Irena Florczak
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Krośnie – filia w Sanoku
Plan prezentacji
Temat: „Ilustracja w książkach dla dzieci jako czynnik odbioru literatury i rozwijania
zainteresowań czytelniczych”
I. Literatura przedmiotu:
1. Czarnecka A. : Kształcenie wrażliwości estetycznej na lekcjach języka polskiego.
Warszawa 1974
2. Czarnik J. : Książki i zmysły [w:] EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny
Bibliotekarzy [dokument elektroniczny] red. Bożena Bednarek-Michalska nr
10/2003(39)
3. Goriszowski W.: Książka a wychowanie. Katowice 1973
4. Olech J.: Najmłodsi i agresja kiczu [w:] Tygodnik Powszechny 2002 [dokument
elektroniczny]
5. Polska ilustracja książkowa. Warszawa 1974
6. Prus-Wiśniewska H.: Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Warszawa 1995
7. Sierakowska E.: Współczesna ilustracja książki.. Wrocław 1967
8. Słońska I.: Z problemów ilustracji dla dzieci [w:] Z. Brzuchowska (red.). Wybrane
problemy literatury dla dzieci i młodzieży. Rzeszów 1992
9. Słońska I. Psychologiczne problemy ilustracji dla dzieci . Warszawa 1977
10. Słownik Języka Polskiego pod red. M. Szymczaka. T 1 s. 773. Warszawa 1978
11. Szuman S.: O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa 1969
12. Szuman S.: Ilustracja w książkach dla dzieci i młodzieży. Kraków 1951
13. Wiercińska J.: Sztuka i książka. Warszawa 1986
14. Współczesne polskie drukarstwo i grafika książki. Mały słownik
encyklopedyczny. Wrocław 1982
Plan ramowy wypowiedzi
1. Wstęp
Teza: Ilustracja w książkach dla dzieci jest podstawowym czynnikiem odbioru
literatury i przyczynia się do rozwoju zainteresowań czytelniczych.
2. Rozwinięcie:
Rozwój książki a powstanie sztuki ilustratorskiej
Tekst i ilustracja w książkach dla dzieci jako integralna całość
Trzy stadia w rozwoju dziecka:
a) od 3-5 roku życia,
b) od 6-7 do 11 roku życia
c) od 11-12- do 14 roku życia
jako podstawowy czynnik odbioru ilustracji
Funkcje interpretacyjna i estetyczna jako główne funkcje pełnione przez ilustracje
w książkach dla dzieci
Styl realistyczny, groteskowy i baśniowy jako główne kierunki artystyczne w
sztuce ilustratorskiej dla dzieci
Dorobek wybitnych polskich ilustratorów jako przykład talentu, zaangażowania
w twórczość ilustracyjną dla dzieci
problem kiczu zagrożeniem w prawidłowym odbiorze ilustracji
3. Zakończenie:
Ilustracja w książkach dla dzieci jest zasadniczym czynnikiem odbioru literatury
i przyczynia się do rozwoju zainteresowań czytelniczych przez pełnione funkcje
interpretacyjne i estetyczne oraz wkład wybitnych utalentowanych ilustratorów.
Książki mają bardzo długą, ciekawą i skomplikowaną historię. Niemalże równolegle
z tekstem pisanym a później drukowanym, zaczęła rozwijać się sztuka ilustratorska.
Książka ilustrowana lub zdobiona (dekorowana) jest zjawiskiem dawnym i służyła z razu
wyłącznie dorosłym. Obrazki w tekstach przeznaczonych dla dzieci pojawiać się zaczęły
prawdopodobnie juz w wiekach XV-XVI. Już od XVII wieku zaczęto zdawać sobie sprawę
z tego, że ilustracja w książkach dla dzieci przyczynia się do ułatwienia odbioru literatury
i rozwijania zainteresowań czytelniczych. Dość wcześnie dokonano spostrzeżenia,
że połączenie obrazu i tekstu, ułatwia naukę czytania, ponieważ ilustracja przerywała
monotonię i nudę sylabizowania i powodowała szybsze zapamiętywanie liter i zgłosek.
W roku 1687 Fenelon w „Traktacie o wychowaniu dziewcząt” zalecał zwracanie uwagi
na estetyczny aspekt książki dla dzieci: „[...]. Należy dać im książkę[...] z pięknymi
rycinami i z dobrym drukiem. Wszystko to rozwesela wyobraźnie i ułatwia naukę.[...]”
podobne spostrzeżenia wysunął w 1630 roku biskup Claude Fleury: „Jest[...] wiele
sposobów na to aby pobudzić ciekawość dzieci[...]: malowidła i obrazki, które im się
pokazuje chcąc wywołać prośbę o objaśnienie[...]. Te pierwsze wrażenia są tak silne, że
często kształtują obyczaje na całe życie”.
Według Słownika Języka Polskiego ilustracja to: „reprodukcja fotografii, rysunku,
dzieła malarskiego itp. Dodana do tekstu, stanowiąca jego objaśnienie, uzupełnienie lub
ozdobę”. Obecnie trudno sobie wyobrazić książkę dla dzieci bez obrazków.
Ilustracja w książkach dla dzieci należy do najbardziej fascynujących, lecz zarazem
najtrudniejszych rodzajów sztuki ilustratorskiej. Większa część książek dla dzieci
i młodzieży posiada ilustracje. Obrazki są w takich książkach tym częstsze im młodsze są
dzieci. Tekst i obraz w publikacjach dla dzieci zrastają się w organiczną całość. Przykładem
są autorzy ilustrujący swoje książki jak Lewis Caroll albo Sain Exupery, w których tekst
i obraz trudno rozdzielić. Książka towarzyszy dziecku już od pierwszych lat życia, kiedy
jeszcze nie umie czytać i styka się z nią za pośrednictwem rodziców. Jest to zawsze książka
z ilustracjami. Ma ona na celu krzewienie przyjemności obcowania z książką, wytworzenie
pozytywnej motywacji do czytania. Stosowanie środków obrazowych w tekstach jest
właściwe czasem wręcz nieodzowne. Elementy służące obrazowaniu treści rozwijają język
i świadczą o jego bogactwie. Ilustracja w tekście ma wpływ na rozwój wyobraźni.
W rozwoju dziecka jako odbiorcy sztuki plastycznej można wyróżnić trzy stadia.
Pierwszy etap ( od 3 do 5 roku życia ) charakteryzuje się spostrzeganiem ogólnikowym.
Główną kwestię stanowi sprawa koloru, który powinien być intensywny, nasycony i jasny.
Ilustracje dla młodszych dzieci muszą składać się z ograniczonej liczby elementów. Drugi
etap ( od 6-7 do 11 roku życia) charakteryzuje sie nastawieniem realistycznym. Ilustracja
musi być zgodna z rzeczywistością. Dotyczy to zarówno formy jak i koloru. Około 11 roku
życia występują początki rozumienia obrazów o treści symbolicznej. W trzecim etapie ( od
11-12 do 14 roku życia ) nadal dominuje upodobanie do obrazów realistycznych. Pojawia
się możliwość rozumienia łatwych scen symbolicznych, dowcipów graficznych, skrótów,
aluzji. Zależnie od celów książki przeznaczonej dla dzieci, jej zasięgu, różny może być
poziom trudności ilustracji i różny ich charakter. Są wypadki, gdy pożądane są ilustracje jak
najściślej dostosowane do możliwości dzieci, na ogół jednak ilustracja może, a nawet
powinna w jakichś granicach wyprzedzać wiek czytelnika. Najważniejsze w ilustracji jest
to, aby nie powtarzała tekstu, nie była dosłowna, aby była zaproszeniem dla czytelnika do
uruchomienia własnej wyobraźni i dopowiedzenia jej po swojemu.
Co jest ważniejsze sowo czy ilustracja?
W książce autorskiej a więc takiej, która jest pisana i ilustrowana przez tą samą osobę, tekst
zwykle stoi na równi z ilustracją. Ilustracja jest dopełnieniem tekstu a więc pokazuje to, co
w tekście może być zaledwie sugerowane. Tekst jest zazwyczaj prosty, niezbyt długi.
Chodzi o to, aby znaleźć doskonałą harmonię między obrazem a słowem, żeby te dwie
wartości się uzupełniały, prowadziły między sobą grę, żeby ilustracja pokazywała to, co jest
między słowami a tekst dopowiadał to, czego można się domyślać w obrazie. Znana
ilustratorka Iwona Chmielewska mówi: ”[...] kiedy zaczynam myśleć o książce, najpierw
pojawia się tekst (bo muszę wiedzieć o czym ma być ta książka) ale zaraz w ślad za nim idą
obrazy (bo muszę wiedzieć jak ma ona wyglądać)”.
Ilustracje w książkach dla dzieci pełnią głównie funkcje estetyczne i interpretacyjne.
Kierunki te bardzo często przenikają się, uzupełniając się wzajemnie.
Funkcję interpretacyjną określić można jako poszukiwanie wizualnego sposobu
interpretacji utworu literackiego. Ilustracja zachowuje wierność wobec realiów
sugerowanych przez tekst, przez co jest skarbnicą wiedzy o obyczajach, strojach,
architekturze, stylach, krajobrazach, faunie i florze, historii i technice. Ilustracja jest jednym
ze środków poznania świata gdyż dostarcza o nim sporą dawkę wiadomości. Na przykład w
książce wydanej w roku 1943 „Przygody Tomka Sawyera” Jan Marcin Szancer – wybitny
ilustrator, erudyta i znawca tematu, ubrał swoich bohaterów w stroje amerykańskiego
Południa z lat 70-tych czyli dokładnie z epoki, w której książka została napisana, podczas
gdy późniejsi ilustratorzy trzymali się stylistyki XX wieku. Tylko u Szancera Becky
ma pantalony a Tomek chodzi w spencerku i płaskim słomkowym kapeluszu. Artysta
znakomicie czuł klimat epoki, w której umiejscowiona jest akcja książki, potrafił oddać
szczegóły historycznych kostiumów np.: renesansowych w bajce: „O krakowskim kocie”,
rokokowych w „Pasterce i kominiarczyku”, fin de siecle'owych w „Zaczarowanym zaułku”.
Zdumiewa u Szancera rozmach miejskich pejzaży. Każda sceneria ma swoją specyfikę
i klimat. Jego meble są stylowe, kostiumy wyrafinowane, każda tralka czy gzyms niosą
piętno epoki.
il. J.M. Szancer
Funkcja interpretacyjna realizuje się głównie w stylu realistycznym. Kierunek ten dominuje
w powieściach obyczajowych, historycznych, przygodowo-podróżniczych. W obrębie stylu
można wyróżnić realizm treści, charakteryzujący się podejmowaniem takich tematów, które
dotyczą realnej rzeczywistości a zarazem ważnych ze względu na ich typowość i znaczenie
poznawcze, kształcące i wychowawcze. Realizm formy określa stosunek ilustracji
do rzeczywistości. Przedstawicielami tego kierunku w ilustracji dla dzieci są: Michał
Bylina, Ludwik Maciąg, Stanisław Rozwadowski.
il. St. Rozwadowski
Ilustracja książki powinna być pierwszym i podstawowym etapem kontaktu dziecka ze
sztuką plastyczną. Musi wzbudzać poczucie piękna, kształcić wrażliwość na barwy,
kształty, harmonię.
Możliwości estetyczne ilustracji są niemal nieograniczone. Da się w nich użyć
najniezwyklejszych barw, wyszukanych technik i zaskakujących sposobów komponowania.
Ilustracje tego typu powinny być ekspresywne, budzić rozmaite przeżycia natury
emocjonalnej – uczucia, nastroje, wzruszenia o określonej intensywności i jakości. Stefan
Szuman tak oto wypowiada się o estetycznej funkcji ilustracji: „[...] Aby więc wyrobić
w kimś wrażliwość na piękno tj. na estetyczny obraz świata, trzeba mu go pokazać
w „zwierciadle sztuki”[...]”. Mały odbiorca zobowiązuje tworzącego artystę do odkrycia
w sobie krainy czystej i prostej wyobraźni lat dzieciństwa. Rysownik ponownie musi stać
się dzieckiem, by tchnąć w swe dzieło dziecięcego ducha niewinności i piękna. Aby trafić
swoją sztuką do dziecka, musi się on stać zdolny do odtworzenia w sobie tych stanów
wewnętrznych, które przezywa dziecko patrząc na obrazki.
Szczególnie młodsze dzieci wielokrotnie sięgają po tę samą książkę by ponownie
przeżyć wrażenia estetyczne związane z ilustracjami. Szuman twierdzi, że sztuka jest
w stanie wywołać coraz to nowe emocje „[...]obraz, który od pierwszego spojrzenia wywarł
na nas jakieś wrażenie, od razu wydaje się nam interesujący i pociągający, następnie przy
dłuższym obcowaniu staje się coraz bardziej „dostępny”, bliski i zrozumiały.[...]”.
Funkcja estetyczna uwypukla się w stylu bajkowym i groteskowym. Styl groteskowy
obejmuje groteskę i karykaturę. Może być stosowany przy ilustrowaniu utworów o treści
wesołej, dowcipnej, moralizatorskiej, pełnej humoru i fantazji. Grafika ilustracyjna dla
najmłodszych stara się przemawiać nie tylko komizmem sytuacji, czy karykaturą, co raczej
pogodnym i miłym nastrojem, emanującym z całej kompozycji. Plastycy uzyskują ten efekt
dzięki doborowi jasnych wesołych barw, czytelnym uproszczeniem formy i stylizacji
zabawkowo-groteskowej.
W obrębie tego stylu można wyróżnić : komizm sytuacji i komizm środków
wizualnych. Charakterystycznym zjawiskiem w grafice tego rodzaju jest przewaga ilustracji
rysunkowych linearnych, czarno-białych. Najwybitniejszymi przedstawicielami tego stylu
są: Henryk Tomaszewski, Olga Siemaszkowa, Eryk Lipiński.
il. Olga Siemaszko
Silne wrażenie estetyczne wywołuje styl baśniowy, którego główna cechą jest
fantastyczność postaci, niespotykanych w świecie realnym. W stylu baśniowym tworzyli
m.in. Zofia Fijałkowska, Gabriel Rechowicz.
Bez względnie należy pamiętać o tym, że nie wszystko, co zostało namalowane jest
ilustracją. Ilustrator książek J. Wilkoń tak oto mówi o akcie tworzenia ilustracji książkowej:
„[...] najpierw trzeba wiedzieć jak wygląda to wszystko, co się chce namalować[..]. Później
wiedzieć jak to się porusza[..]. Dla wielu to juz koniec edukacji. Niektórzy jednak idą dalej,
bo potrafią namalować porę dnia, księżyc żeby świecił i ptaka żeby śpiewał. Potrafią nawet
namalować smutek i radość, strach i odwagę[..]. Jeśli się to umie trzeba na koniec wiedzieć,
co robić, żeby tekst i ilustracja uzupełniały się wzajemnie, żeby w książce rosło napięcie jak
w teatrze, by wszystko było w swoim czasie i w dobrych proporcjach[...]”.
il. Józef Wilkoń
Wszystkie te wymagania stawiane ilustracji w książkach dla dzieci spełnia twórczość
wielu polskich wybitnych artystów. Polska ilustracja jest ceniona zarówno w kraju
jak i za granicą. Pisała i pisze o niej światowa prasa artystyczna. Pobieżny nawet przegląd
prac naszych artystów-grafików ukazuje głęboki intelektualny stosunek artysty do zadań,
jakie przed nim stoją, odkrywczość i celność interpretacji tekstów literackich
i poszukiwanie nowych środków wyrazu. Artystów naszych cechuje ucieczka
od stereotypów i wulgaryzacji idei, obrazowania brzydoty czy okrucieństwa. Można
tu wymienić:
Michała Bylinę, znakomitego pełnego fantazji rysownika realistycznego, który w sposób
niezwykle żywy i pełen temperamentu kreśli skomplikowane kompozycyjnie sceny.
Wykonał ilustrację do książek Głowackiego: „O Warszu z Debicy i wiślanej rusałce”.,
Górskiej: „O księciu Gotfrydzie”, Porazińskiej: „Czarodziejska księga”, „I w sto koni
nie dogoni”.
Eryka Lipińskiego, tworzącego z kolei w konwencji groteski. Jego komiczne kukiełki,
bliskie formalnie karykaturze, narysowane z dużym poczuciem humoru, stanowią
komunikatywne wyobrażenia plastyczne, bawią i cieszą małego odbiorcę. Ilustrował
on m.in. książkę Jesionowskiego „Filip z konopi” i A. Marianowicz „Kolorowe
wagoniki”.
Zbigniewa Rychlickiego, który swoje barwne, żywe ilustracje opiera często na
motywach stylowych i doświadczeniach sztuki ludowej. Ilustrował m. innymi książki
Januszewskiej: „Pyza na starym mieście”, „Jak Pyza wędrowała” i Porazińskiej „Psotki
i śmieszki”.
Konstantego Sopoćkę – autora wielu prac o charakterze wyraźnie dydaktycznym.
Ilustrował książki Makuszyńskiego:”O dwóch takich co ukradli księżyc”. „Przyjaciel
wesołego diabła”.
Niestety nie wszyscy ilustratorzy książek dla dzieci zdają sobie sprawę z odpowiedzialności
jaka na nich ciąży.
W 1908 roku odbyła się wystawa pod tytułem „Sztuka w życiu dziecka”, na której
stwierdzono: „[...] Sztuka dla małych dzieci – ilustracje do książek, obrazy ścienne a nawet
zabawki powinny być komponowane przez prawdziwych i specjalnie utalentowanych
w tym kierunku artystów a nie przez biedaków upośledzonych [...]”.
Dzieci przejmują twórczość prawie bezkrytycznie, więc należy bronić je przed kiczem.
Joanna Olech – ilustratorka, autorka książek dla dzieci, wyróżniona Nagroda Literacką im
K. Makuszyńskiego za ilustracje książek dla dzieci, na łamach „Tygodnika Powszechnego”
ostrzega przed atakiem kiczu na świat dziecka: „[...]Strasznie mnie rozjusza ciągle
powielana herezja, która dzieciom przypisuje wrodzony zły gust. Ilekroć jakiś tandeciarz,
chałturnik, geszefciarz od siedmiu boleści, próbuje wcisnąć młodocianej publice swój
kiczowaty towar, na jego ustach pojawia się ulubiona kwestia: dzieci to lubią. [...] Kicz jest
agresywny a dziecko bezbronne[...]”. Tak oto przedstawia Joanna Olech obrazki w jednym
z podręczników: „[...] Pierwszy obrazek ilustruje mit o powstaniu Rzymu. Pomarańczowy
pies Pluto to nic innego jak Wilczyca Kapitolińska a para gołych wrzeszczących bachorów
to Romulus i Remus, założyciele Wiecznego Miasta. Ilustracja sąsiaduje ze zdjęciami
Forum Romanum a więc nie ulega wątpliwości, że chodzi o ten sam starożytny Rzym,
chociaż obecność psa Pluto sugeruje, że to raczej ojczyzna Kaczora Donalda[...]”.
W doborze odpowiedniej książki dla swoich pociech, największą rolę odgrywają
rodzice. Oglądając ilustracje wspólnie z dzieckiem, zadając mu pytania, zachęcając
do nazywania coraz to nowych przedmiotów, stwarza się okazję do wzbogacania
słownictwa.
Podsumowując, można stwierdzić, że tekst i ilustracja w książkach przeznaczonych dla
dzieci stanowią integralną całość. To właśnie dzięki obrazkom, wiele książek cieszy się tak
wielkim powodzeniem wśród najmłodszych czytelników. Ilustracje spełniają funkcje
estetyczne wprowadzając dziecko w świat sztuki. Są jakby elementarzem, który zapoznaje
je z podstawowym składnikiem języka plastycznego. Ilustracje w książkach dla dzieci
objaśniają tekst, dzięki czemu jest on łatwiej dla nich przyswajalny. Opisują przyrodę,
postaci historyczne, wydarzenia z dziejów świata, czyniąc je bliższymi odbiorcy.
Książki posiadające tylko ilustracje, pobudzają aktywność umysłową. Dziecko w ten
sposób może samodzielnie układać opowiadania. Rodzice wybierając lekturę dla
podopiecznych muszą zwracać również uwagę na ilustracje, gdyż same dzieci nie
odróżniają dzieła sztuki od bezwartościowego kiczu. Dlatego też ilustracje dla dzieci
powinni tworzyć najlepsi artyści.
Ilustracje w książkach dla dzieci są bardzo ważnym czynnikiem odbioru literatury
i przyczyniają się do rozwoju zainteresowań czytelniczych. Wiedzieli już o tym wybitni
artyści, uczeni i wychowawcy renesansu. Już od XVI wieku w elementarzach
i modlitewnikach dla najmłodszych zamieszczano ryciny, które z czasem ewaluowały
razem z książką. Obecnie powstaje coraz więcej wydawnictw, których główną specjalnością
jest książka ilustrowana dla najmłodszych. Potwierdza to tezę o ważności obrazu w tekstach
dla dzieci i o wybitnej roli ilustracji, bez której nie może obejść się książka dla młodego
człowieka.