22. Architektura romańska w Europie - regiony budownictwa, odrębności lokalne, zjawiska ponadregionalne
Cechy główne:
- addycyjność brył
- plan często oparty na siatce kwadratów- proporcje brył i wnętrz
- gzymsy arkadowe, biforia i triforia
- kościoły zazwyczaj orientowane, bazyliki lub hale, rzut krzyża łacińskiego
- kolumny lub filary dzielą wnętrze na nawy
- wieża na skrzyżowaniu nawy gł i transeptu
1) Francja
* Burgundia
XI w- Cluny I i II
1 typ burgundzki: nawiązanie do Cluny III, np. Autun Saint Lazare
2 typ burgundzki: np. Saint Madelaine w Vezelay
- trzeci kościół opactwa w Cluny (zbudowany w latach 1085 - 1130), zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej, następnie rozebrany i sprzedany jako materiał budowlany. Ocalało jedynie ramię zachodniego transeptu. Był to kościół pięcionawowy z dwoma transeptami w części wschodniej- transept zachodni i znacznie krótszy wschodni. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu zachodniego zbudowano potężną wieżę. Dodatkowe wieże wzniesiono nad skrzyżowaniem z nawami bocznymi oraz nad transeptem wschodnim w osi kościoła, nad bocznymi nawami przy transepcie zachodnim i przy fasadzie zachodniej (w sumie zbudowano pięć wież). Do wnętrza prowadził narteks a prezbiterium otaczał ambit z wieńcem kaplic rozmieszczonych w licznych absydach. Niewielkie absydy rozmieszczono także wzdłuż transeptów (w sumie zbudowano 15 absyd). Kościół stał się inspiracją dla późniejszych budowli, ale nie doczekał wiernego naśladownictwa przede wszystkim z uwagi na swój ogrom. Uważa się, że wywarł ogromny wpływ na kształtujący się gotyk.
- kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 r. budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.
2) Anglia
*styl normandzki- monumentalne budowle o bogatej dekoracji geometrycznej, najczęściej 3 nawowe bazyliki o wydłużonym korpusie z fasadami flankowanymi 2 wieżami, wyraźnie zaznaczony transept, podłużne prostokątne prezbiterium, wieloboczna wieża na skrzyżowaniu nawy gł i transeptu; nawa gł oddzielona od bocznych rzędem arkad wspartych na masywnych filarach ( często naprzemiennie z kolumnami); nad nawami bocznymi otwarte do wnętrza empory; rzędy okien powyżej dachu naw bocznych w nawie głównej; początkowo płaskie stropy, później sklepienia krzyżowe
* styl nowoangielski ( uważany za początkowy okres gotyku) zachowanie romańskiej formy z gotyckim ostrym łukiem w arkadachi sklepieniem krzyżowo-żebrowym
*Obronna arch świecka- zamki na kopcach ( castle keep), wzdłuż wybrzeża, połączenie arch mieszkalnej i obronnej, pkt centralny- wieża cylindryczna, skład broni, mieszkanie lorda- po środku dziedzińca.
* Arch sakralna- wpływy arch normańskiej
*Norman style- ujednolicenie, rytmizacja, masywne służki; bazyliki pułapowe bez sklepień; 3-kondygnacyjny podział ściany (arkady, empory, okna), ganek w emporach i oknach; detal masywny, głowica fałdowana; ornamentyka: ząbki, zygzaki, romby, szachownice; fasada z 2 wieżami
- opactwo St Albans kon. 1115
- katedry w Yorku, Canterberry, Worcester
- katedra w Durham kons 1133: 3nawowa bazylika, system wiązany, wydłużony prodto zamknięty chór, 2-nawowy transept, alternacja podpór abab, 1104 pierwsze w Europie sklepienie krzyżowo-żebrowe, 3 kodygnacyjn ściany (wysokie arkady, niskie empory, okna z gankiem)
- katedra w Norwich 1096-1120, bp Herbert de Losinga, 100 metrów długości- longinoidalnośc, 3 nawy, transept jednolity z apsydiolami, wieża na skrzyżowaniu naw, wydłużony chór z obejściem i 3 kaplicami
- katedra w Ely 1110-1130, longinoidalność, 3 nawowa bazylika, 3 nawowy transept, prezbiterium wydłużone z obejściem i absydą, rytm wyznaczony służkami, 3 kondygnacyjne ściany ( arkady, empory, okna z gankiem)
3) Kościoły pielgrzymkowe
XI-XV wiek pielgrzymki do Composteli, po drodze przystanki w innych miejscach kultu, 4 główne drogi przez Francję
Cechy wspólne kościołów relikwiowych: relikwia na ołtarzu lub w krypcie; opływowe wnętrze; wielonawowość; obejściowy chór; transept; wnętrze: 2 kondygnacje ( arkada i empora), bez okien w nawie głównej- pseudobazylika- mroczność, sklepienie kolebkowe
- Santiago de Compostela 1078-1125, Portico dela Gloria- portal główny flankowany wieżami; 3 nawy, długi korpus, 3 nawowy transept, krypt, apsydialne obejściowe prezbiterium z wieńcem kaplic, oktogonalna wieża na skrzyżowaniu naw
- św. Saturnina w Tuluzie 1080, kons 1096 Urban II, 5 naw, 3 nawowy transept, wieża na skrzyżowaniu naw, apsydialne obejściowe prezbiterium z wieńcem kaplic, kapitele wzorowane antykiem
- św. Foy w Conques 1050-1130, skrócony kurpus, 3 nawy, 3 dzielny transept, obejściowe prezbiterium z kaplicami, wieża na skrzyżowaniu naw, kapitele z rzeźbą figuralną, fasada oddaje układ wnętrza, portal z Sądem Ostatecznym
4) Hiszpania
często: ośmioboczne wieże nad skrzyżowaniem naw z transeptem, wewnątrz kopuły oparte na żebrach lub sklepienia krzyżowe, w akradach poniżej kopuł okna doświetlające wnętrze, wpływy arch islamskiej
kościół w Santiago de Compostela
kościoły na trasie pielgrzymek
5) Italia
Powielane są wzory architektury wczesnego chrześcijaństwa. Największą uwagę przywiązuje się do wystroju wewnętrznego i wyglądu elewacji, która często naśladuje osiągnięcia minionych epok. Nowe kościoły budowane są jako bazyliki z dachem opartym na więźbach dachowych. Do podziału wnętrza na nawy stosowane są zazwyczaj kolumny, wieloboczne filary spotykane są niezmiernie rzadko. Podobnie nieczęsto spotyka się wydłużone nawy poprzeczne i jeszcze rzadziej obejścia (wyjątkiem są kościoły Św. Zofii w Padwie i Św. Stefana w Weronie). Kościoły mają zazwyczaj absydy w osi głównej oraz, zwłaszcza na północy, dodatkowo dwie mniejsze absydy na przedłużeniu naw bocznych. Do pierwszych dzieł z okresu romańskiego należy przebudowa opactwa na Monte Cassino przeprowadzona w latach 1066 - 1071.
Ożywienie można zaobserwować jedynie na północy, w rejonie Lombardii. Spotykane na tym terenie motywy dekoracyjne nawiązują do architektury niemieckiej (północ kraju popierała władzę cesarską). Fasady rozwiązywane są jako wielopoziomowe, arkadowe galerie. Wejścia poprzedzają portale z dekoracją figuralną widoczną także na fasadach. Kolumny portali często są opierane na rzeźbionych lwach lub innych przykucniętych zwierzętach. Dla rejonu Toskanii charakterystyczne są okładziny elewacji z wielobarwnych kamieni (ten sposób zdobienia stosowany był we Florencji jeszcze na początku renesansu). Na południu Italii istotny wpływ wywiera architektura Bizancjum. W tym rejonie budowane są kościoły na planie podłużnym, krzyża łacińskiego lub centralno-krzyżowym z kopułą wspartą na trompach lub żaglach. Wpływy bizantyjskie widoczne są także w wystroju wnętrza.
6) Niemcy
kontynuacja arch karolińskiej, kościoły centralne częściej niż w reszcie Europy, najczęściej bazyliki kryte drewnianym płąskim stropem dekorowanym polichromią; wnętrza dzielone na nawy masywnymi kolumnami na przemian z filarami ( kościół św Cyriaka w Genrode 961), absydy na zakończeniu nawy głównej lub ramion transeptu; arkadowe fryzy i galerie na fasadzie czasami też posągi świętych i apostołów
*Hildesheim, św Michała 1010-1033, 3nawowa bazylika z 2 transeptami i 2 chórami, masywne wieże na skrzyżowaniu naw z transeptem, podpory ( filar, kolumna, kolumna, filar), kostkowe głowice ozdobione płaskorzeźbą, strop pokryty polichromią
7) Architektura romańska w Polsce rozwijała się od czasu odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 do ok. 1250. Jej początki sięgają jednak starszej kamiennej architektury wczesnopiastowskiej z czasów Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. Kościoły budowano najczęściej z kamienia. Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu zwanym wendyjskim wypartym dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki. Jednak wśród zachowanych zabytków dominuje kamień o różnym stopniu obróbki. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku). Wśród zabytków zachowały się przykłady budowli centralnych, kościołów jednonawowych i trójnawowych, a także zabudowań klasztornych. Budynki przypominają swoją budową figury geometryczne.
Duży wpływ na rozwój architektury romańskiej miały budowane opactwa. Najwięcej budowli zostało zrealizowanych przez cystersów.
w Mogilnie ufundowane przez Bolesława Śmiałego w 1065 roku z kamiennym, bazylikowym kościołem pw. św. Jana Ewangelisty.
na Ołbinie we Wrocławiu, opactwo pw. Panny Marii i św. Wincentego ufundowane pod koniec XII wieku. Z kościoła zachował się bogato rzeźbiony romański portal, który przeniesiono w 1546 do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Jedna z archiwolt oraz dwustronnie rzeźbiony tympanon fundacyjny znajdują się w Muzeum Architektury i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
kolegiata NMP w Tumie pod Łęczycą. Zbudowany w połowie XII wieku pułapowy, bazylikowy kościół z emporami i dwoma chórami. Od strony zachodniej dwie wieże, od wschodu absydy kończące nawy boczne i prezbiterium. Od zewnątrz do ścian zewnętrznych naw bocznych, na wysokości przęseł poprzedzających absydy, dostawiono dwie niewielkie cylindryczne wieże. Z okresu romańskiego zachował się portal w ścianie północnej z tympanonem z płaskorzeźbą Madonny z dwoma aniołami. Głowice kolumn i archiwolta ozdobione są ornamentem roślinnym.
Opactwa cysterskie różnią się pomiędzy sobą, w zależności od tego czy były zakładane przez zakonników wywodzących się z Morimond we Francji, czy z Niemiec. Zakonnicy z Burgundii początkowo osiedlili się w Jędrzejowie, później założyli filie w Sulejowie, Wąchocku, Rudach k. Katowic. Budowane przez nich kościoły to trójnawowe bazyliki o nawach sklepionych krzyżowo. Jednemu przęsłu nawy bocznej odpowiada jedno przęsło nawy środkowej. Cystersi przybyli z Niemiec zakładają pierwsze opactwo w Lubiążu. Ich filia powstała w Mogile pod Krakowem, zbudowali także kościół w Henrykowie nad Oławą. Także z Niemiec pochodził zakon cystersek, który osiedlił się w Trzebnicy. Kościoły budowane przez cystersów przybyłych z Niemiec to trójnawowe bazyliki o sklepieniach krzyżowych w układzie wiązanym (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych).