MONARCHIA PATRYMONIALNA
ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
Polskie prawo zwyczajowe
Przez źródła prawa rozumie się normy prawne zwyczajowe bądź stanowione (wydawane przez władzę państwową), jak statuty, przywileje, ordynacje, konstytucje.
Źródła poznania prawa, czyli wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa, jak spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, księgi sądowe, opracowania prawa przez uczonych prawników.
Najdawniejsze prawo polskie było głównie prawem zwyczajowym. Znajomość najdawniejszego prawa czerpiemy przede wszystkim ze źródeł praktyki - dyplomy książęce potwierdzające czynności prawne osób prywatnych, jak kupna-sprzedaży, darowizny, książęce akty nadania, akty sądowe, akty prywatne.
Księga henrykowska (klasztor cystersów w Henrykowie na Śląsku) - zawiera akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku. Cel - ułatwienie obrony praw klasztorów przez zanotowanie jaką drogą doszedł on do posiadanych majątków. Zawiera ona również cenne informacje obowiązujące ówczesny ustrój społeczny. Sporządzane na piśmie akty prawne przygotowywano na podstawnie wzorów zaczerpniętych z formularzy czynności prawnych.
Księga elbląska (w języku staroniemieckim, XII wiek, dla potrzeb władz krzyżackich, pod panowaniem których znalazła się ludność polska ziemi chełmińskiej) - zwana Najstarszym zwodem prawa polskiego. Przepisy dotyczą organizacji sądów, postępowania sądowego i prawa karnego. Rozróżnia stany: rycerzy, ziemian, duchownych, kupców , chłopów zależnych i ludność niewolną.
Prawo stanowione
Możemy wyróżnić:
przywileje
przywileje jednostkowe (wydawane na rzecz bądź osób fizycznych, możnowładców, potem rycerzy, bądź osób prawnych, jakimi były instytucje kościelne: biskupstwa, kapituły, klasztory)
przywileje immunitetowe (ograniczające prawo książęce na rzecz ich odbiorców, którymi byli panowie, duchowni i świeccy. Regulowały one życie ludności zamieszkałej w ich dobrach)
przywileje ziemskie (obejmujące wszystkich członków jednego lub więcej stanów i rozciągające się na całe terytorium)
statuty - ustanowione przez panującego normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego. Statuty dotyczące prawa sądowego oraz edykty wydawane prze władcę w sprawach zarządu państwowego stanowiły wraz z przywilejami zrąb prawa stanowionego.
Prawo kościelne a prawo kanoniczne
Prawo kanoniczne - zespół norm prawnych wytworzonych przez Kościół, a regulujących stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz Dekret Gracjana i Dekret papieża Grzegorza IX).
Prawo kościelne - zespół norm prawnych regulujących stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz bez względu na to, czy wytworzone one zostały przez Kościół czy państwo, czy są wynikiem umów względnie innego rodzaju porozumień między Kościołem i państwem.
Statuty prowincjonalne - uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych. Zostały one zebrane częściowo w synodach arcybiskupa Jarosława (1357).
Statuty diecezjalne - uzupełnienie statutów prowincjonalnych. Wydawane w synodach diecezjalnych.
Prawo niemieckie na ziemiach polskich
Akty prawne: przywileje lokacyjne - wystawiał je panujący, dokonując lokacji miasta czy wsi na prawie niemieckim lub zezwalając na nią odbiorcy przywileju - instytucji duchownej lub rycerzowi.
Przy lokacji na dobrach prywatnych pan dóbr na podstawie tego przywileju wystawiał dla osadników specjalny dokument lokacyjny, który określał ustrój miasta lub wsi, obowiązki i prawa osadników, zapewniając im prawo używania prawa niemieckiego.
Podstawowe źródło stosowanego w Polsce prawa niemieckiego stanowił spis prawa zwyczajowego z pierwszej połowy XIII wieku, znany jako Zwierciadło saskie.
Źródłem wyłącznie prawa miejskiego były szersze pouczenia prawne oraz jednostkowe wyroki o charakterze precedensów, tzw. ortyle, wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich.
Zbiorem prawa miejskiego stosowanym w Polsce był tzw. Weichbild magdeburski, obejmujący ustrój sądów i miejskie prawo sądowe, a używany w redakcji sporządzonej w początku XIV wieku przez Konrada z Opola.
SĄDOWNICTWO
Sądownictwo monarsze
Sąd - prerogatywa władcy. Zapewniał przestrzegania prawa, karał za jego naruszenie. Cel - umacniał autorytet monarchy, zapewniał bezpieczeństwo obrotu prawnego i życia poddanych. Sądy państwowe najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy).
Nieobecnego w sądzie dworskim monarchę zastępował jeden z dostojników (wojewoda). W okręgach grodowych sądy sprawowali komesi. Sądom monarszym podlegali w XI-XII wieku zarówno świeccy, jak i duchowni. Spod sądów państwowych byli wyłączeni niewolnicy, którzy podlegali całkowitej władzy swoich panów.
W każdej dzielnicy istniał sąd książęcy na dworze monarszym - sędzia dworski, zastępca - podsądny (czuwali oni nad prawidłowym przebiegiem postępowania sądowego). Mógł sądzić wszystkie sprawy, ale zakres spraw, które najbliżej obchodziły władcę, był zastrzeżony wyłącznie do jego kompetencji:
przestępstwa przeciw państwu i monarsze (zdrada, zbrodnia obrazy majestatu)
skargi na postępowanie urzędników
sprawy o ziemię
sprawy dotyczące statusu prawnego osoby
sprawy o regalia, o należności z danin i ciężarów przysługujących księciu
Solenny charakter miał sąd książęcy na wiecu - odbywał się on wobec licznego zgromadzenia, zwykle pod gołym niebem. Rozpatrywana na nim najważniejsze sprawy. Na sądzie wiecowym książę zasięgał opinii możnowładców, obecnych w charakterze asesorów. Sądowi książęcemu podlegał ogół rycerstwa i ludności pospolitej.
Specjalne przywileje nadawały możnym prawo nieodpowiednie, które polegało na wyjęciu ich spod sądownictwa kasztelanów i poddaniu sądowi książęcemu.
Sąd kasztelański
Kasztelana zastępował sędzia grodowy. Kasztelan miał obowiązek wykrywania przestępstw, ścigania podejrzanych, sądzenia ich karania we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla sądu księcia.
Szczególną formą sądu kasztelana był sąd targowy sprawowany nad ludnością obecną na targu, zarówno w sprawach prywatnych, jak i karnych, przez specjalnie wyznaczonego sędziego targowego.
Sąd kasztelański:
mógł ferować wyroki śmierci, okaleczenia, konfiskaty mienia
podlegała mu ludność zamieszkała na terenie kasztelani, w tym polska ludność nie podlegająca prawu niemieckiemu
Sądy dominalne
W dobrach immunizowanych sądownictwo należało do pana dominalnego w zakresie przysługującego mu immunitetu. Pełny immunitet sądowy obejmował prawo sądzenia i wyrokowania we wszystkich sprawach.
Stosowano prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie zależnie od ludności, która zachowywała swoje prawa również przenosząc się za granicę.
Jurysdykcja należała do pana na mocy udzielonego mu przez księcia przywileju. Mógł ją sprawować osobiście lub przez swoich urzędników.
Sądy kościelne
Ukształtowały się na początki XIII w na podstawie przywilejów książęcych. Pierwszą instancją w sądownictwie duchownym był sąd archidiakona. Od niego przysługiwała apelacja do sądu biskupa, który też był sędzią w ważniejszych sprawach.
Urząd oficjała (XIII w.) - sędziego duchownego mianowanego przez biskupa. Od sądu oficjała odwołanie szło wprost do sądu metropolity - arcybiskupa gnieźnieńskiego.
Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których jako pozwany występował duchowny. Z wyjątkiem sprawy o dobra ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi.
Sądy kościelne rozstrzygały sprawy związane z wiarą (przestępstwa o czary, rodzinne, wewnątrzparafialne), naruszenie przepisów mających związek ze sprawami duchownymi małżeństwo, dziesięcina).
Na początku XIV w specjalnym rodzajem sądów stały się sądy inkwizycyjne. Inkwizytorzy (dominikanie) ścigali podejrzanych o herezję, przeprowadzali śledztwo, a następnie odgrywali główną rolę w procesie i przy wydawaniu wyroku.
Sądy prawa niemieckiego
Sądy miejskie:
sądem był sąd ławniczy, składający się z wójta i ławników
szczególny charakter miał sąd wielki gajony, odbywany trzy razy w roku przy udziale pana miasta lub w jego zastępstwie landwójta
sąd gorącego prawa (nadzwyczajny sąd ławniczy) - wydawał wyrok w ciągu doby, zwoływany w sprawach pilnych (złapanie na gorącym uczynku, przejezdny)
Sąd wiejski:
składały się z sołtysa i ławy wiejskiej
sąd odbywano w określonych terminach, na tzw. rokach gajonych
zakres uprawnień sądu wójta (na wsi sołtysa) był każdorazowo określany przez brzmienie dokumentu lokacyjnego
sołtys sądził sprawy najważniejsze (zabójstwo, podpaleni, rabunek, gwałt)
sądom specjalnym prawa niemieckiego, tzw. sądom leńskim, podlegali wójtowie i sołtysi; sądziła ława równych mu pod przewodnictwem księcia
apelacje wnoszono początkowo do Magdeburga
w 1233r w Chełmnie powstał sąd wyższy prawa niemieckiego składający się z landwójta i 7 ławników, trzecią instancją był Sąd Sześciu Miast, który tworzyli komisarz, radca, i przedstawiciele sześciu miast
PODZIAŁ STANOWY
Stan - grupa społeczna, o określonym statusie majątkowym i prawnym, do której przynależność była na ogół dziedziczna. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców swobód całym grupom społecznym, a więc ludności miejskiej i wiejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i szlachcie w przywilejach. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej.
1. Duchowieństwo
Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny wykształciło się najwcześniej. Podstawą jego odrębności były pełnione funkcje religijne. W pierwszej połowie XIII w. duchowieństwo uzyskało prawo do własnego sądownictwa, wszyscy duchowni podlegali odtąd sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo kanoniczne. Duchowieństwo było stanem bardzo silnie zróżnicowanym społecznie i majątkowo, a w jego uwarstwieniu odbijały się wszystkie nierówności społeczeństwa feudalnego. Do godności biskupów dochodzili synowie możnowładców i średniej szlachty, proboszczami wiejskich parafii zostawali często krewni właściciela wsi, a kler miejski rekrutował się spośród synów mieszczan. Od początku XV w dostojnikami kościelnymi mogli zostać jedynie synowie szlacheccy lub ludzie obdarzeni tytułem uniwersyteckim.
2. Szlachta
Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych, możnowładztwa i rycerstwa. W XIV w. zaznaczała się jeszcze różnica prawna między tymi grupami wyrażająca się tym, że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza. W Polsce nie doszło jednak do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców.
Dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia się stanu szlacheckiego, ogromne znaczenie miały przywileje generalne. Zwalniały one całą szlachtę od większości podatków, gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową, nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim.
Szlachcicem był ten kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu. Przywilejem jego było używanie herbu stąd duże znaczenie miały rody heraldyczne (rodziny używające tego samego herbu często ze sobą nie spokrewnione).
W XIV i początkach XV w nie był to jeszcze stan zamknięty. Przedstawiciele mieszczaństwa a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie.
Stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku średniowiecza obejmował około 10% ludności. Dominującą pozycje zajmowali możnowładcy którzy dysponowali w XV w ogromnymi majątkami ziemskimi, na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie. Nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów. Władcy późnego średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.
3. Stan kmiecy
W XII i XIV w wytworzył się jednolity stan chłopski. Chłopi nie posiadali ziemi na własność, użytkowali dziedzicznie gospodarstwa których właścicielem był pan feudalny.
Przywileje lokacyjne doprowadziły do powstania gospodarstw chłopskich o jednolitej w obrębie wsi, a nawet regionu - wielkości i obciążonych takimi samymi świadczeniami na rzecz właściciela wsi i Kościoła.
Do stanu kmiecego zaliczano również uboższe grupy ludności wiejskiej, to jest zagrodników, posiadających niewielkie działki i bezrolnych pracujących jako najemnicy w majątku pana, bogatego kmiecia lub sołtysa.
Chłopi posiadali wolność osobistą, prawo do dziedziczenia gospodarstw, a nawet ich sprzedaży pod określonymi warunkami. Wieś zyskała także samorząd, którego najważniejszym elementem był sąd - ława wiejska.
Kmieć miał zagwarantowane umową lokacyjną prawo odejścia ze wsi pod warunkiem wywiązania się ze wszystkich świadczeń i pozostawieniu w porządku gospodarstwa dla następcy. Potem jednak prawo to uległo zmianie ponieważ odejście chłopa zależało od pana.
4. Mieszczaństwo
U źródeł prawnego wyodrębnienia się ludności miejskiej leżały przywileje lokacyjne. Rozwój w XIII i XIV w. samorządu miejskiego sprzyjał rozciągnięciu prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw obywatelskich miasta, czyli dostęp do pełnienia urzędów miejskich i zasiadania we władzach miasta posiadała tylko nieznaczna część mieszczan, którzy status obywatela odziedziczyli po ojcu lub nabyli wraz z zakupem nieruchomości.
Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się wolnością osobistą. Ludność miejska dzieliła się na trzy warstwy:
Patrycjat - kupcy, monopolizował w swych rękach obsadę· urzędów miejskich, jego przedstawiciele zasiadali najczęściej w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego, tj. radzie i sądzie (ława miejska), przechwytywali też większość dochodów miasta
Pospólstwo - samodzielni· rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie, słabsza pozycja materialna i znacznie mniejszy udział we władzach miejskich niż patrycjat
Plebs - stanowiła większość mieszkańców: czeladnicy, służba,· robotnicy najemni, grupy marginesu społecznego.
4