Interwencjonizm państwowy - polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych, przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego.
Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele:
(+) ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki,
(+) pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych,
(+) podniesienie tempa wzrostu gospodarczego.
Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:
-podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);
-dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;
-protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;
-polityka pieniężna;
-polityka fiskalna;
-polityka finansowa.
(-) Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.
(-) Poprzez regulacje i konieczność nakładania kolejnych podatków by utrzymać interwencję gospodarczą, zwiększa koszty prowadzenia przedsiębiorstw co powoduje spadek koniunktury przy jednoczesnym wzroście bezrobocia.
(-) Ograniczanie możliwości przedsiębiorcy i jego inwencji co również powoduje osłabienie gospodarki.
(-) Częstą konsekwencją interwencjonizmu są preferencyjne warunki dla kapitałów zagranicznych, co powoduje automatycznie gorszą sytuację przedsiębiorstw krajowych i deregulację rynku na niekorzyść firm wewnętrznych.
Formy interwencjonizmu
- ustalanie płacy minimalnej,
- wprowadzanie monopolu państwowego w niektórych sektorach gospodarki, np. produkcji alkoholi (prohibicja alkoholowa), przemysłu zbrojeniowego, budowy i obsługi dróg i innych środków transportu, usług pocztowych, systemie opieki społecznej, budownictwie, edukacji, pracy przymusowej (pobór do wojska), sądownictwa (tylko państwowe usługi sądownicze),
- tworzenie monopoli państwowych przez dotowanie lobbujących firm i przyznawanie im specjalnych przywilejów, zagrażające utrzymywaniu prawdziwej konkurencji na wolnym rynku,
- bezpośrednie dotacje do nierentownych, bankrutujących firm i korporacji,
odgórne narzucanie stóp procentowych, niewynikających z bezpośredniej podaży pieniądza na rynku,
- „pompowanie” pieniędzy na rynek poprzez pomoc socjalną (np. zasiłki dla bezrobotnych),
- regulacja rynku poprzez wprowadzanie systemu koncesjonowania niektórych form działalności gospodarczej - ograniczenie możliwości wykonywania określonych zawodów, konieczność posiadania państwowej koncesji aby pracować w danym zawodzie (np. taksówkarz, pośrednik nieruchomości, architekt, nurek)
- bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z pieniędzy podatników, np. budowy autostrad,
- „ratowanie” upadających przedsiębiorstw przez preferencyjne kredyty, oddłużanie i ew. przejmowanie upadłych przedsiębiorstw na własność skarbu państwa, finansowane z pieniędzy podatników,
- skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie w celu utrzymania stałego poziomu cen,
- uczestniczenie przez państwo w grze na rynkach finansowych poprzez posiadanie pakietów akcji wybranych przedsiębiorstw oraz emisję własnych papierów wartościowych (np. obligacji),
- bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy, polegająca np. na utrzymaniu kursu własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym,
- zakaz lub znaczące limitowanie możliwości handlu walutami i używania walut innych niż oficjalne (np. handel walutami w czasach PRL-u), nakaz korzystania z określonej waluty na danym obszarze,
- ograniczanie importu i eksportu (np. poprzez cła zaporowe),
- zabranianie produkowania i korzystania z niektórych towarów (np. prohibicja alkoholowa i narkotykowa)
- stosowanie systemu, którego celem jest nie tylko pozyskiwanie środków do budżetu państwa, ale także regulacja rynku przez np. różnicowanie stóp podatkowych w różnych sektorach gospodarki, czy ulgi na inwestycje,
- regulacja rynku poprzez nakazowe rozbijanie niektórych naturalnych monopoli, które nie zostały uprzednio utworzone przez interwencje rządu,
- kontrola cen wszystkich towarów,
- kontrola cen niektórych towarów (ale nie wszystkich) np. mleka, zboża, alkoholu, papierosów, gazu czy prądu.
Wraz ze spadkiem wskaźnika wolności gospodarczej w innych krajach
-zwiększa się liczba bezrobotnych,
- wzrasta poziom ubóstwa,
- zwiększa się inflacja.
W krajach mających większą wolność gospodarczą
- bezrobocie jest mniejsze,
- obywatele więcej zarabiają,
- długość życia jest większa niż w krajach z ograniczoną wolnością gospodarczą
Argumenty ZA:
- konieczność tworzenia regulacji prawnych (zabezpieczenia systemu gospodarczego - chodzi tutaj o stronę instytucjonalno-prawną) ;
- przeciwdziałanie niedoskonałości rynku;
- produkcja dóbr publicznych;
- reakcja na efekty zewnętrzne;
- łagodzenie nadmiernych dysproporcji dochodowych;
- łagodzenie wahań cyklicznych;
- kształtowanie zmian strukturalnych;
- zawodne są mechanizmy wolnorynkowe i wolnej konkurencji -->
Państwo powinno oddziaływać na gospodarkę, ponieważ w rzeczywistości nie istnieje doskonała konkurencja (Jednak zadaniem państwa nie jest zastępowanie rynku, a jedynie regulowanie cyklu koniunkturalnego. Państwo powinno "dostrajać" koniunkturę (łagodzić spadki, stymulować wzrost).
- główną przyczyną palących problemów w gospodarce rynkowej (przede wszystkim bezrobocia) jest niewystarczający popyt globalny. -->
Państwo powinno więc oddziaływać na jego wzrost. Należy zapewnić w miarę dużą ilość pieniądza w gospodarce oraz obniżyć stopy procentowe. Operowanie stopami procentowymi powinno zapewnić wzrost inwestycji, co powinno skutkować powstaniem nowych miejsc pracy i obniżeniem bezrobocia.
- konieczne jest finansowanie inwestycji publicznych -->
nie powinno się odbywać poprzez zwiększanie obciążeń podatkowych, ale poprzez np. dług publiczny. Nowe inwestycje oraz związane z tym nowe miejsca pracy powinny wpłynąć na zwiększenie popytu globalnego w gospodarce.
- Wzrost globalnego popytu można osiągnąć także stosując redystrybucję dochodów poprzez m.in. zasiłki dla osób bezrobotnych czy progresywny system podatkowy -->
Państwo powinno wdrażać takie instrumenty, które będą skutkować zwiększeniem dochodów społeczeństwa i przedsiębiorstw, a tym samym "przełożą się" na wzrost popytu globalnego. To powinno z kolei pozwolić na lepsze wykorzystanie potencjału kraju.
- konieczność łagodzenia sytuacji na rynku -->
nie można jednocześnie walczyć skutecznie z bezrobociem i inflacją. (Państwo musi zdecydować, który element ograniczać kosztem "zaniedbania" drugiego, przy czym bezrobocie jest uważane za problem ważniejszy. Z tego powodu skłaniają się raczej ku wykorzystaniu polityki podatkowej zamiast narzędzi monetarnych.)
Państwo powinno zatem mieć silną pozycję, by mieć możliwość zastosowania różnych instrumentów w celu łagodzenia sytuacji na rynku, nie ograniczając jednocześnie swobody działalności podmiotów gospodarujących.
- Państwo zapewnia ład ekonomiczny w ekstremalnych sytuacjach.
- Powinna przeciwdziałać kryzysom ekonomicznym, bronić zasad uczciwej konkurencji oraz sprawiedliwie dzielić wytworzone dobra.
- Inwestycje, roboty publiczne - zmniejsza się bezrobocie oraz zwiększa dochody ludności, co w konsekwencji prowadzi do zrównoważenia popytu i podaży.
- Funkcja alokacyjna dotyczy takich zasobów, w których w warunkach współczesnej gospodarki rynkowej bez interwencji państwa mogłyby być niekorzystne dla społeczeństwa. Do zasobów tych należą między innymi dobra publiczne: infrastruktura (drogi publiczne i ich oświetlenie, szlaki kolejowe), podaż pieniądza, ochrona praw (własności), obrona narodowa.
- Zwalczanie zanieczyszczeń atmosferycznych związanych z otwarciem nowego zakładu przemysłowego, może wpłynąć niekorzystnie na popularność pobliskiego uzdrowiska.
- Tworzy odpowiednie normy prawne przeciwdziałające korupcji.
- Pełni funkcję regulacyjną; państwo odgrywa ważną rolę w tworzeniu i utrzymywaniu warunków konkurencji w gospodarce.
- Pełni funkcję stabilizacyjną - łagodzenie skutków trudności pojawiających się okresowo w gospodarce. Efekty długofalowe można osiągnąć rozwijając szkolnictwo (wzrost gospodarczy przez podniesienie kwalifikacji pracowników) promując rozwój nauki i techniki, stabilne i niewysokie podatki, niskie stopy oprocentowania kredytów.
- Funkcja redystrybucyjna ustala wysokość płacy minimalnej, rodzaju i wysokości podatków, a także w regulacji cen (np. czynsze), czy udostępnianie dóbr bezpłatnych (oświata, opieka lekarska).
- Obniżenie stóp procentowych zwiększa podaż pieniądza (tanieją kredyty) natomiast podwyższenie - zmniejsza).
- Wzrost popytu, a w konsekwencji także produkcji, spada również bezrobocie.
Argumenty PRZECIW:
- gospodarka jest wyposażona w automatyczne mechanizmy, przede wszystkim elastyczne ceny i płace -->
Interwencja państwa nie jest więc wymagana, ponieważ rynek sam najlepiej poradzi sobie z problemami gospodarki;
- w wyniku regulacji państwowych mogą pojawić się stany nierównowagi na rynku, a także zniekształcone informacje;
- efektywność systemu gospodarczego może zostać zmniejszona na skutek biurokracji;
- wysoki koszt interwencjonizmu przy jednocześnie niewielkiej skuteczności działań;
- ograniczenie wolności jednostki i hamowanie oddolnej inicjatywy;
- nie działa ku dobru obywateli, lecz w swoim interesie.
- Dotacje są przyznawane kosztem innych wydatków budżetowych. W niektórych przypadkach państwo może znacjonalizować (upastwowić) przedsiębiorstwo przejmując cały ciężar związany z jego utrzymaniem.
- Ograniczenie importu oraz pobudzenie eksportu towarów i usług. Ograniczenie ilościowe, a nawet całkowity zakaz importu wybranych produktów i usług (embargo).
- Wzrost cen (producenci krajowi pozbawieni konkurencji z zagranicy podnoszą ceny swoich towarów i usług) oraz ogranicza dostęp do wielu produktów (ceny towarów zagranicznych obciążonych wysokim cłem mogą być zbyt wysokie dla konsumentów).
- Wzrost cen i inflacji.
- Schładzanie koniunktury, czyli zmniejszanie podaży pieniądza przez podwyżkę stóp procentowych, podniesienie podatków, emisję papierów wartościowych, zwłaszcza gdy pojawiają się zewnętrzne przyczyny spadku podaży (kryzys globalny).
- Wpływ na gospodarkę ma zwłaszcza polityka podatkowa państwa.
- Obniżenie podatków może przyczynić się do pobudzenia popytu.
- Nadmierny wzrost wydatków na cele społeczne. Spada także konkurencyjność gospodarek opiekuńczych.