ILUSTRACJE DLA DZIECI - OBCOWANIE Z LITERATURĄ.
„ Przez odpowiednią literaturę dla dzieci kształtuje się smak przyszłego czytelnika”.
Jan Brzechwa
Początkowo książka w ręku dziecka jest tylko pewnego rodzaju zabawką, przedmiotem manipulacyjnej zabawy. Stopniowo zaczyna interesować się obrazkami, wodzi po nich palcem, ale to zainteresowanie jest zmienne i krótkotrwałe.
Pewnego dnia dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z istnienia związku pomiędzy tekstem, który mu odczytujemy, a umieszczonymi obok obrazkami. Początkowo zna tylko niektóre słowa i zwroty, inne poznaje z ilustracji dzięki naszym odpowiedziom. W ten sposób obok zabawki dobrana na miarę najmłodszych dzieci książka - zaczyna zajmować coraz więcej miejsca w życiu dziecka. Ale zanim dzieci będą same biegle czytały i nauczą się czerpać przyjemność samodzielnej lektury upłynie jeszcze wiele lat.
Samodzielne czytanie zaczyna się zwykle w pierwszej klasie. Do tego czasu kontakty dziecka z książką zależne są całkowicie od rodziców, nauczycieli przedszkola. Dorośli wybierają książki dla dzieci, czytają je, pokazują obrazki, szukają coraz innych bardziej zróżnicowanych metod przekazywania utworu literackiego - pragną, aby dziecko zrozumiało i przeżyło treść.
Dziecko - dorosły - książka: to pewnego rodzaju układ wzajemnych zależności. Wczesny kontakt z książką budzi i rozwija potrzeby stałego z nią obcowania, a z drugiej strony takie kontakty zagwarantują przede wszystkim rodzice i nauczyciele, którzy sami mają rozbudzone zamiłowania czytelnicze.
W organizowaniu tych kontaktów rodzice i nauczyciele przedszkola mają do spełnienia rolę szczególną - mają wybrać odpowiednią książkę i przekazać ją dziecku w sposób świadomy, celowy i przemyślany. Aby wybrać dobrą książkę i właściwą dla dzieci, trzeba mieć ogólną znajomość oceny książki pod względem jej wartości artystycznych, wychowawczych kształcących. Artystyczne walory tekstu i ilustracji są bardzo ważne w całokształcie oddziaływania książki w prawidłowym kształceniu wrażliwości estetycznej dziecka - przyszłego odbiorcy sztuki. Małe dziecko nie ma jeszcze wyrobionego smaku, ale jest wrażliwe na piękno. Jego sąd o wartości artystycznej działa kształtuje się jednak przede wszystkim pod wpływem dorosłych. Dziecku mogą podobać się rzeczy zarówno brzydkie, jak też piękne, co jest w dużym stopniu zależne od jego otoczenia. Dlatego książki, których forma artystyczna budzi zastrzeżenia nie powinny trafiać do małego odbiorcy. Literatura dziecięca jest bowiem dziedziną sztuki ma wzruszać, zachwycać pięknem literackiego języka i artystycznego obrazu. Trzeba nauczyć się dostrzegać jej wartości, ale i dostrzegać jej braki. Często się zdarza, że forma artystyczna książki zupełnie nie odpowiada jej treści i poziomowi odbiorcy.
Książka dla najmłodszych przedszkolaków składa się z dwu jednakowo ważnych części - tekstu oraz ilustracji, a niekiedy nawet dla 3 - 4-latków ilustracja spełnia rolę pierwszoplanową, gdyż dzieci te bardziej interesują się ilustracją w książce niż zawartym w niej tekstem. Dzieciom młodszym powinno się opowiadać treść książek, w których główny bohater jest wyraźnie wyeksponowany, odznacza się pogodnym, radosnym usposobieniem, ufnością w stosunku do otoczenia, poprawnym zachowaniem. Dzieci te, ze względu na mały zasób doświadczeń społecznych i konkretność myślenia nie są jeszcze zdolne do krytycznej oceny cudzego zachowania, cechuje je natomiast duża skłonność do naśladownictwa i dlatego powinno się młodszym dzieciom przekazywać przede wszystkim takie utwory, gdzie występuje pozytywny bohater. Dobierając książki dla 3-4 latków należy unikać tekstów, w których znajduje się wiele opisów, chętniej słuchają dialogów, gdyż lepiej je rozumieją niż wydarzenia przedstawione w formie opisowej.
Inaczej przedstawia się problem doboru książek z literatury dziecięcej dla starszych dzieci w wieku przedszkolnym. Tekst utworu przewidzianego dla tych dzieci może być dłuższy niż dla młodszych, gdyż potrafią one słuchać opowiadania lub czytania ciekawej książki przez 20-30 minut. Dzieciom starszym można już także pokazywać bohaterów negatywnych, pod warunkiem jednak, że ich zachowanie nigdy nie będzie stanowiło wzoru do naśladowania przez dzieci, zostanie tak zinterpretowane i ocenione przez dorosłego, że wzbudzi niechęć dzieci i zostanie przez nie potępione.
Przekazując treść książki dzieciom powinniśmy stawiać przed nimi problemy do rozwiązania, pobudzać do analizy i wyciągania wniosków, komentowania przedstawionych tekstów. Dzieciom starszym można czytać piękne, lecz niezbyt długie opisy, szczególnie opisy przyrody lub przeżyć małych bohaterów. Słuchanie takich opisów pozwala nie tylko lepiej zrozumieć treść utworu lecz także przeżywać jego formę artystyczną. Ponadto, słuchanie krótkich opisów przyzwyczaja dzieci do późniejszego samodzielnego czytania książek.
Rozwój wyobraźni i fantazji dzieci w wieku przedszkolnym wpływa na zainteresowania ich baśnią, Oczywiście z repertuaru lektur małego dziecka muszą być wykluczone te baśnie, które mogłyby wzbudzić w nich lęk. Lektura baśni dostarczyć może dzieciom wielu bogatych przeżyć, rozwinąć wrażliwość, wyobraźnię, fantazję. Ich pasjonująca fabuła jest dla dziecka często bodźcem do prób powtarzania treści co niewątpliwie jest elementem kształcącym pamięć i koncentrację uwagi.
Coraz bogatsze doświadczenia, bardziej wnikliwa obserwacja otaczającego świata, chęć naśladowania dorosłych sprawia, że z radością dzieci chcą słuchać utworów o treściach realistycznych. Są to opowiadania, które utrwalają i rozszerzają pojęcia ze świata codzienności. Często bohaterami tych opowiadań są rówieśnicy naszych dzieci. Śledząc ich wesołe i smutne przygody, dziecko uczy się lepiej dostrzegać świat, uczy się im współczuć w ich kłopotach, cieszyć się ich radościami - a więc przeżywać silnie nie tylko własne ale cudze losy, uczy się też na ich przykładzie sposobów postępowania: jak działać., czego unikać. Poszerza więc zakres swej wiedzy i doświadczeń. Starsze przedszkolaki zaczynają coraz bardziej interesować się „samą książką”, cała (teatralna obudowa) przekazu treści może być znacznie skromniejsza, z zaciekawieniem słuchają dłuższych opowiadań, środki pomocnicze - obrazy, ilustracje, sylwetki są miej do tego celu potrzebne. Coraz poważniejszą rolę może pełnić właściwie wyposażony „kącik książki” - gdzie dziecko w sposób bardziej bezpośredni będzie korzystać z wybranej pozycji przyciągającej go nie tylko ilustracją, ale tajemnicą słowa drukowanego, którą właśnie pragnie odkryć i zrozumieć. W ten sposób przedszkolni odbiorcy literatury zaczynają stopniowo wkraczać w okres, w którym niebawem staną się prawdziwymi czytelnikami spragnionymi i poszukującymi książek.
Obcowanie z literaturą dziecięcą w pracy przedszkola ma bardzo istotne, integrujące znaczenie dotyczy bowiem jednocześnie dziedziny wychowania umysłowego, społeczno moralnego i estetycznego. Literatura dziecięca zachęca do działania i budzi aktywność umysłową dziecka. Wiersze, opowiadania, baśnie sprzyjają rozwijaniu wyobraźni i zachęcają dzieci do odtwarzania ich treści w zabawach i różnych formach twórczości. Książki pomagają wzbogacić i utrwalić wiadomości o otaczający świecie i w jakiś sposób uporządkować dziecięce doświadczenia Książka może być jednocześnie źródłem nowych wiadomości, wzbogacić zasób pojęciowy dziecka, zwielokrotniać możliwości poznawania świata. Przyswojenie treści utworów literackich angażuje w znacznym stopniu uwagę i pamięć, sprzyja doskonaleniu procesów intelektualnych, a jednocześnie wpływa na rozwój mowy. Dobra literatura dziecięca jest także najlepszym przykładem pięknego polskiego języka. Książka bogaci zasób słownikowy dziecka, a jednocześnie uczy, jak wyrażać swoje myśli w sposób poprawny, prawidłowy, ładny. Piękna książka nie tylko uczy myśleć i mówić w równym stopniu wpływa na sferę emocjonalną dziecka. Książki ukazują wzory społecznych stosunków, pomogą zrozumieć innych ludzi, pokazują postawy opiekuńcze dzieci wobec przyrody, młodszych kolegów, rodzeństwa, uczą życia w zespole. W utworach literackich, szczególnie w baśniach przedstawione są w sposób dla dzieci zrozumiały problemy dobra i zła, znajduje w nich wyraz głęboko ludzka potrzeba sprawiedliwości - dobro powinno być w pewien sposób wynagrodzone, a zło ukarane.
Książka jest przede wszystkim dziedziną sztuki, wzrusza i zachwyca, przemawia pięknem słowa i obrazu, budzi wrażliwość dziecka i przyczynia się do wyrobienia dobrego smaku, kształci przyszłego odbiorcę sztuki.
Aby dziecko wyniosło właściwe korzyści z poznanej książki, musi ją dokładnie poznać i głęboko przeżyć. Potem w myślach, w rozmowach, we własnej twórczości plastycznej, w zabawach fikcyjnych będzie wracało niejednokrotnie do jej wątków i będzie to oznaczało, że ją poznaje i przeżywa właściwie. W wieku przedszkolnym nie jest najważniejsza liczba przeczytanych książek dziecku, ale sposób w jaki swe książki pozna i przeżyje. Cały potężny ładunek wiedzy i emocji., który niesie dziecku książka, trafia do niego za naszym pożrednictwem. Po kilku latach takiej literackiej edukacji dziecko wkracza w progi szkoły. I właśnie w tym okresie dziecko wymaga szczególnej pomocy, aby stało się zapalonym czytelnikiem. Umiejętność samodzielnego czytania trzeba w dziecku pielęgnować podsuwając mu w domu łatwe teksty. Ważne. Aby było więcej ilustracji niż tekstu.
W książkach dla dzieci doniosłą rolę pełnią ilustracje. Tworząc z tekstem integralną całość. Ilustracje powinny być czytelne, uproszczone, uwydatniające cechy przedmiotu, powinny być utrzymane w ciepłych, jasnych a jednocześnie żywych barwach. Spostrzeżenia małych dzieci mają bowiem charakter ogólny, całościowy. „Dziecko nie umie przeprowadzić dokładnej analizy elementów spostrzeżonego obrazu, rozczłonować go na części, a następnie powiązać tych części w spoistą i logiczną całość, lecz ujmuje przeważnie w zarysowy i schematyczny sposób to. Co spostrzega - pisze Maria Przetacznikowa, i w związku z tym dalej stwierdza …obrazki i ilustracje w książkach dla dzieci młodszych powinny być nie tylko przystępne pod względem treści i tematu, ale również narysowane czytelnie i przejrzyście.”
Pewne uproszczenia rysunku, jego czytelność pomagają dziecku zrozumieć treść obrazka, a zarazem tekst książki. Małe dziecko pragnie równie zobaczyć to czego słucha i dlatego podobają mu się książki, w których ilustracja jest ściśle związana z tekstem. Stanowią one, jak obrazowo pisze Irena Słońska: „podporą jego wyobraźni”. Myśląc o dzieciach przedszkolnych, szczególnie młodszych trzeba pamiętać o tym., że układ nerwowy dzieci jest słaby, nieodporny, a wrażliwość na bodźce bardzo duża. Małe dziecko łatwo przerazić - nawet ilustracją. Dlatego ilustracje w książkach dla dzieci powinny być ładne i kolorowe, są przecież źródłem pierwszych estetycznych wzruszeń dziecka. Jego częste, wynikające z rozbudzonych potrzeb, kontakty z pięknymi ilustracjami mogą wpłynąć na żywsze w przyszłości zainteresowanie sprawami plastyki.
„Piękna książka dla dziecka to najlepsza forma propagandy sztuki, to najkrótsza droga do zrealizowania idei wielkiej powszechnej kultury plastycznej” - pisała W. Telakowska.
Oglądanie przez dziecko ilustracji w książkach również przyczynia się do poszerzenia zakresu wiedzy dziecka, do wyrobienie jego spostrzegawczości i umiejętności widzenia, które, jak już wspomniałam powinno absorbować nie tylko zmysł wzroku, lecz również intelekt i uczucie, aby to co dostrzega oko znajdowało właściwy rezonans sercu i umyśle. Będzie to również dobra szkoła zdolności kojarzenia i zapamiętywania. Oto jak mówi na ten temat Irena Słońska: „Aby zrozumieć ilustrację trzeba zobaczyć wiele rzeczy, których w niej nie ma. Ilustracja jest jakby fragmentem życia (lub opowieści fantastycznej) unieruchomionym w jakimś momencie jego trwania. Trzeba wyobrazić sobie ruchy, czynności postaci nieruchomych na obrazie, domyślić się, co poprzedziło moment przedstawiony itd., aby wysnuć właściwe wnioski dotyczące tematu, treści i myśli obrazu. Zrozumienie jest więc rezultatem spostrzegania, dopełniania treści przez wyobraźnię, abstrahowania i wnioskowania.
Dzięki ilustracjom dziecko poznaje różne zdarzenia z życia innych istot, ma też możliwość wyjścia poza sferę spraw dotyczących tylko własnego domu czy swojej osoby. Śledząc smutne czy wesołe sytuacje z życia innych, uczy się współczuć i cieszyć razem z nimi, angażować w ich sprawy. W sposób istotny wzbogacają się więc przeżycia dziecka, rozwija się też jego wrażliwość na los innych istot. Na razie bohaterów ulubionych ilustracji i opowiadań, później, miejmy nadzieję, także tych osób , z którymi zetknie je życie.
Książka, która początkowo wzbudza zainteresowanie dziecka dzięki ilustracjom, w pewnym momencie zaczyna przykuwać uwagę również dzięki słowom, zaczyna mieć dla niego znaczenie.