30 września 1939 roku prezydent Ignacy Mościcki przekazał swój urząd Władysławowi Raczkiewiczowi. Ten, na mocy porozumienia paryskiego, przekazał część swoich uprawnień premierowi. Szefem nowego rządu utworzonego we Francji mianowany został gen. Władysław Sikorski. Na stanowisko Wodza Naczelnego politycy sanacyjni proponowali Kazimierza Sosnkowskiego, jego kandydatury nie poparli jednak zwolennicy Sikorskiego i 7 listopada to on został mianowany przez prezydenta RP Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Objął też tekę ministra spraw wojskowych; jego I zastępcą był gen. Marian Kukiel, a II zastępcą płk. Izydor Modelski. Powołano także sztab, którego szefem został płk dypl. Karol Aleksander Kędzior.

Armię polską we Francji zaczęto tworzyć we wrześniu 1939 roku na mocy umowy polsko-francuskiej z 9 września i protokołu wykonawczego z 21 września. Rozpoczęto wtedy starania w celu utworzenia polskiej dywizji pozostającej pod dowództwem francuskim. Miał obowiązywać etat francuskiej dywizji piechoty, ale polskie sądownictwo i regulaminy. Żołnierze mieli być rekrutowani z Polaków zamieszkałych na terenie Francji, Belgii i Holandii. Podstawowym miejscem szkolenia tworzonych sił zbrojnych był wtedy oddany do polskiej dyspozycji obóz ćwiczebny Coëtquidan (Camp de Coëtquidan). Od 12 września 1939 do 17 czerwca 1940 obóz był pod komendą władz polskich - jego komendantem przez dłuższy czas był Stanisław Maczek. Ośrodek ten był już wtedy nieco przestarzały, sprzęt pochodził często z I Wojny Światowej, a wykładowcy często myśleli anachronicznie, nie uwzględniając najnowszych osiągnięć sztuki wojennej. Prowadziło to do braków w wyszkoleniu, które objawić się miały w trakcie obrony Francji.

Szerzej sprawę polskich wojsk we Francji omawiała umowa polsko-francuska z 4 stycznia 1940 roku, zawarta przez Sikorskiego z rządem francuskim; dotykano w niej także kwestii formowanego we Francji polskiego lotnictwa. Zapewniała ona prezydentowi zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Naczelny Wódz miał prawo dowodzenia polskimi jednostkami, jednak operacyjnie oddziały podlegały dowódcy wojsk francuskich. Podjęto tworzenie kilku dywizji, oto ich opis.

1 Dywizja Grenadierów

Organizowana już od września 1939, formalnie jej formowanie zarządził 13 listopada 1939 Władysław Sikorski. Tworzono ją we wspomnianym obozie Coëtquidan, zaciągali się do niej głównie oficerowie z rezerwowych ośrodków szkolenia i rekrutów z oddziałów polskich stacjonujących w Coëtquidan. Formowaniem Dywizji zajął się najpierw gen. Stanisław Maczek, wkrótce jednak przekazał to zadanie płk dypl. Bronisławowi Duchowi, który został jej dowódcą w styczniu 1940. Dywizja wzięła udział w walkach w obronie Francji, 21 czerwca 1940 Duch podjął decyzję o jej rozwiązaniu. Część żołnierzy uciekło do Wielkiej Brytanii, inni pozostali we Francji bądź udali się do Szwajcarii.

2 Dywizja Strzelców Pieszych

Formowana od 11 listopada 1939 przez gen. bryg. Bronisława Prugara-Ketlinga. Początkowo formowana w Parthenay, potem przesunięta do Colombey-les-Belles. Liczono, że będzie walczyć razem z 1 Dywizją. 2 Dywizja toczyła w Alzacji walki z przeważającym przeciwnikiem, pomimo braków w wyszkoleniu wykonując swoje zadania. W nocy z 19 na 20 czerwca żołnierze przeszli do Szwajcarii. Po kapitulacji Niemiec dywizja została rozwiązana.

3 Dywizja Piechoty

Sformowana częściowo w 1940 roku, jej dowódcą był płk dypl. Tadeusz Zieleniewski. Nie zdążono w pełni jej zorganizować, mimo to dowództwo francuskie podjęło decyzję o zaangażowaniu 3DP w obronę Francji. Po walkach na reducie bretońskiej oddziały zostały zdziesiątkowane, ocaleni żołnierze uciekli do Wielkiej Brytanii.

4 Dywizja Piechoty

Jej formowanie rozpoczęto w Parthenay w kwietniu 1940. 20 maja zorganizowano pierwsze jednostki. Dowódcą dywizji został gen. Rudolf Dreszer. Dywizja nie wzięła zbyt dużego udziału w walkach, gdyż nie uzbrojono jej dostatecznie. 16 czerwca Dreszer wypowiedział francuskiemu dowództwu posłuszeństwo i wyruszył w kierunku portów. W nocy z 19 na 20 czerwca większość żołnierzy przepłynęła do Wielkiej Brytanii.

Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich

Decyzja o utworzeniu Strzelców Podhalańskich została podjęta na odprawie u Wodza Naczelnego 15 stycznia 1940. W jej skład wszedł batalion z 1DG i dwa bataliony z 2DSP. Uzbrojenie i sprzęt pochodziły ze źródeł francuskich. Strzelcy podhalańscy wysłani zostali do Finlandii, gdzie walczyli przeciwko siłom ZSRR, a następnie - po wygaśnięciu walk - przeniesiono ich do Norwegii. Tam odznaczyli się w walkach o Narwik. Następnie wrócili do Francji, gdzie w Bretanii walczyli przeciwko przeważającemu przeciwnikowi. Większość ocalałych Strzelców wyjechało do Wielkiej Brytanii. Dowódcą Strzelców był Zygmunt Szyszko-Bohusz.

10 Brygada Kawalerii Pancernej

Kontynuatorka 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej z IIRP i wojny obronnej. Skupiała głównie żołnierzy z tej jednostki wraz z dowódcą i kadrą. Dowodził nią gen. bryg. Stanisław Maczek. Formowano ją w Coetquidan. Wzięła udział w kampanii francuskiej, jednak z braku benzyny musiała porzucić wszystkie swoje pojazdy. Wskutek tego 18 czerwca gen. Maczek nakazał jej rozwiązanie. Żołnierze przedostali się do Wielkiej Brytanii.

Ubiór

W początkowym okresie formowania żołnierze najczęściej nosili stare umundurowanie z roku 1939. Nowo zwerbowani chodzili w jasnobłękitnych mundurach, przydzielanych przez kierownictwo francuskie. Mundury były jednak bardzo niejednolite (pomimo nowelizacji z grudnia 1939), do tego borykano się z niską ich jakością - często rozpadało się obuwie. Jednolitość osiągnięto w pewnym stopniu w 1940 roku. Żołnierze nosili kurtki khaki, swetry lub płaszcze bezpośrednio na koszulę. Szeregowcy i niektórzy oficerowie nosili tzw. pumpy. Podstawowym obuwiem były trzewiki juchtowe, sznurowane czarne i brązowe. W broni pancernej noszono francuskie kurtki skórzane, wz.35 ciemnobrązowe.

Uzbrojenie

Pistolety i rewolwery: francuski pistolet 7,65 mm wz. 1935A, hiszpański pistolet 7,65 mm Star, pistolet 7,65 mm FN, rewolwery 11 mm wz. 1873, nieliczne egzemplarze ViS-ów oraz innych wzorów.

Karabiny i karabinki: karabiny 8 mm wz. 16 Berthier, niewielkie ilości wz. 07-15, niewielkie ilości karabinów 7,5 mm wz. 36 MAS.

Broń strzelecka zespołowa: ciężkie karabiny maszynowe 8 mm Hotchkiss wz. 14, ręczne karabiny maszynowe 7,5 mm wz. 24/29 Chautellerault i 8 mm wz. 15 Chauchat.

Artyleria: armaty p-panc. 25 mm wz. 34, armaty p-panc. 47 mm wz. 37, armaty 75 mm Schneider, haubice 155 mm Schneider.

Udział Polaków w obronie Francji

Polacy zostali zaangażowani do walki dopiero w drugiej fazie kampanii, po przełamaniu przez Niemców frontu nad rzekami Sommą i Aisne (5-9 czerwca 1940). 10BKP Maczka otrzymała zadanie zamknięcia powiększającej się luki między dwoma wycofującymi się armiami francuskimi. Powstrzymując przeważające siły niemieckie, Polacy stoczyli bitwy pod Champaubert i Montmirail. 1DG broniła ufortyfikowanego odcinku Saary walcząc z 1 Armią gen. Witzlebena. 2DSP walczyła na południu w rejonie Belfortu, a potem nad rzeką Doubs pod Maiche. Strzelcy podhalańscy i grupa bojowa z obozu Coetquidan broniła Reduty Bretońskiej w rejonie Rennes; Strzelcy zostali rozbici przez niemieckie czołgi, a grupa z Coetquidan wycofała się za Loarę.

Oprócz 2DSP wszystkie jednostki polskie zostały rozwiązane po zakończeniu obrony Francji. Do Wielkiej Brytanii ewakuowano ok. 20 z 85 tysięcy. Warunki ewakuacji uzgadniał w czerwcu 1940 roku w Londynie premier Sikorski.

Bronisław Duch

Bronisław Prugar-Ketling

Zygmunt Szyszko-Bohusz

---