MONARCHIA PATRYMONIALNA (DO 1320 R.)

* komornicy - termin dla określenia ogółu dworzan
* komesi (pan, żpan, żupan) - komornicy zajmujący wyższe stanowiska; rekrutowali się z rodzin możnowładczych

URZĘDY DWORSKIE (brak rozróżnienia między urzędami dworskimi i państwowymi)
- dostojnicy - najwyżsi urzędnicy dworscy (byli też najwyższymi urzędnikami państwowymi)
- komes nadworny (comes palatinus) - najważniejszy w XI-XIII w. - zastępca panującego w różnych dziedzinach zarządu państwem oraz w sprawowaniu sądów; funkcja dowodzenia wojskiem - dlatego zaczęto go nazywać wojewodą
- cześnik - zarząd piwnicą władcy
- stolnik - zarząd stołem władcy
- łowczy - organizacja łowów
- koniuszy - zarząd stajnią władcy
- w miarę postępu rozbicia dzielnicowego urzędy te powstawały na dworach coraz liczniejszych książąt dzielnicowych
- I poł. XIII w. - Małopolska - wzrost znaczenia wojewodów krakowskiego i sandomierskiego - zaczęli używać przy swoim tytule formuły Dei gratia oraz starali się uzyskać na wyłączność funkcję sądową, odsuwając ją od księcia => osłabienie władzy przy poparciu możnowładców => na pierwsze miejsce w hierarchii wysunął się kasztelan krakowski
- Śląsk - na czoło wysunął się zarządca dworu książęcego - komornik wielki (odpowiednik wojewody); tutaj powstaje urząd marszałka (dawnego zastępcy koniuszego - podkoniego) - te funkcje, które nie przynależą do obowiązków komornika
- kanclerz - występuje w źródłach od XII w. - prowadzenie korespondencji władcy, sprawowanie pieczy nad pieczęcią - uwierzytelnianie dokumentów; zajmował drugie po wojewodzie (komorniku wielkim) stanowisko na dworze
- w związku ze wzrostem liczby immunitetów, lokacjami miast rozwija się w XIII w. kancelaria - początkowo pracowali w nich kapelani, później fachowi pisarze - notariusze pod kierunkiem protonotariusza (późniejszego podkanclerzego);
- skarbnik - czuwał nad skarbem monarszym, zarząd skarbcem i archiwum
- zapasy pieniędzy i kruszców przechowywane w mennicy
- mincerze - uprawnienia w zakresie skarbowości, ściąganie dochodów z regaliów płynące w pieniądzu, kontrola wymiany pieniędzy, jurysdykcja w tym zakresie, ściganie i karanie fałszerzy monet; z czasem utrata tych kompetencji => jedyną funkcją wybijanie monety
- tworzenie stanowisk zastępców (podkomorzy, podczaszy, podstoli, podłowczy - poddostojnicy) - z czasem pełnili efektywną służbę na dworach książęcych, podczas gdy godności dostojników miały charakter tytularny (jednak miały znaczenie, bo zapewniały miejsce w radzie monarszej)

Hierarchia urzędów dworskich:

Inne ziemie	Małopolska	Śląsk
Komes nadworny (wojewoda)	Wojewoda do XIII w., później kasztelan	Komornik wielki
Kanclerz
Cześnik, stolnik, łowczy, koniuszy, protonotariusz, notariusz, skarbnik, mincerz, podkomorzy, podczaszy, podstoli, podłowczy

URZĘDY LOKALNE
- podział kraju na prowincje (poznańską, gnieźnieńską, krakowską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską i łęczycko-sieradzką) i okręgi grodowe (od XII w. zwane kasztelaniami)
- namiestnik prowincjonalny - przed rozbiciem dzielnicowym najwyższe stanowisko
- komes grodowy (od XII w. zwany kasztelanem) - administracja gospodarcza i sądownictwo, ściąganie danin w naturze oraz świadczeń od podległej grodowi ludności służebnej; dowódca załogi grodowej i rycerstwa okręgu => obrona grodu przed wrogami ;daniny magazynowane w grodach służyły zarówno monarsze i jego otoczeniu, jak i komesowi, jego urzędnikom i załodze grodu
- rozbicie dzielnicowe - postępujący podział kasztelani - poł. XIII w. - 100 kasztelani
* urzędnicy podlegli kasztelanowi:
- chorąży - sprawiał rycerstwo i wiódł je do kasztelana
- wojski - zastępca kasztelana w sprawach wojskowych
- sędzia grodowy (iudex castri)
- włodarz - sprawy gospodarcze
* uposażenie kasztelana i podległych mu urzędników - udział w daninach i posługach ludności, karach sądowych i regaliach
* rozwój immunitetów i rozkład systemu regaliów => zmniejszenie się dochodów => nadania wsi jako uposażenie urzędów

Hierarchia urzędów lokalnych:

Namiestnik prowincjonalny - najwyższy urząd do rozbicia dzielnicowego

Komes grodowy (od XIII w. kasztelan)

Chorąży, wojski, sędzia grodowy, włodarz

PRZEKSZTAŁCANIE URZĘDÓW DWORSKICH W ZIEMSKIE
- początkowo istnienie pojedynczych urzędów
- kumulacja urzędów (np. w wyniku łączenia dzielnic pod władzą jednego księcia)
- od. XIII w. utrzymanie odrębności zarządu dzielnic => odrębności urzędów - dążenia lokalnych możnowładców do utrzymania bezpośredniego udziału w rządach oraz uposażeń
- powyższy proces doprowadził do przekształcenia urzędów centralnych w urzędy ziemskie (do końca XIII w. proces ten się zakończył)
- zasada dożywotności urzędów
- reguła, że na urzędy mogą być powołani jedynie możni/rycerze tej dzielnicy, w której urząd miał być obsadzony
- ziemia - dzielnica, która przestała być osobnym księstwem, a zachowała odrębną organizację urzędniczą (podział Małopolski na ziemie krakowską i sandomierską, Wielkopolski na ziemie poznańską, gnieźnieńską i kaliską, z tym, że dwie ostatnie połączyły się następnie w jedną gnieźnieńsko-kaliską)

POWSTANIE URZĘDU STAROSTY
- tendencje zjednoczeniowe => potrzeba istnienia administracji działającej w interesie władcy, zdolnej do powściągnięcia możnowładczej opozycji, zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa wewnętrznego oraz obrony kraju
- wprowadzenie urzędu starosty przez Wacława II, powoływanego i odwoływanego przez władcę, brak wymogu pochodzenia z danej ziemi
- ustanowienie starostów we wszystkich dawniejszych dzielnicach z wyjątkiem Małopolski (z racji stałego pobytu władcy namiestnik nie był tutaj potrzebny) przez Władysława Łokietka

MONARCHIA STANOWA (1320-1454)

WOJEWÓDZTWA I ZIEMIE
* województwo (XV w.) - dawne ziemie, które zatrzymały pełną hierarchię urzędniczą z wojewodami na czele
- dzieliło się na kasztelanie (poza ziemiami Rusi)
- II poł. XV w. kasztelanie => powiaty (okręgi sądowe, z którego terenu sprawy szły do sądu ziemskiego sądzącego na rokach w danej miejscowości, później również okręgi administracyjne)
- ziemia - terytoria mniejszych dzielnic, w których nie zachował się urząd wojewody

Województwa	Ziemie
Powiaty

URZĘDY ZIEMSKIE
* wojewoda - stał na czele rady panów województwa; przewodniczył na sejmiku elekcyjnym; uczestnictwo w sądzie wiecowym (jego obecność była obowiązkowa); powoływanie woźnych sądowych i sprawowanie sądownictwa nad nimi; jurysdykcja nad ludnością żydowską, prawo nadzoru nad miastami; od 1454 (statuty nieszawskie) ustanawianie taks na wyroby rzemieślnicze w miastach
- Kraków - prawo powoływania rajców do rady miejskiej
- Wielkopolska - wg SKW - prawo udzielania azylu osobom zagrożonym arbitralnym sądem króla, starosty
* kasztelan - wskutek immunitetów utrata uprawnień skarbowych i większości sądowych w stosunku do ludności wiejskiej w dobrach panów duchownych i świeckich; utrata pozostałych funkcji po wprowadzeniu urzędu starosty, a resztki kompetencji sądowych przeszły do sądów ziemskich w 1454
* kasztelan konarski - od koniuszego, od XIV w. Kujawy, woj. sieradzkie i łęczyckie
>>> godności wojewodów i kasztelanów większych dawały dostęp do rady królewskich
>>> wyjątek: kasztelan krakowski ważniejszy od tamtejszego wojewody
* podkomorzy - XIV w. przejmuje sądownictwo w sprawach granic posiadłości, w razie pospolitego ruszenia sprawdzał, czy rycerz samowolnie nie zmienił chorągwi, zastępca sierot i ubogich wdów przed sądami, następował po nim sędzia ziemski
- Wielkopolska - uczestnictwo w procesach o naganę szlachectwa, zasiadanie w składzie sądu ziemskiego
* niższe urzędy ziemskie (officia): stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik - charakter honorowy
* chorąży - określone funkcje w okresie pospolitego ruszenia
* wojski - zwolniony od służby wojskowej czuwał nad bezpieczeństwem ziemi (zwłaszcza kobiet i dzieci szlachty) w czasie pospolitego ruszenia
* łowczy - charakter honorowy z pewnymi uprawnieniami w zakresie organizacji łowiectwa w puszczach królewskich; zanikł w XV w.
* urzędnicy sądowi: podsędek i pisarz ziemski
* urzędnicy zgodnie ze zwyczajem mianowani dożywotnio przez króla spośród osiadłej szlachty danej ziemi (Ludwik Węgierski potwierdził ten zwyczaj w przywileju koszyckim 1374, procedura szczegółowo opisana w statutach nieszawskich)
* ekspektatywa - oficjalne przyrzeczenie pierwszeństwa obsady urzędu w razie wakansu; 1386, 1388 - zobowiązanie się Jagiełły do wstrzymania ekspektatyw
* woźny - niższy urzędnik sądowy pochodzenia chłopskiego (czasem mieszczańskiego, a nawet z drobnej szlachty), ustanawiani przez wojewodów dla wszystkich sądów w województwach przez postrzyżyny

Obsadzanie urzędów:

Urzędy dygnitarskie (wojewoda, kasztelan, kasztelan konarski, podkomorzy)	Sędzia, podsędek, pisarz
Król zobowiązany do zasięgnięcia rady panów ziemi	Zwyczaj sformułowany w przywilejach nieszawskich, że szlachta przedstawiała królowi po czterech kandydatów wybranych na sejmiku na każde wakujące stanowisko sądowe

STAROSTOWIE
- zarząd prowincjonalny
- namiestnik królewski - reprezentacja króla i wykonywanie w zastępstwie władczych funkcji => ramię królewskie (brachium regale)
- starostowie: generalni (ściślejsza Wielkopolska, Ruś, Podole, Kraków z tym, że ten ostatni o odmiennym zakresie władzy) i ziemscy (obejmujący swoją władzą jedną ziemię)
- za zranienie lub wydobycie miecza w obecności starosty winny ponosił taką karę, jakby przestępstwo dokonane było w obecności króla
- początkowo wykonywał wszystkie funkcje w zastępstwie panującego poza wydawaniem przywilejów
- w razie niebezpieczeństwa najazdu mógł dla celów obronnych powołać pospolite ruszenie i nim dowodzić
- pod zwierzchnictwem starosty pozostały zamki (grody) na czele z burgrabiami
- wraz z zanikiem funkcji starosty jako generalnego namiestnika króla na określonym terytorium ustalały się jego funkcje jego głównego królewskiego urzędnika lokalnego
- szerokie kompetencje sądowe (w szczególności w zakresie przestępstw karnych ściganych z urzędu)
- zarząd majątkiem królewskim na podległym mu obszarze
- powoływanie lub zatwierdzanie władz miejskich
- przywilej koszycki - starostami mogą być wyłącznie Polacy urodzeni w Koronie
- Wielkopolska XV w. - starosta potwierdza transakcje ziemią

ZARZĄD LOKALNY W MAŁOPOLSCE
- stała obecność króla - brak potrzeby powołania na urząd starosty
- funkcje zarządu powierzone innym urzędnikom
- justycjariusz (in. oprawca)- ściganie przestępstw zagrażających pokojowi publicznemu (rabunków, zawodowych kradzieży) oraz sądownictwo w tych sprawach
- wielkorządca krakowsko-sandomierski - zarząd gospodarczy dóbr królewskich
- burgrabiowie - zarząd zamkami (grodami) bezpośrednio podległych królowi
- urząd starosty pojawia się w Małopolsce po raz pierwszy w XIV w. w ziemi sądeckiej, która wyodrębniła się jako wiano królowej z pozostałego terytorium
- wkrótce wystąpił starosta lubelski w związku z tendencją do wyodrębnienia się województwa lubelskiego
- pojawienie się starostów grodowych (grodzkich)
- starosta grodowy - burgrabiowie niektórych większych grodów, którzy mieli ponadto w zarządzie pewien kompleks dóbr królewskich, przeznaczony na utrzymanie ich i załogi grodu
- upowszechnienie się starostw grodowych w XIV w.
- organizacja i kompetencje ukształtowane na wzór wielkopolski z tą różnicą, że małopolscy starostowie grodowi otrzymywali jeden zamek (gród) jako siedzibę i obejmowali swoją władzą terytorium 2-3 powiatów sądowych
- rozszerzanie kompetencji starostów grodowych, szczególnie sądowych poprzez podporządkowanie sobie oprawców
- starosta grodowy Krakowa z racji stołeczności swojej siedziby nazywany był starostą generalnym, ale nadal pozostawał faktycznie starostą grodowym
- nadawanie starostw jako dowód łaski czy wynagrodzenia za zasługi dygnitarzom lub ich synom

WICEURZĘDNICY
- wiceurzędnicy - prywatni zastępcy urzędników przez nich powoływani (przez urzędników ziemskich, w szczególności zasiadających w sądach ziemskich i wiecowych), których mocodawcy opłacali i mogli w każdej chwili odwołać
- wiceurzędnicy: wojewodzi (od XVI w. podwojewodzi), wicechorąży, wicepodkomorzy, wicesędzia, wicepodsędek, podpisek (pisarek)
- Wielkopolska i Mazowsze - wiceurzędnicy - żupcy
- Małopolska - wiceurzędnicy - komornicy
- schyłek XV w. - zanik wiceurzędników z wyjątkiem podwojewodziego (utrzymał się jako sędzia żydowski) z powodu niezadowolenia szlachty, która nie chciała być sądzona przez kupców
- starostowie również powoływali jako swoich zastępców podstarościch, burgrabiów lub gubernatorów

UPOSAŻENIE URZĘDNIKÓW
- urzędnicy ziemscy - uposażenie => część dochodów państwowych
- wojewodowie i kasztelanowie - określony udział we wpływach z ceł, opłat targowych i kar sądowych
- sędzia, podsędek i pisarz - określony udział we wpływach z kar sądowych
- niektóre urzędy w Małopolsce - udział w dochodach z żup solnych
- uposażenie w ziemi - niektórzy dygnitarze małopolscy
- starosta - uposażenie w ziemi (nadanie lub czasowe dzierżenie)

URZĘDY CENTRALNE
- ukształtowanie się urzędów centralnych o zasięgu ogólnopaństwowym poprzez rozszerzenie zasięgu działania urzędów nadwornych dzielnicy krakowskiej na całe państwo
- urzędy centralne: nadworne i koronne
* kanclerz, podkanclerzy - jako pierwsze nabrały charakteru ogólnopaństwowego
- przez pewien czas dokument wystawiał formalnie kanclerz tej ziemi, w której król przebywał, korzystając z aparatu kancelarii królewskiej i podkanclerzego krakowskiego jako faktycznego jej kierownika
- podkanclerzy po 1320 r. używa tytułu podkanclerzego dworu lub króla, potem podkanclerzego Królestwa Polskiego
- za Ludwika Węgierskiego kanclerz krakowski przybiera tytuł kanclerza Królestwa Polskiego, potem kanclerza koronnego, usuwając w cień kanclerzy ziemskich, których urzędy w I poł. XV w. zanikły
- kanclerz pieczętował wydane przez siebie dokumenty dużą, a podkanclerzy małą pieczęcią, a moc obu pieczęci była jednakowa
- kanclerz i podkanclerzy - prowadzenie korespondencji dyplomatycznej, jednocześnie z kancelarii wychodziły akty dotyczące zarządu wewnętrznego, przywileje i nadania królewskie; ich rola wzrosła za Jagiełły, gdy przekształciła się kancelaria z instrumentu władzy monarszej w centralny organ administracyjny Korony
- podskarbi krakowski, później podskarbi królewski, jeszcze później podskarbi koronny - ogólnopaństwowy zarząd państwowy, dokonywanie wypłat ze skarbu, do niego wpływały wszystkie dochody pieniężne, objęcie nadzoru nad mennicą, jako podskarbi królewski sprawowanie pieczy nad skarbem królewski, w którym przechowywane były insygnia władzy królewskiej oraz archiwum
- podskarbi nadworny - zastępca podskarbiego koronnego, prowadzenie rachunków skarbowych - główny rachmistrz państwa
- urząd skarbnika krakowskiego rychło zanikł
- marszałek dworu - 1358 - wcześniej znany na Śląsku; zarząd dworu, mistrz ceremonii, nadzór i sądownictwo nad dworzanami, od XV w. ustanawianie cen żywności w miejscu pobytu króla; początkowo był jeden marszałek, który od schyłku XIV w. zaczął używać tytułu marszałka Królestwa Polskiego albo koronnego
- marszałek nadworny - zastępca marszałka koronnego, urząd ustanowiony na początku XV w.

ZAKAZ ŁĄCZENIA URZĘDÓW
- incompatibilitas - zakaz łączenia urzędów
- zakaz łączenia 2 urzędów ziemskich
- starostowie często bywali dostojnikami ziemskimi, gdyż ich ten zakaz nie dotyczył (urząd starosty nie miał charakteru ziemskiego)
- pierwsze ograniczenie łączenia urzędu starosty z innymi - przywilej czerwiński 1422 - zakaz łączenia w tej samej ziemi urzędu starosty i sędziego ziemskiego - cel: obrona niezależności sądów ziemskich
- przywileje nieszawskie - zakaz łączenia urzędu starosty ze stanowiskiem wojewody, a w Wielkopolsce z urzędem kasztelana
- działania na rzecz zakazu łączenia urzędów miały zapobiec kumulacji urzędów, niestety nieraz zakazy te nie były przestrzegane

---