Regiony budownictwa romańskiego we Francji i Italii
Sztuka romańska: demokratyczna, praktyczna, funkcjonalna, struktura pozioma (miasto i zakony), żywa w wyrazie, dynamiczna, eksperymentalna.
Architektura romańska: Przede wszystkim addycyjność brył i separatyzm wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców) zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich (bez płynnego ciągłego przechodzenia jednej w drugą), nakrytych osobnymi dachami. We wnętrzu odzwierciedla to druga z powyższych cech - poszczególne części przestrzeni (nawy, kruchty, chóry, absydy) mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, nadprożami, łukami, rzędami kolumn itp. Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów, a proporcje brył i wnętrz oparte są na prostych zależnościach arytmetycznych - np. nawa główna zwykle jest dwukrotnie szersza niż nawy boczne, długość nawy bocznej jest wielokrotnością (np. pięciokrotnością) jej szerokości, wysokość naw bocznych jest zwykle połową wysokości budynku, itp.) Niektórzy przypuszczają, że zależności takie są wynikiem teologicznej interpretacji fragmentów Pisma Świętego, głoszącego, że Bóg urządził świat "według liczby i miary". W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla tego stylu (gzymsy arkadowe, biforia i triforia, typowe głowice i bazy kolumn i inne).
ARCHITEKTURA ROMAŃSKA WE FRANCJI
Architektura romańska we Francji rozwijała się od X wieku do ok. 1140 r., w którym w północnej Francji rodzi się nowy kierunek - gotyk. Cechują ją dość duża różnorodność, stąd często wprowadzany jest podział na poszczególne szkoły (regiony).
CENTRUM FRANCJI
• BURGUNDIA Pierwocina architektury romańskiej.
* Opactwo Cluny Opat Odon zakłada kongregację cluniacką (wbrew rozdrobnieniu kościelnemu). Początek zwartego monastycyzmu „zrzeszenie klasztorów” z bezwzględną władzą opata. Ruch cluniacki- odnowa Kościoła. Następujące reformy w Cluny spowodowane ogólnym zeświecczeniem Kościoła, tarcza polityczna- spór o inwestyturę. Powstaje w ten sposób opozycja do architektury cesarskiej: manifestacja władzy (kościoły reformatorskie mają im dorównać, ale podporządkowywane są też liturgii).
CLUNY II: tzw. drugi kościół w Cluny, kons. 981, zał. klasztorne, opat Mayeul (Maiolus). Nadaje ton architekturze tego rejonu i całej reformy cluniackiej. 3nawowy z transeptem, 7 przęseł korpusu. Uformowanie części wschodniej: prototyp chóru schodkowego (założenie 3nawowe, apsydialne zamknięcie, po bokach prostokątne transepty, apsydiole) - zwielokrotnienie przestrzeni liturgicznej. Ośrodek zaczął funkcjonować jako niezależny organizm.
CLUNY III: I kons. 1095, II kons. 1130, opat Hugo de Sèmur. kościół 5nawowy z dwoma transeptami w części wschodniej- transept zachodni i znacznie krótszy wschodni. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu zachodniego zbudowano potężną wieżę. Dodatkowe wieże wzniesiono nad skrzyżowaniem z nawami bocznymi oraz nad transeptem wschodnim w osi kościoła, nad bocznymi nawami przy transepcie zachodnim i przy fasadzie zachodniej (w sumie zbudowano pięć wież). Do wnętrza prowadził narteks a prezbiterium otaczał ambit z wieńcem kaplic rozmieszczonych w licznych absydach. Niewielkie absydy rozmieszczono także wzdłuż transeptów (w sumie zbudowano 15 absyd). Kościół stał się inspiracją dla późniejszych budowli, ale nie doczekał wiernego naśladownictwa przede wszystkim z uwagi na swój ogrom. Uważa się, że wywarł ogromny wpływ na kształtujący się gotyk. Zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej, następnie rozebrany i sprzedany jako materiał budowlany. Ocalało jedynie ramię zachodniego transeptu.
* Saint-Benigne w Dijon, pocz. 1001, opat Wilhelm z Volpiano Jako memoria, 5nawowa bazylika z transeptem. Część wschodnia: prezbiterium łączy się z memorią. Rozbudowana obejściowa rotunda nad grobem męczennika (3nawowa, 3kondygnacyjna z okulusem).
* Saint-Philibert w Tournus, kons. 1019. Kościół o charakterze eksperymentalnym, 3nawowa bazylika o krótkim korpusie. Narteks przypominający karoliński westwerk, od zachodu otwarty do nawy gł., 2 kondygnacje, galeria empor. System przechodzący w korpusie nawowym. Wnętrze: tunelowa, jednolita przestrzeń, smukłe filary, jasno oświetlone: z poprzecznych kolebek, potężne gurty, wprowadzono imposty, nawa boczna sklepienie krzyżowe. Fasada zach. masywna, surowa rozczłonkowana płaskimi lizenami.
* Saint-Etienne w Nevers, pocz. 1063, kons. 1097. Etap eksperymentu: model przejściowy pomiędzy Cluny II a Cluny III. Leży na trasie pielgrzymek. 3nawowa bazylika z transeptem: ramiona wzbogacone apsydiolami od wschodu, system przechodzący sklepienia, graniasta wieża na skrzyżowaniu naw. Chór zamknięty apsydą i obejściem z kaplicami. Wypracowanie 3kondygnacyjnej ściany rom.: od dołu- arkady, empory i strefa okienna.
* Saint-Lazare w Autun, 1120-1146. I typ burgundzki: wyciągnięcie w górę arkad, detal antykizujący.
* Sainte-Madelaine w Vézelay, 1096-1140, I kons. 1104, opat Artaud. II typ burgundzki: bardziej zredukowany i nowoczesny. Plan: wieloetapowość budowli, nieregularność. Wnętrze: przysadzistość, 2 kondygnacje, wysokie okna, gzyms zdobiony ornamentem, duże połacie ściany, wielość służek, sklepienie krzyżowe.
* Berzé-la-Ville, kaplica probostwa
• LOIRE
* Opactwo Fleury, Saint-Benoit-sur-Loire, 1070-1080.
Ośrodek benedyktyński i pielgrzymkowy położony nad Loarą.3nawowa bazylika, system przechodzący, długi korpus nawowy, sklepienie krzyżowe w nawie gł. a kolebkowe w bocznych. Od zach. dobudowany narteks: uproszczenie westwerku karolińskiego, wieża Gauzelina: wyraźnie wyodrębniona, dominuje, 3 przeloty ze wszystkich stron, kapitele figuralne, plastyczne, relief narracyjny. Chór obejściowy z dodatkowymi apsydiolami, bardzo wysunięty transept z apsydiolami, wydłużone prezbiterium.
• OWERNIA
Nieduże kościoły o zwartej bryle (spowodowane wyżynnym i nieregularnym ukształtowaniem terenu). Cechy arch. owerniackiej podobne do kościołów relikwiowych (patrz niżej), ale różni je: schodkowość bryły i elewacji, transept owerniacki (krótszy), od wschodu przestrzenie dobudowujące, tradycja antyczna, inkrustacje: płaskie pasy dekoracji z różnobarwnych kamieni, kapitel figuralny, wieniec okien w prezbiterium oświetla przestrzeń w przeciwieństwie do korpusu. Budownictwo Owernii cechuje się kościołami z dwukondygnacyjnymi nawami bocznymi. Dolną część naw przekrywa sklepienie krzyżowe a empory sklepienie półkolebkowe (w kształtach ćwierkoła). Wokół kościołów kształtowano obejścia. Przęsła transeptu w pobliżu wieży nad skrzyżowaniem z nawą główną są podwyższone, co pozwala na umieszczenie w ich ścianach dodatkowych okien. Ściany zewnętrzne zdobią ślepe arkady i kamienny kolorowy wątek wzorowany na budowlach karolińskich.
* Clermont-Ferrand, kościół Notre-Dame-du-Port, poł. XII w.
* Issoire, kościół Saint-Austremoine
* Saint-Nectaire
* Orcival
• LANGWEDOCJA
Odrębność bardziej pod względem rzeźby. Typ bazyliki z transeptem i obejściem z kaplicami.(to co wyżej)
* Saint-Sernin w Tuluzie
* Saint-Pierre w Moissac
* Sainte-Marie w Souillac
• PROWANSJA
Budowle cechuje silne nawiązanie do tradycji starożytnego Rzymu. Kościoły budowano ze znacznie większych ciosów kamiennych, niż w innych regionach. Trójprzęsłowe wnętrza przykrywano sklepieniami: kolebkowym nad nawą główną oraz ćwierćkolistym w przekroju nad nawami bocznymi. Sklepienia naw bocznych pełniły dodatkowo funkcję przypór dla sklepienia umieszczonego nad nawą główną. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu umieszczano zazwyczaj kopuły na trompach. Światło docierało do wnętrza przez wysoko umieszczone małe okna. Ściany zewnętrzne swoim wystrojem nawiązywały do budowli rzymskich. Zdobiły je kolumny zbliżone do korynckich oraz fryzy dekorowane płaskorzeźbami wzorowanymi na późnoantycznych sarkofagach. Wnętrza kościołów są surowe i prawie pozbawione dekoracji.
* Saint-Gilles-du-Gard, ok. 1060.
3przęsłowy kościół z fasadą ozdobioną trzema portalami o kompozycji opartej na motywach łuku triumfalnego. Zdobią ją podpierające architraw kolumny o głowicach ozdobionych liśćmi akantu, kanelurowane pilastry, fryz figuralny pod tympanonami oraz rzeźby w niszach pomiędzy portalami.
* Saint-Trophime w Arles
Głowice kolumn zdobią rzeźby nawiązujące do sztuki wczesnochrześcijańskiej.
• BERRY
* Saint-Ursin w Bourges
* Saint-Martin w Plaimpied
ZACHÓD FRANCJI
Dwa typy kościołów: pseudohale i kościoły kopułowe.
• POITOU
3nawowe kościoły z wieżą na skrzyżowaniu naw, fasada od zewnątrz w całości zdobiona.
* Saint-Savin-sur-Gartempe, 1060-1115
Transept silnie wystający poza lico, 3nawowy wydłużony korpus, apsyda z 5 wieńczącymi kaplicami, w części zach. sklepienie z gurtami. Pseudohala: wrażenie tunelu, jasne wnętrze, w nawach sklepienie kolebkowe, kapitele z plastycznym ornamentem, malowidła na sklepieniu i w przedsionku.
* Notre-Dame-la-Grande w Poitiers, 1130-1145
Brak transeptu, chór z 3 kaplicami, wydłużony korpus z gurtami. Nie ma wrażenia tunelowatości, filary inne, ale też dekorowane: geometrycznie zdobione filary wiązkowe ze służkami, kapitele roślinne polichromowane. Bryła zew.: członowanie bocznych ścian, niejednolicie uformowane wieże na skrzyżowanie naw, specyficzna fasada, w całości zdobiona ze szczytem ekranowym.
• VIENNE
* Saint-Pierre w Chauvigny, 2 poł. XII w.
Pseudohala z obejściem z wieńcem kaplic. Wnętrze bogato polichromowane, ornamenty na trzonach kolumn, mistykalny styl kapiteli w dwóch kolorach: biel i czerwień.
• ANJOU
* Opactwo Fontevraud, 1101-1119: kons.
Kościół klasztorny w typie kościoła kopułowego, jednonawowy z transeptem i obejściem.
• AKWITANIA
* Saint-Front w Pèrigueux, ok. 1120
Kościół kopułowy na planie krzyża greckiego, od wschodu 3 apsydy, jedna na belce. Zachodnia kopuła nad grobem św. Fronta. Założenie 5kopułowe na pendentywach, kolebkach i kolumnach. Zach. masyw jednowieżowy, fasada na planie krzyża greckiego. Przypomina swoim rozwiązaniem bazylikę św. Marka w Wenecji.
• CHARENTE-MARITIME
* Saint-Pierre w Angouléme, 1120-1130
Kościół kopułowy, jednonawowy na planie krzyża łac., z transeptem i obejściem. Masyw zach. dwuwieżowy, nawa gł. kryta 3 kopułami na pendentywach, transept również 3 kopuły, na skrzyżowaniu kopuła 8boczna. Założenie 6kopułowe, chór zamknięty apsydą z 4 kaplicami radialnymi.
* Saint-Pierre-de-la-Tour w Aulnay-le-Saintonge, po 1130
* Sainte-Marie-des-Dames w Saintes, 2 tercja XII w.
PÓŁNOC FRANCJI
• NORMANDIA Surowy charakter (uwarunkowane topograficznie; specyfika etniczna normandzkich władców), architektura eksperymentalna, impuls dla gotyku we Francji. Wypracowany styl, dwuwieżowa, potężna fasada, ściana wewnętrzna 3kondygnacyjna- środkowa: ganek emporowy, nawa gł. wydłużona, kryta stropem a nawy boczne sklepione. Bazylikowe kościoły o wysokich nawach głównych umożliwiających umieszczenie w ścianach powyżej dachów naw bocznych dużych okien. Nawy główne z uwagi na ich wysokość i brak możliwości zrównoważenia sił rozporu od sklepień przykrywano drewnianymi więźbami albo w okresie późniejszym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Fryzy, archiwolty i kapitele zdobi płaskorzeźba o motywach geometrycznych. Fasady z trzema portalami flankują potężne wieże.
* Kościół opacki w Bernay, 1017-1040.
* Opactwo Notre-Dame w Jumiéges, 1040-1067.
* Saint-Etienne w Caen (kościół św. Szczepana), Abbaye-aux-Hommes, 1062-1081, kons. 1073.
Wnętrze: podział horyzontalny, ażurowy ciąg balustrady, kondygnacje symetryczne względem siebie, detal arch.: surowy, ciężki i prosty. Fasada zach.: masywna, lizeno-szkarpy, zasygnalizowany podział pionowy, ale też horyzontalny, dwuwieżowa: 3kondygnacyjna- ślepe nisze, wąskie wnęki okienne i od góry biforia i dzwonnica.
* La Trinité w Caen (kościół św. Trójcy), Abbaye-aux-Dammes, 1050-1077.
Chór schodkowy, apsyda gł. zakończona półkoliście, 2 apsydiole po bokach, nie ma komunikacji między gł. prezbiterium a aneksami bocznymi, wieża na skrzyżowaniu naw. Wnętrze 3kondygnacyjne, ale nieregularne, partia arkad jest wydłużona od wyższych kondyg., arkady spięte na filarach służkowych, ornament meandryczny, gzyms ornamentalny, partia środkowa: triforium, surowa wikińska ornamentyka. Fasada zach. dwuwieżowa, widoczny podział wnętrza, malejący ciąg ku górze, większa horyzontalność.
KOŚCIOŁY RELIKWIOWE (PIELGRZYMKOWE)
Na trasie pielgrzymek do Composteli: cel pielgrzymów. Cztery drogi prowadzące: via Turonensis, via Lemovicensis, via Podiensis, via Tolosane. Pseudobazyliki, wnętrze opływowe, wielonawowe z obejściem, krypta i ołtarz- wystawianie relikwii, ściany 2kondygnacyjne: arkady i empory (dostępne dla wiernych), nawa gł. pozbawiona okien. Prezbiterium zakończone półkoliście z wieńcem kaplic, 5 kaplica ambitu zazwyczaj pod wezwaniem NMP- ta na osi, transept podzielony na przęsła z obejściem, kaplice przy transepcie, podobne proporcje- szerokość przęsła transeptu odpowiada szerokości przęsła nawy głównej.
* Katedra Santiago da Compostela w Hiszpanii, 1078-1125.
3nawowy, długi korpus nawowy oraz transept również 3nawowy, krypta z grobem i relikwiami św. Jakuba, wieniec kaplic z prostokątną kaplicą na osi. Wnętrze 2kondygnacyjne, arkady wysokie i długie a empory krótsze. Dwuwieżowa fasada zach. z gł. portalem: Portico de la Gloria. Zamknięcia transeptu również rozbudowane rzeźbiarsko: Puerta Francigena i Puerta de las Platerias.
* Saint-Sernin w Tuluzie, 1080-2 poł. XII w., kons. 1096, przy via Tolosane.
5nawowe założenie z transeptem, systematyczność i regularność, pogrubione filary na skrzyżowaniu naw, wieniec kaplic z wystawioną kaplicą na osi, apsydiole. Wnętrze: tunelowość, rytm, potężne służki, ściana 2kondygnacyjna: bardzo wysokie arkady, głębokie empory, brak oświetlenia nawy gł., ładnie wykończony detal architektoniczny. W fasadzie wielokondygnacyjna wysoka wieża.
* Sainte-Foy w Conques, 1050-1130, przy via Podiensis.
Skrócony 5przęsłowy korpus, bardzo gruba partia muru, 3nawowy transept, na skrzyżowaniu wieża: kopuła na trompach, 8kątna. Wnętrze bardzo wysokie, oddzielność prezbiterium: 3kondygnacyjne, korpus: 2kondygnacyjny. 2 poziomy przepływu pielgrzymów. Fasada trochę normandzka, ujawnia podział wnętrza, ale wieże są niższe- bliższe westwerkowi karolińskiemu.
* Saint-Martin w Tours (już nieistniejący)
* Saint-Marcialis w Limoges (nieistniejący)
ARCHITEKTURA ROMAŃSKA W ITALII
W architekturze włoskiej tego okresu panuje zastój. Powielane są wzory architektury wczesnego chrześcijaństwa. Największą uwagę przywiązuje się do wystroju wewnętrznego i wyglądu elewacji, która często naśladuje osiągnięcia minionych epok. Nowe kościoły budowane są jako bazyliki z dachem opartym na więźbach dachowych, które niekiedy przesłaniają pułapy. Sklepienia na szerszą skalę zaczęto ponownie stosować dopiero w XII wieku. Do podziału wnętrza na nawy stosowane są zazwyczaj kolumny, wieloboczne filary spotykane są niezmiernie rzadko. Podobnie nieczęsto spotyka się wydłużone nawy poprzeczne i jeszcze rzadziej obejścia (wyjątkiem są kościoły Św. Zofii w Padwie i Św. Stefana w Weronie). Kościoły mają zazwyczaj absydy w osi głównej oraz, zwłaszcza na północy, dodatkowo dwie mniejsze absydy na przedłużeniu naw bocznych.
- kampanile: charakterystyczne w tym okresie dobudowywanie dzwonnic.
* Santa Maria w Pomposie, IX-XI w.
* Katedra Santa Maria Assunta w Torcello, pocz. 1008.
PÓŁNOC ITALII Spotykane na tym terenie motywy dekoracyjne nawiązują do architektury niemieckiej (północ kraju popierała władzę cesarską). Fasady rozwiązywane są jako wielopoziomowe, arkadowe galerie. Wejścia poprzedzają portale z dekoracją figuralną widoczną także na fasadach. Kolumny portali często są opierane na rzeźbionych lwach lub innych przykucniętych zwierzętach.
• LOMBARDIA
* San Abbondio w Como, 1017-1095. 5nawowa bazylika o monumentalnej fasadzie. Rozwiązano ją z zachowaniem podziału lizenami na układ odtwarzający wewnętrzny podział na nawy. Każda część elewacji otrzymała osobne zwieńczenie ozdobione fryzem arkadowym. Zachowane są przylegające do fasady półkolumny, pozostałość po nieistniejącym portyku poprzedzającym wejście.
* San Michele Maggiore w Pawi, po 1117. Zachował się romański portal w fasadzie kościoła. Jego ościeża i archiwolty pokryte zostały dekoracją z wici roślinnej. Powyżej portalu, na fasadzie, można zobaczyć wyrzeźbiony fryz o motywach figuralnych i zoomorficznych. Portal został wykonany w pierwszej połowie XII wieku przez rzeźbiarzy należących do szkoły Komasków.
* San Ambrogio w Mediolanie, 1098-1180. Zbudowany w IV wieku został przebudowany w okresie XI - XII wieku. Z XI wieku pochodzi obecny układ budowli. Najstarszym elementem są trzy absydy i poprzedzające je przęsło. Pod koniec XI wieku przebudowano korpus kościoła z zastosowaniem systemu wiązanego. Nad nawami bocznymi zastosowano sklepienia krzyżowe, nawę boczną przykryto dopiero pod koniec XII wieku sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Z XII wieku pochodzi także kopuła nad przęsłem wschodnim (nad grobem świętego). W 1150 r. zastąpiono wczesnochrześcijańskie atrium nowym z dekoracjami w postaci lizen i fryzów arkadowych. Do kościoła przylegają dwie wieże: Wieża Kanoników z XII wieku i Wieża Mnichów z XV wieku.
• EMILIA-ROMANIA
* Katedra San Gimignano w Modenie, 1090-1184.
* Katedra San Giorgio w Ferrarze, ok. 1135.
* Katedra Santa Maria Assunta w Parmie, kons. 1106- papież Paschalis II. Z dwunastowieczną fasadą umieszczoną pomiędzy dwiema wieżami, ozdobioną arkadowymi galeriami. Dwa poziome rzędy trójdzielnych okien przecina umieszczony po środku portyk z kolumnami opartymi na figurach lwów i przykrywającym go dwuspadowym daszkiem poniżej arkad wyższego piętra. W jego pionowej osi wkomponowano potrójne okno w linii dolnego piętra arkad i duży, pojedynczy otwór w poziomie wyższych okien. Nad nimi, pod linią dachu przykrywającego budowlę, umieszczono arkady okien ukośnie. Całość tworzy harmonijną kompozycję o równomiernie rozłożonych akcentach architektonicznych. Baptysterium: przy katedrze, zbudowane na planie ośmioboku, wewnętrzny podział został zagęszczony do szesnastoboku. W grubości muru umieszczono niewielkie, półokrągłe nisze. Co trzecie pole, zamiast niszy, przypadają wejścia poprzedzone portalem. W osi wejścia głównego, nisza ma plan prostokąta. Wnętrze obiega dwupoziomowa galeria. Budowlę wieńczy szesnastoboczna, żebrowana kopuła z XIII wieku. Elewację zdobią na parterze płytkie arkady, powyżej których umieszczono czteropiętrową kolumnową galerię oddzieloną poziomymi pasami architrawów. W narożach budowli umieszczono przypory.
* Katedra San Donnino w Fidenzie, ok. 1170-1200/1220.
• VENETO
* San Zeno Maggiore w Weronie, 1123-1138.
* Katedra Santa Maria Matricolare w Weronie, 1139.
CENTRUM ITALII
• TOSKANIA Protorenesans. Dla rejonu Toskanii charakterystyczne są okładziny elewacji z wielobarwnych kamieni (ten sposób zdobienia stosowany był we Florencji jeszcze na początku renesansu).
* San Miniato al Monte we Florencji, 1013-1077. Zbudowany na miejscu wcześniejszej budowli jako trójnawowa bazylika. Wnętrze podzielone kolumnami o wzorowanych na porządku korynckim kapitelach, przykrywa otwarta więźba dachowa. Trzy przęsła budowli oddzielają od siebie poprzeczne łuki oparte na filarach wzmocnionym półkolumnami. Trzecie przęsło ma podwyższoną posadzkę, pod którą została umieszczona krypta z sklepieniem krzyżowym. Ściany wewnętrzne i elewacje pokrywają inkrustracje z barwnych płyt kamienia ułożone w geometryczne wzory. Podobnie rozwiązano dekorację posadzki. Fasadę zdobi także bogata, bizantyjska mozaika.
* Baptysterium przy katedrze we Florencji, pocz. 1055.
* Campo dei Miracoli w Pizie, zespół katedralny: Katedra Santa Maria Assunta, pocz. 1063, kons. oł.gł. 1122, architekt Busketos. Na planie krzyża łacińskiego. Wnętrze zostało podzielone na pięć naw przy pomocy monolitycznych kolumn o korynckich kapitelach. Kolumny wsparte są na attyckich bazach, pochodzących z wcześniejszych budowli. Nawa główna przykryta jest drewnianym stropem, boczne sklepieniami krzyżowymi. Nad skrzyżowaniem naw z transeptem umieszczono eliptyczną kopułę. Wnętrze ozdobiono białym marmurem i zielonym serpentynem ułożonym naprzemian w pasy. Podobnie potraktowano elewacje zewnętrzne, dodając w fasadzie dekoracje w kształcie rombów. Portale fasady zdobią kolorowe mozaiki. Najniższą kondygnację zdobią przyścienne arkady okalające kościół, powyżej wykonano arkadowe galerie, wpisując je w fasadzie w bazylikową sylwetkę budowli. Przez zastosowanie nieregularności rozmieszczenia arkad, krzywizn korygujących złudzenia optyczne, osiągnięto efekt niezwykłej harmonii przy jednoczesnej prostocie zastosowanych środków. Baptysterium, zostało rozwiązane na planie koła z obejściem i emporą wewnątrz. Elewacje ozdobiono arkadami, do których w okresie późniejszym dodano elementy gotyku - wimpergi i pinakle. Całość przykryto stożkową kopułą, w latach późniejszych zasłoniętą sferyczną powłoką. Kampanila, 1173-1350. Przerwy w budowie były spowodowane odchylaniem się wieży od pionu. Jej elewacja została ozdobiona, podobnie jak elewacja katedry - na najniższej kondygnacji przyściennymi arkadami, wyżej arkadowymi galeriami. Campo Santo: cmentarz. Zbudowany na planie prostokąta otoczonego szerokimi krużgankami przylegającymi do zewnętrznych murów. Układ budowli zachował się, ale dekoracje pochodzą z okresu późniejszego.
POŁUDNIE ITALII
Na południu Italii istotny wpływ wywiera architektura Bizancjum. W tym rejonie budowane są kościoły na planie podłużnym, krzyża łacińskiego lub centralno-krzyżowym z kopułą wspartą na trompach lub żaglach. Wpływy bizantyjskie widoczne są także w wystroju wnętrza.
• SYCYLIA
* Katedra w Cefalú, od 1131.
* Katedra w Monreale, 1174-1189.
* Capella Palatina w Palermo, 1131-1143.