw sie — nie naśladuj, nie chciej dorównać.
³¹⁵p przes

świ

— wyrzec się świata.

    

Księgi pierwsze



Cudniej³¹⁶ ci będzie prząść kądziel niż w wieńcu
Siedzieć za stołem, babie przy młodzieńcu.

Pieśń XX³¹⁷

Miło szaleć, kiedy czas po temu,
A tak, bracia, przypij każdy swemu³¹⁸,
Bo o głodzie nie chce sie tańcować,
A podpiwszy, łacniej już błaznować.

Niech sie tu nikt z państwem nie ozywa³¹⁹
Ani z nami powagi używa³²⁰,
Przywileje powieśmy na kołku,
A ty wedla pana siądź, pachołku!

Tam dobra myśl nigdy nie postoi,
Gdzie z rejestru³²¹ patrzą, co przystoi;
Á powiem wam, że sie tym świat słodzi,
Gdy koleją statek³²² i żart chodzi.

Ale to mój zysk, że mię słuchacie,
A żadnej mi pełnej nie podacie;
Znał kto kiedy poetę trzeźwiego?
Nie uczyni taki nic dobrego.

Przedsię do mnie³²³, a ja nie zawiodę;
Wy też drudzy, co macie pogodę³²⁴,
Każdy swojej³²⁵ włóż w ucho leda co,
Nie macie tu oględać sie na co.

I z namędrszym nie trzymam w tej mierze,
Kto sie długo na dobrą myśl bierze³²⁶;
Czas ucieka, a żaden nie zgadnie,
Jakie szczęście o jutrze³²⁷ przypadnie.

Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady,
O przyszłym dniu niechaj próznej rady³²⁸;
Już to dawno Bóg odmyślił³²⁹ w niebie,
A k tej radzie nie przypuszczą ciebie.

³¹⁶

ie * — bardziej stosownie (inny odcień znaczeniowy niż dzisiaj).

³¹⁷W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

³¹⁸prz p

swe

— w domyśle: sąsiadowi.

³¹⁹ ie sie

i z p ńs we

ie z w — niech nikt nie mówi o sobie, jakby był wielkim panem.

³²⁰p w gi

w — pokazuje, jaki jest ważny.

³²¹z re es r — według ścisłych reguł zachowania się.
³²²s e (starop.) — powaga, stateczność.
³²³Prze się

ie — no, chodźcie do mnie (lub: pijcie do mnie).

³²⁴ r

ie p g ę — inni, którzy macie okazję, sposobność.

³²⁵K

sw e — w domyśle: towarzyszce, kobiecie.

³²⁶K sie

g

r

ś ierze — jeśli ktoś długo zbiera się do zabawy.

³²⁷

rze — jutro.

³²⁸ ie

pr z e r

— zaniechaj niepotrzebnych myśli.

³²⁹

ś i — przemyślał.

    

Księgi pierwsze



Pieśń XXI³³⁰³³¹

Ty spisz, a ja sam³³² na dworze
Jeszcze od wieczornej zorze
Cierpię nocne niepogody;
Użałuj sie mojej szkody!

Słuchaj, jako bije w ściany
Z gwałtownym dżdżem grad zmieszany.
Ockni sie, a przemów słowo,
Nieużyta³³³ białagłowo!

Nie na żadną kradzież godzę,
Chocia tak po nocy chodzę;
Wziąłbych przedsię, by co dano:
Łupiestwo czartu porwano³³⁴.

Nigdziej miejsca mniej hardości³³⁵
Nie najdziesz jako w miłości;
Gładkość wprawdzie sługi daje,
Ale dzierżą obyczaje³³⁶.

Słuchasz? czy mój głos nie może
Dolecieć na twoje łoże?
Słuchajcie wy, nocne cięnie,
I nieumowne³³⁷ kamięnie!

Do Amfijonowej lutnie³³⁸
Śpieszyły sie lasy chutnie³³⁹,
A niezwyczajne³⁴⁰ opoki
Ścisnęły sie w mur szeroki.

Orfeowych strón³⁴¹ słuchały
Srogie jędze i płakały,
Gdy miłością utrapiony,
I pod ziemią szukał żony.

³³⁰Ks. , Pieśń XXI — skarga zakochanego pod drzwiami dziewczyny nawiązująca do popularnego w staro-

żytności i renesansie gatunku paraklausithyron (utwory Horacego, Tibullusa, Owidiusza, Propercjusza, Katul-
lusa).

³³¹W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

³³²s

(starop.) — tutaj.

³³³ ie

(starop.) — nieubłagany.

³³⁴ z r

p rw

(starop.) — popularne przekleństwo: niech czart porwie.

³³⁵ r ś — wyniosłość, zuchwałość.
³³⁶

ś wpr w ie

e

ier

z e — sens agmentu: uroda sprawia, że człowiek się zakochuje

(staje się sługą miłości), ale miłość utrzymuje się dzięki zasadom.

³³⁷ ie

w

— taki, z którym trudno się dogadać; nieubłagany.

³³⁸

w

i — Amfion: w mit. gr. muzyk, który potrafił za pomocą dźwięku liry przenosić kamienie

używane do budowania murów Teb, w których panował.

³³⁹

ie (starop.) — chętnie, ochoczo; może też znaczyć: szybko.

³⁴⁰ iezw z

— niezwykły lub nienawykły do czegoś; tu: o skałach nienawykłych do samodzielnego po-

ruszania się.

³⁴¹ r e w

s r

s

— Orfeusz: w mit. gr. poeta tracki, który potrafił poruszyć za pomocą swej muzyki

Furie („jędze”), a nawet rzeczy nieożywione. Kiedy zmarła jego żona Eurydyka, udał się do podziemi i tak
oczarował Plutona, że uwolnił on Eurydykę pod warunkiem, że Orfeusz nie odwróci się, dopóki nie wyjdą na
ziemię. Kiedy już mieli postawić swe stopy na ziemi, Orfeusz odwrócił się i Eurydyka natychmiast zniknęła.
Ogromny żal Orfeusza po powtórnej stracie żony tak rozwścieczył trackie kobiety, że w czasie jednej z orgii
z okazji bachanaliów rozerwały go na strzępy.

    

Księgi pierwsze



Jego pieśni żałościwe
Zjęły³⁴² bogi nieżyczliwe;
I miał w ręku, co miłował,
By był, nędznik, lepiej chował.

Ale nie strzymał umowy,
Więc przyszedł o smutek nowy;
Bo źle sie obejźrzał, ali
Czarci panią zaś porwali³⁴³.

Czekać już, nieboże, było³⁴⁴.
Ale gdy co komu miło,
Trudno wytrwać i czas mały:
Godzina tam jak rok cały.

A ja długo mam bić w stróny³⁴⁵?
Już u mnichów słyszę dzwóny.
Dziwnosmy sie pomieszali,
Jam nie spał, a ci już wstali.

Dobrą noc, jesli kto słyszy,
A mój więniec w tej złej ciszy
Niechaj wisi do świtania³⁴⁶,
Świadek mego niewyspania.

Pieśń XXII³⁴⁷

Rozumie mój, prózno sie masz³⁴⁸ asować:
Co zginęło, trudno tego wetować³⁴⁹;
Póki czas był, póki szczęście służyło,
Czegoś żądał, o wszystko łacno³⁵⁰ było.

Teraz widzisz, że nam niebo nie sprzyja:
W czym sie kochasz, to cię daleko mija.
Cóż temu rzec? I szkoda głowy psować³⁵¹;
Lepiej sie nam na lepsze czasy chować.

A nie mniemaj, byś sam był w tej niewoli:
Nalazłby sie, kogo to nie mniej boli;
Jeno ludzie snadniej³⁵² zakryć umieją,
Acz nie z serca, z wierzchu sie przedsię śmieją.

³⁴²pieś i

ę

gi — pieśni przejęły, wpłynęły na bogów.

³⁴³ z r i p i z ś p rw i — przykład chrystianizacji opowieści mitologicznych.
³⁴⁴ ze

— trzeba było czekać.

³⁴⁵ i w s r

— uderzać w struny (lutni).

³⁴⁶wię ie

ie

wisi — zwyczaj wieszania wieńca na drzwiach ukochanej po bezskutecznym nocnym

czuwaniu nie był raczej znany polskiej obyczajowości i został tu przejęty ze staroż. paraklausithyronów.

³⁴⁷W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

³⁴⁸pr z

sz — nie powinieneś.

³⁴⁹we w

(starop. czas. łączy się z D.: czego?) — odzyskać (z B.: co?).

³⁵⁰

(starop.) — łatwo.

³⁵¹sz

g w ps w

(starop.) — szkoda zawracać sobie tym głowę.

³⁵²s

ie (starop.) — łatwo.

    

Księgi pierwsze



Mnie, smutnego, ten dowcip³⁵³ nie ratuje,
Wyda mię twarz, gdy sie serce źle czuje.
Wszakoż widzę, że sie prózno asować:
Co zginęło, trudno tego wetować.

Pieśń XXIII³⁵⁴³⁵⁵

Nieźle czasem zamilczeć, co człowieka boli,
By nie znał nieprzyjaciel, że cię ma po woli³⁵⁶;
Ale to nade wszystko za raz³⁵⁷ odżałować,
A niewdzięcznemu panu tudzież podziękować.

Cierpiałem ja tak wiele, że mię wstyd powiadać,
A mógłby mi bezpiecznie każdy głupstwo zadać³⁵⁸,
Żem sie dał za nos wodzić czas tak barzo długi,
Bacząc³⁵⁹, że w małej wadze były me posługi.

Chciałem złość jakokolwiek wytrwać uprzejmością,
A zwyciężyć niewdzięczność swoją statecznością³⁶⁰;
Ale moja uprzejmość i statek był prózny,
A jej niebaczny³⁶¹ umysł zawżdy memu rózny.

Bóg was żegnaj, niewdzięczne i nieludzkie wrota,
Świadome³⁶² mych częstych dróg i mego kłopota;
Bodaj tu pajęczyna i pleśń na was padła,
A te niewierne zamki rdza plugawa zjadła!

Pieśń XXIV³⁶³

Zegar, słyszę, wybija,
Ustąp, melankolija!
Dosyć na dniu ma statek,
Dobrej myśli ostatek³⁶⁴.

U Boga każdy błazen,
Choć tu przymówki prazen³⁶⁵,

³⁵³ w ip (starop.) — tu: być może chodzi o sprytne ukrywanie uczuć (dowcip jako fortel, zdolność kombi-

nowania, pomysłowość).

³⁵⁴Ks. , Pieśń XXIII — kolejna pieśń o oczekiwaniu u drzwi ukochanej (zob. Ks., Pieśń XXI) oparta na

motywach z poezji Katulla i elegików rzymskich.

³⁵⁵W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

³⁵⁶ ie p w i (starop.) — mieć w swojej mocy.
³⁵⁷z r z (starop.) — za jednym razem.
³⁵⁸ ezpie z ie

g ps w z

— bez obawy, że się pomyli, zarzucić głupotę.

³⁵⁹

z

(forma starop.) — chociaż zauważyłem.

³⁶⁰s e z ś (a. s e *) — wierność, stałość.
³⁶¹ ie

z

(starop.) — niewdzięczny.

³⁶²świ

(starop.) — będący świadkiem.

³⁶³W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

³⁶⁴

s

i

s e

s e — sens agmentu: wystarczy już powagi w tym dniu, ostatek czasu

poświęćmy zabawie.

³⁶⁵

prz

w i pr ze (starop.) — tu (czyli na ziemi) wolny od napiętnowania.

    

Księgi pierwsze



A im sie barziej sili,
Tym jeszcze więcej myli.

A kto by chciał na świecie
Uważyć, co sie plecie,
Dziwnie to prawdy blisko,
Że człek - Boże igrzysko.

Dygnitarstwa, urzędy,
Wszystko to jawne błędy³⁶⁶;
Bo nas równo śmierć sadza
Ani pomoże władza.

A nad chłopa³⁶⁷ chciwego
Nie masz nic nędzniejszego;
Bo na drugiego zbiera,
A sam głodem umiera.

Więc by tacy synowie
Byli jako ojcowie,
Dawno by z tej przyczyny
Świat sie jął żebraniny.

Lecz temu Bóg poradził,
Bo co jeden zgromadził,
To drugi wnet rozciska³⁶⁸;
Niech świata głód nie ściska.

Po śmierci trudno rządzić;
Tyś mógł, ojcze, nie błądzić,
Syn tylko worki zliczy,
W rozumie nie dziedziczy.

Przeto te troski płone³⁶⁹
Szatanowi zlecone³⁷⁰;
Niech, uprzątnąwszy głowę³⁷¹,
Mkną w skrzynię Fokarowę³⁷².

A nam wina przynoście,
Z wina dobra myśl roście;
A asunek podlany
Taje by śnieg zagrzany.

³⁶⁶ ę

(starop.) — głupstwa, sprawy niewarte zachodu.

³⁶⁷

p — tu: mężczyzna, człowiek.

³⁶⁸r z is

— rozrzucić (por. ciskać: rzucać).

³⁶⁹p

(starop.) — płonny, zbyteczny, daremny.

³⁷⁰sz

wi z e

e (przen.) — przeklęte.

³⁷¹ prz

wsz g wę — wyprowadziwszy się z głowy.

³⁷²s rz ię

r wę — skrzynię Fokarów; chodzi o bankierską rodzinę Fuggerów.

    

Księgi pierwsze



Pieśń XXV³⁷³³⁷⁴

Użałuj sie³⁷⁵, kto dobry, a potłucz zawiasy
I mnie samę wrzuć w ogień; bo prze te niewczasy³⁷⁶
Dobrze³⁷⁷ już nie szaleję, ja, furta strapiona;
Jednak³⁷⁸ mię ten bezmierny niepokój dokona³⁷⁹.

Że to żadna Boża noc nigdy nie minęła,
Abych kiedy okrutnych razów nie podjęła³⁸⁰
Od tych sprosnych pijanic; nie mówię o słowa,
Łatwiejsza to, kiedyby³⁸¹ cała była głowa.

Co tu za mej pamięci powrozów stargano,
Wrzeciądzów³⁸² ukręcono, młotków³⁸³ skołatano;
Teraz już głowicami³⁸⁴ łotrostwo mię tłucze,
A ubogi gospodarz kryje pod sie klucze.

To nietajna, że cierpię nie za swoją winą,
Ale wszeteczna pani wszystkiego przyczyną,
Która nie wiem na jaki żywot sie udała³⁸⁵,
Że i wstydu, i dobrej sławy zapomniała.

Ja, to Bóg wie, przestrzegam swojej powinności,
A taję, ile mogę, jej zbytków i złości.
Cóż po tym, kiedy ludzie na zęby ją wzięli³⁸⁶?
Ona wie, jesli fałszu czy prawdy sie jęli.

Ale jesli mię, smutną, ciężkie razy bolą,
Nie mniejszą mam przed owym nędznikiem niewolą,
Co tu noc pole nocy³⁸⁷ płacze mi nad głową
Ani mi spać dopuści swą żałosną mową.

«Furto — powiada — sroższa niżli pani twoja,
Mnie to na złość trzymasz sie tak mocno podwoja³⁸⁸;
Czemu mię w dom, smutnego, nie puścisz? Gdyż³⁸⁹ mojej
Skrytej prośby nie umiesz odnieść paniej swojej!

³⁷³Ks. , Pieśń XXV — skarga furty skierowana do pięknej dziewczyny; klasyczny przykład gatunku zwanego

paraklausithyron, którego realizacje pojawiały się już wyżej w Ks. , Pieś i XXI i Pieś i XXIII. Pieśń nawiązuje
do elegii (I, ) Propercjusza (do w.  stanowi naśladowanie, a dalej przekład).

³⁷⁴W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Pieś i

jest odmienne od znaczenia obecnego.

³⁷⁵

w

się (starop.) — ulitować się.

³⁷⁶ iew z s (starop.) — niewyspanie, przemęczenie, niewygody.
³⁷⁷

rze (daw.) — omal.

³⁷⁸ e

— tu: w końcu.

³⁷⁹

(starop.) — dobić, zabić (por. pokrewne: konać; dokonać żywota).

³⁸⁰

r

r z w ie p

ę — żebym nie doznała (nie otrzymała) okrutnych ciosów.

³⁸¹ ie

wię s w

wie sz

ie

— nie chodzi już o to, co mówią, łatwiej by to było znieść, gdyby.

³⁸²wrze i

(daw.) — zamek; urządzenie do zamykania bramy w postaci żelaznej sztaby lub drąga obracają-

cego się na sworzniu.

³⁸³

e — chodzi tu o młotek wiszący na bramie i używany jako kołatka.

³⁸⁴g wi

— rękojeść broni.

³⁸⁵

i

w sie

— jaki rodzaj życia wybrała.

³⁸⁶

zę

wzię i — zaczęli ją obmawiać (por. dzisiejsze „wziąć kogoś na języki”).

³⁸⁷

p e

— noc podle nocy, czyli noc po nocy.

³⁸⁸p w

(starop. forma D. lp) — bocznej futryny drzwi.

³⁸⁹g

— tu: skoro.

    

Księgi pierwsze



Tak-że ja, biedny człowiek, w swym ciężkim asunku
Nie mam uznać³⁹⁰ na wieki żadnego ratunku?
I już mię nocleg potkać uczciwszy nie może,
A ten zimny próg muszę przyjmować za łoże?

Mych niewczasów litują nocy nieprzespane,
Litują pełne gwiazdy, wiatry niewytrwane³⁹¹;
Ty sama nie chcesz baczyć ludzkich doległości³⁹²,
A swym tylko milczeniem wiecznie zbywasz gości.

Gdzieś to namniejsze słówko przez skałę przepadło³⁹³,
A na zapamiętałym³⁹⁴ uchu paniej siadło;
By kamień, by żelazo w sercu swym chowała,
Nie wierzę temu, żeby westchnąć raz nie miała.

Teraz na szczęsnej ręce u drugiego leży,
A moja prózna mowa przecz za wiatry bieży;
Ale ty, coś przyczyną tych wszystkich trudności,
Furto, mówię, niewdzięczna moich uczynności³⁹⁵,

Tobiem ja złego słowa nie rzekł jako żywo,
Co drugi rad uczyni, gdy mu miejsce krzywo,
Żebyś mi tę niewdzięczność okazować miała
A mnie całą noc płakać pod niebem niechała³⁹⁶.

Alem cię rychlej nowym rymem udarował
I twoje niskie progi wdzięcznie ucałował,
Com sie razów³⁹⁷ obrócił u twego podwoja,
Obiatami³⁹⁸ szukając u świętych pokoja».

To tego³⁹⁹ i co lepiej oni⁴⁰⁰ tam umieją,
Całą Bożą noc będzie, aż kury odpieją⁴⁰¹.
Takżeć mię, smutną, to złe paniej obyczaje,
To tego płacz asuje, aż mię ledwie staje⁴⁰².

³⁹⁰ z

— doznać, doświadczyć.

³⁹¹ iew rw

(starop.) — nie do wytrzymania.

³⁹²

eg ś (daw.) — cierpienie, dolegliwość.

³⁹³

ieś

przep

— oby przeniknęło.

³⁹⁴z p

ię

— uparty w złym.

³⁹⁵ z

ś — tu: przysługi, podarki.

³⁹⁶ ie

(starop.; tu forma  os. lp r.ż.: niechała) — zostawić.

³⁹⁷

sie r z w — ilem się razy.

³⁹⁸ i

(daw.) — ofiara.

³⁹⁹ eg — w domyśle: tego śpiewania.
⁴⁰⁰ i — w domyśle: kochankowie śpiewający w nocy.
⁴⁰¹ pie — skończą piać.
⁴⁰² ię e wie s e (starop.) — ledwie żyję.

    

Księgi pierwsze



Ten utwór nie jest objęty majątkowym prawem autorskim i znajduje się w domenie publicznej, co oznacza że
możesz go swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać. Jeśli utwór opatrzony jest dodatkowymi
materiałami (przypisy, motywy literackie etc.), które podlegają prawu autorskiemu, to te dodatkowe materiały
udostępnione są na licencji

Creative Commons Uznanie Autorstwa – Na Tych Samych Warunkach . PL

.

Źródło:

http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/piesni-wilczek-ksiegi-pierwsze

Tekst opracowany na podstawie: Pieśni Jana Kochanowskiego księgi dwoje, Drukarnia Łazarzowa, Kraków,


Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyowa
wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.

Opracowanie redakcyjne i przypisy: Aleksandra Sekuła, Olga Sutkowska, Piotr Wilczek.

Okładka na podstawie:

See-ming Lee ��� SML@Flickr, CC BY-SA .

esprz

e e

r

Wolne Lektury to projekt fundacji Nowoczesna Polska – organizacji pożytku publicznego działającej na rzecz
wolności korzystania z dóbr kultury.
Co roku do domeny publicznej przechodzi twórczość kolejnych autorów. Dzięki Twojemu wsparciu będziemy
je mogli udostępnić wszystkim bezpłatnie.

esz p

Przekaż % podatku na rozwój Wolnych Lektur: Fundacja Nowoczesna Polska, KRS .
Pomóż uwolnić konkretną książkę, wspierając

zbiórkę na stronie wolnelektury.pl

.

Przekaż darowiznę na konto:

szczegóły na stronie Fundacji

.

    

Księgi pierwsze

