Nurt parenetyczny w literaturze staropolskiej.
Literatura parenetyczna - (gr. parainesis - pouczenie) - dział literatury kształtujący i propagujący wzory postępowania, zachowania oraz ideały osobowe. Posługuje się narracją, tworząc wizerunek idealnego nosiciela jakichś cech, bądź środkami perswazyjnymi, wymieniającymi pożądane cechy lub zalecenia, jak je osiągnąć.
W średniowieczu parenetyka stworzyła wzorce ascety, świętego (hagiografia), a także rycerza i władcy (epos rycerski). W literaturze renesansu propagowała wzorce ziemianina, dworzanina i władcy.
Przykładami literatury parenetycznej są:
średniowieczna - Legenda o świętym Aleksym, Pieśń o Rolandzie,
renesansowy - Żywot człowieka poczciwego M. Reja,
Dworzanin polski Ł. Górnickiego.
W okresie średniowiecza w Polsce do głównych przekazów parenetycznych należały wszelkie biografie, także te wkomponowane w kronikę (wzór króla-rycerza) bądź utwór hagiograficzny (wzór świętego). Konstrukcje typu parenetycznego pojawiały się również w kaznodziejstwie oraz w wierszowanych legendach, takich jak Legenda o św. Aleksym.
W renesansie zapotrzebowanie na parenetykę typu traktatowego zaspokajano przede wszystkim autorami starożytnymi, oprócz Arystotelesa, Platona i Plutarcha znane były również dzieła Izokratesa, a z pisarzy starożytnego Rzymu wielkim uznaniem cieszył się Kwintylian.
W czasach baroku nastąpiło przewartościowanie ideału człowieka - wyłoniono nową hierarchię cnót, która ukształtowała odmienne wzory osobowe. Instytucją formułującą i propagującą nowe ideały był Kościół katolicki, który reaktywował takie gatunki średniowieczne jak hagiografia czy kaznodziejstwo. W propagowaniu nowych wzorów osobowych znaczącą rolę odegrał zakon jezuitów. Dużą rolę odgrywała też pareneza polityczna, znajdująca wyraz zarówno w zwierciadłach, jak i w traktatach.
Kontynuowano wprawdzie gatunki literackie, jakie służyły parenezie od wielu wieków, stosowano jednak także nowe sposoby perswazji - najbardziej charakterystyczne było działanie poprzez zadziwianie i zaskakiwanie czytelnika niezwykłymi sposobami prezentacji postaci bohatera wątku fabularnego. Popularnym motywem było pokazywanie życia jako walki dobra ze złem, wewnętrznego rozdarcia i oscylowania między grzechem a cnotą, przy czym - jak nietrudno się domyślić - zmaganie takie doprowadzało do zwycięstwa dobra, a w dalszej perspektywie - do świętości bohatera.
* Asceta i rycerz, jako dwie różne średniowieczne postawy (parenetyczny charakter lit. średniowiecza) - asceta i rycerz stanowią dwa podstawowe wzorce osobowe propagowane w parenetycznej literaturze średniowiecznej, obok postawy franciszkańskiej; trzeba wspomnieć, że pareneza polega właśnie na propagowaniu pewnych wzorców osobowych, ideałów i wartości, którymi powinien kierować się człowiek danej epoki; wzorzec świętego ~ ascety związany jest z bezwzględną dominacją kościoła we wszystkich płaszczyznach działania tamtejszego społeczeństwa: w życiu politycznym i kulturalnym oraz stanowiła o więzi społeczeństwa europejskiego; postawa ascezy wypływa ze średniowiecznego przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, wiec umartwianie się i zadawanie mu bólu jest jedyną drogą na wypędzenie go; często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana; znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą, co widać wyraźnie w literaturze. Postawa ascety w legendzie o św. Aleksym, która opowiada o człowieku pochodzącym z zamożnej rodzimy rzymskiej, który postanowił w dniu swojego ślubu resztę życia oddać Bogu; wędrował po świecie jako żebrak i zmarł pod domem swojego ojca, przeżywszy tam ostatnie 16 lat swego życia i dopiero po śmierci, udało ustalić się, kim był naprawdę; asceza ta polegała więc na dobrowolnym wyrzeczeniu się dóbr i wygód jakie oferowało mu życie w zamian za poszukiwanie poniżenia, umartwianie się; parenetyczne opisy maja zwykle pewną schematyczność: wskazanie na heroizm i świętość opisywanej postaci, potem zaczyna się biografia: pochodzenia ze szlachetnego rodu, potem pojawia się opis zalet i cnót, następnie jest wyrzeczenie się dóbr, jakimi obdarowało go życie, opis ascetycznego życia i śmierć połączona z szeregiem cudów; Rycerz jest drugim propagowanym wzorcem osobowym: kierował się on następującymi zasadami - hasłami: Bóg, Honor i Ojczyzna; utworami prezentującymi postawę rycerza były chansons de geste , a wśród nich najbardziej znana Pieśń o Rolandzie ; opowiada ona o wyprawie wojennej króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii, aby pomóc w walce z Saracenami; w czasie powrotu ze zwycięskiej walki, tylna straż dowodzona przez hrabiego Rolanda, siostrzeńca króla, zostaje zaatakowana i rozbita; zanim się to stało, Roland miał możliwość przywołania pomocy z użyciem rogu, ale uważał to za hańbiący czyn i postanowił bronić się bez pomocy, ale gdy okazuje się, ze siły wroga wiele razy przewyższają siłę jego wojska, intensywnie zastanawia się nad wezwaniem pomocy, aby zabici zostali pomszczeni; jednak gdy broniących zostaje mała garstka, postanawia bronić się do ostatka, dokonując nadludzkich czynów (wręcz groteskowych) i wg wszelkich zasad rycerskich - umiera; cechami rycerza są: konsekwentność w realizacji czynów i idei, takich jak obrona ojczyzny, nawet w obliczu śmierci; Roland jest wzorem wszelkich cnót rycerza średniowiecznego (choć nie wzywanie pomocy można nazwać głupotą): odwagi, męstwa, wierności wobec króla i ojczyzny, dbałości o honor.