Monarchia we Francji
Francja w okresie monarchii absolutnej (XVI- XVIII w.)
Rządy absolutne rozpoczęły się we Francji już za panowania Ludwika XI (1461-1483). Po jego śmierci zostały powołane raz jeszcze Stany Generalne w 1484 roku i następnie zamilkły na lat kilkadziesiąt odtąd utrwaliły się rządy absolutne na okres przeszło trzech stuleci, do 1789 roku. W XVI wieku monarchia miała inną postać niż np. w XVIII wieku; niemniej jednak przez cały ten długi okres monarchia zachowała podstawową cechę- silną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę monarszą z pod porządkowanymi sobie organami państwowymi.
Monarchia przeżywała trzy wielkie kryzysy; pierwszy w drugiej połowie XVI wieku, drugi w połowie XVII wieku, trzeci w drugiej połowie XVIII wieku.
Pierwszy kryzys nastąpił po okresie absolutnych rządów Karola VIII, Ludwika XII, Franciszka I i Henryka II (panujących w latach 1483-1559). Królowie ci utwierdzili silną władze i silną pozycje międzynarodowa Francji w Europie. Kryzys w drugiej połowie XVI wieku pozostawał w związku z Reformacją, która szerzyła się we Francji w formie nauki Kalwina. Doprowadziła jednak do wewnętrznego wyznaniowego rozbicia społeczeństwa na dwa obozy i wstrząsnęła podstawami monarchii absolutnej. Za Reformacją opowiadała się znaczna część szlachty w złudnej nadziei wzbogacenia się - podobnie jak szlachta angielska lub niemiecka ? sekularyzowanymi dobrami kościelnymi. Obóz stronników Reformacji, zwany hugenotami, przeciwstawił się obozowi katolickiemu. Kierownictwo obu obozów przejęli możnowładcy, zmierzający w jednym i drugim obozie do obalenia monarchii absolutnej i zagarnięcia władzy. Nastąpił długi okres krwawych wojen religijnych (w latach 1562-1598), w których monarchia, będąc między głoszeniem tolerancji a skrajna nie tolerancja (rzeź hugenotów noc św. Bartłomieja ? 1572 r), straciła niezbędne poparcie społeczne. Z drugiej zaś strony odwołanie się monarchy do pomocy Stanów generalnych (przywróconych w 1560 r) nie doprowadziło do załagodzenia konfliktów, przeciwnie ? ujawniło bezsilność obu zwalczających się obozów. Po zamordowaniu ostatniego króla z linii Walezjuszy, Henryka III (poprzednio króla Polski), w roku 1589 tron objął król Nawarry z linii Burbonów Henryk IV, kosztem wyrzeczenia się protestantyzmu. Henryk IV zdołał położyć kres wojnom religijnym, a ogłoszony przezeń edykt nantejski w roku 1598 zapewnił w stosunku do protestantów umiarkowaną tolerancję religijną.
Panowanie Henryka IV (1589-1610 ) oznaczało przywrócenie absolutnych rządów królewskich. Stany Generalne, zwołane raz jeszcze w roku 1614, zamilkły odtąd na lat 175 - do 1789 r. Jednakowoż po śmierci Henryka IV możnowładztwo znów podjęło walkę o władzę za panowania Ludwika XIII (1610?1643). Zdecydowany opór stawił mu powołany w r. 1624 do rządów kardynał A. J. Richelieu (zm. W r. 1642), który złamał opozycję arystokracji i ponownie umocnił rządy absolutne. Po śmierci Ludwika XIII w 1643 sytuacja powtórzyła się w innej wersji. Królem znów został małoletni ? Ludwik XIV a rządy regencyjne przejęła królowa, wdowa, Anna Austriaczka. 1648 roku Parlament wystąpił jawnie przeciw rządowi (Fronda), zmusił króla do opuszczenia Paryża i stał się panem sytuacji. Fronda trwała jednak zaledwie kilka miesięcy. Już w roku 1649 Parlament podporządkował się królowi, a w r. 1652 Fronda została ostatecznie zlikwidowana. Po zgonie kardynała Mazarina, w r. 1661 przyjął rządy osobiste 22-letni Ludwik XIV.
Za długoletniego panowania Ludwika XIV (1643-1715) monarchia absolutna we Francji doszła do szczytowego rozwoju. Był to okres, w którym Francja, po sukcesach w wojnach z austriackimi i hiszpańskimi Habsburgami stała się pierwszym mocarstwem w Europie.
We Francji i w innych krajach Europy obserwuje się wyraźnie od schyłku XV wieku zjawisko określone mianem akumulacji kapitału. Akumulacja kapitałów przyczyniała się głównie do wzbogacania mieszczaństwa, a ważna rolę odegrał tu rozwój nowoczesnego kredytu. Bogacenie się mieszczaństwa prowadziło do niekorzystnej dla szlachty zmiany w podziale dochodu społecznego. Proces ten jednak nie prowadził bezpośrednio ? jak w Anglii ? do kapitalizmu. Szlachta była do końca XVIII w. na tyle silna, by móc przeciwstawić się tendencjom reprezentowanym przez mieszczaństwo i utrzymać swe kierownicze stanowisko. Na rozwój gospodarczy Francji w XVII w. wydatny wpływ wywarł tzw. merkantylizm.
Przez merkantylizm rozumie się zarówno doktrynę ekonomiczną, jak i na niej opartą politykę gospodarczą państwa, zmierzającą do wzmocnienia siły gospodarczej państwa. Merkantylizm pojawił się najwcześniej w Hiszpanii i Portugalii; w XVI w. ugruntował się w Anglii i w tym że już wieku znany był we Francji. Merkantylna doktryna ekonomiczna wychodzi z założenia, że miarą bogactwa kraju jest ilość posiadanego złota i srebra. Dążeniem każdego kraju powinno być pozyskiwanie jak największej ilości tych kruszców. Ażeby do tego dojść, należy dążyć do uzyskania czynnego bilansu handlowego, do którego dochodzi się przez osiągnięcie przewagi eksportu nad importem. Politykę merkantylną reprezentowali we Francji XVII w. wybitni ministrowie: M.Sully, A.J. Richelieu, Richelieu przede wszystkim generalny kontroler finansów za Ludwika XIV, J.B. Colbert. Osiągnęli oni pewne sukcesy przez wprowadzenie odpowiedniej taryfy celnej, zapobiegającej importowi towarów obcych.
Monarchia absolutna stworzyła bowiem swoisty etatyzm ekonomiczny. Gospodarka całego kraju podporządkowana została państwu i jemu miała służyć. W tych warunkach monarchia absolutna stawała się niewygodna dla mieszczaństwa. W XVIII w. coraz silniej narastała opozycja i dążenie do przeprowadzenia postępowych reform oraz do objęcia władzy. Tendencje te znalazły wyraz w szeroko propagandowych teoriach politycznych i nowej teorii ekonomicznej, tzw. fizjokratyzmie. Fizjokraci głosili prymat rolnictwa w życiu gospodarczym. Domagali się bowiem zniesienia wszelkich ograniczeń życia gospodarczego.
Idee fizjokratyczne usiłował wprowadzić w życie generalny kontroler finansów Turgot, który edyktem królewskim z 1776 r. zniósł cechy i wprowadził wolność przemysłową. Wobec oporu reakcji feudalnej edykt został jednak po kilku miesiącach cofnięty, a Turgot podał się do dymisji.
Społeczeństwo Francuskie dzieliło się na trzy prawnie wyodrębnione i zamknięte stany: duchowieństwo, szlachtę i stan trzeci, do którego, oprócz uprzywilejowanego mieszczaństwa, zaliczano też ludność chłopską. Duchowieństwo zachowało w zasadzie swe podstawowe, nabyte w średniowieczu przywileje. Podległość duchowieństwa sądownictwu kościelnemu. Kościół w średniowieczu skupił w swym ręku wielkie majątki. Wywołało to niezadowolenie ze strony państwa. Duchowieństwo francuskie, zagrożone w okresie Reformacji sekularyzacją dóbr kościelnych, poszło na pewną koncesję. Mianowicie w końcu XVI w. wyraziło zgodę na świadczenie na rzecz państwa pewnych danin. Wysokość danin, określanych jako ?dary dobrowolne?, uchwalana była na wielkich zgromadzeniach kleru. Były one zwoływane przez króla co dziesięć lat. W łonie duchowieństwa wyróżniały się dwie grupy: duchowieństwo wyższe i niższe. W skład wyższego wchodzili biskupi, prałaci i opaci, rozporządzający dużym uposażeniem ich urzędów. Rekrutowali się prawie wyłącznie z szeregów możnej szlachty. Dlatego też wyższe duchowieństwo reprezentowały te same interesy co możnowładztwo feudalne. Natomiast liczne rzesze duchowieństwa niższego żyły w warunkach materialnych często bardzo niekorzystnych. Związane ono było bliżej z mieszczaństwem, także z chłopstwem, chłopstwem którego się częściowo wywodziło. Prowadziło to do odsunięcia od głosu niższego kleru i powstania antagonizmu między obu grupami duchowieństwa. Stan szlachecki był dziedziczny i wejście w jego szeregi osób z zewnątrz wymagało królewskiego aktu nobilitacyjnego, nobilitacyjnego praktyce jednak monarchia absolutna , jak to niżej wyjaśnię, otworzyła bardzo szeroko dostęp do stanu szlacheckiego. Dlatego też w strukturze tej klasy wyróżniać się zaczęły dwie warstwy:
1) szlachty rodowej i 2) szlachty urzędniczej. Szlachta rodowa rekrutowała się z dawnych rodów szlacheckich. Wśród niej wyróżniały się dwie grupy: szlachty dworskiej i szlachty prowincjonalnej. Szlachta dworska to arystokracja, potomkowie dawnych wielkich feudałów, ale również i nowo przez króla kreowani książęta, margrabiowie, hrabiowie itd.
Mieszczaństwo, podobnie jak w okresie poprzednim, nie stanowiło jednolitej grupy społecznej. Należeli do niej zarówno bogaci kupcy, przemysłowcy, rzemieślnicy, jak i czeladnicy cechowi, robotnicy manufaktur oraz cały plebs miejski. Rysem znamiennym był proces bogacenia się górnych warstw mieszczaństwa. W ich ręku koncentrował się kapitał, ich działalność gospodarcza torowała drogę kapitalizmowi. Temu rozwojowi gospodarczemu nie towarzyszył rozwój uprawnień politycznych miast i mieszczaństwa. W dalszym rozwoju monarchia absolutna poczęła ograniczać samorząd miast. Najdotkliwszym ciosem dla samorządu miejskiego było wprowadzenie w XVII w. prowincjonalnego urzędu intendenta, któremu miasta zostały w szerokim zakresie podporządkowane. Już w okresie rozdrobnienia feudalnego ustrój społeczny wsi francuskiej wyrażał się w występowaniu dwóch podstawowych kategorii poddańczej ludności chłopskiej: chłopów czynszowych i poddanych.
Wprawdzie olbrzymia większość ludności chłopskiej osiągnęła wolność osobista, ale nadal ciążyły na niej pewne formy zależności feudalnej, w szczególności chłopi nie posiadali pełnego prawa własności ziemi, która uprawiali, następnie podlegali sądownictwu patrymonialnemu.
Sądownictwo nad chłopami, uzyskane w średniowieczu przez panów feudalnych, przetrwało okres monarchii absolutnej, uległo ono jednak pewnemu złagodzeniu przez wprowadzenie zasady, że panowie wykonują sądownictwo patrymonialne na mocy delegacji królewskiej.
Podatki chłopów w monarchii absolutnej stanowiły więc nowa formę renty - rentę scentralizowana. Płatnik renty(chłop) i jej odbiorca (feudałowie) pozostali ci sami, zmieniła się tylko forma świadczenia dokonywana nie tak jak dawniej ? bezpośrednio do kieszeni pana, lecz w sposób pośredni - przez aparat skarbowy państwa.
Istotą monarchii absolutnej było to, że na czele państwa stał władca posiadający absolutna, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę. Władza króla była w zasadzie nieograniczona, tzn. król nie podlegał żadnym prawom, poza prawami boskimi, i niczyjej kontroli, przed nikim nie był też odpowiedzialny. Król posiadał pełnię władzy i nie dzielił się z nikim, ani z feudałami, jak w okresie rozdrobnienia, ani ze stanami czy organami , jak w monarchii stanowej. Władza absolutna króla była jedyną władzą w państwie. Wynikała stąd jej wszechstronność (omnipotencja) ogarniająca wszystkie dziedziny życia społecznego. Królowi podporządkowane było całe ustawodawstwo, należała doń władza wykonawcza i sądowa, on decydował o wojnie i pokoju, był naczelnym dowódcą.
Zarząd państwa opierał się na centralizmie i na biurokratyzmie. Król wykonywał swą władzę przy pomocy szeroko rozbudowanego aparatu państwowego podporządkowanego jego centralnej władzy. Oznaczało to, że organy państwowe, urzędnicy, sprawowali swe funkcje nie na podstawie własnej mocy, lecz wykonywali władzę udzieloną im przez króla. Byli oni tez odpowiedzialni przed królem, którego wolę wykonywali. Król podejmował decyzje, a jego organy centralne miały tylko głos doradczy.
Centralizm prowadził do zorganizowania całego państwa według jednego szablonu. Wymagało to rozbudowy hierarchii biurokratycznej, tj. systemu urzędów hierarchicznie podporządkowanych władzy centralnej. W drodze dłuższej ewolucji urzędy, w szczególności sądowe i skarbowe, stały się własnością sprzedawana i dziedziczną urzędników.
Do urzędów tych można więc było dochodzić jedynie na podstawie prawa dziedzicznego lub w drodze kupna. Tej grupie urzędów, obsadzonych przez urzędników nie usuwalnych, monarchia przeciwstawiła nowe urzędy, swobodnie przez króla obsadzane na mocy specjalnego zlecenia, urzędnikami komisarycznymi. Do niej należeli m. in. Sekretarze stanu, generalny kontroler finansów, intendenci. Problemem trudnym była zawsze kwestia odpowiedzialności monarchy. W średniowieczu zastanawiano się nad tym, czy i w jakich warunkach społeczeństwo może wystąpić przeciw władcy nadużywającemu władzy, tj. przeciw tyranowi. Pojawiać się zaczęły traktaty naukowe poświęcone instytucji państwa. Do nich należy traktat Bodinusa Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576 r.), o którym powiedzieć można, że stanowi ideologiczna podstawę monarchii absolutnej. Bodinusa pogłębił pojęcie suwerenności jako absolutnej i odwiecznej władzy państwa. Stanowi on istotę państwa. Za formę ustroju uznał monarchię absolutną i zwalczał mieszane formy rządu. Władza monarchy w zasadzie nie podlegała żadnym prawom. Ograniczona była jedynie prawami boskimi; we Francji także prawami feudalnymi monarchii. Monarcha nie może być jednak tyranem, który by naruszał zasady prawa boskiego; powinien między innymi szanować wolność poddanych i prawo własności.
Dopiero w XVIII w. pojawiły się we Francji nowe doktryny polityczne, wyraźnie skierowane przeciw monarchii absolutnej i jej deigracjalnemu uzasadnieniu. Wiążą się one z rozwijająca się nową koncepcją ?prawa natury?. Na takim gruncie szerzyły się zarówno teorie popierające absolutyzm jak i kształtowały ideologie antyfeudalną. Karol Monteskiusz w swym Duchu spraw przedstawia monarchię umiarkowaną jako najlepszą formę państwa. Jan Jakub Rousseau mówił iż lud nie może oddać swej suwerenności monarsze ani nawet swojej reprezentacji.
Monarchia absolutna doszła we Francji do szczytowego rozwoju za Ludwika XIV. Od tego króla pochodzi sformułowanie: ?Państwo to ja?. Ograniczenie prawne absolutnej władzy królewskiej stanowiły tzw. prawa fundamentalne monarchii. Określano tym mianem te prawa, których król nie mógł naruszyć, które stały ponad nim. Odnosiły się one tylko do dwóch punktów a) prawa następstwa tronu i b) do niepozbywalności domeny królewskiej. Do praw fundamentalnych zaliczano później zasadę, że król musi być katolikiem, że władza królewska jest nie zawisła do władzy duchownej. Na straży praw fundamentalnych stał Parlament.
Parlament jako królewski organ doradczy, w wypadku zastrzeżeń do treści ordonansu, przesyłał królowi swoje uwagi, tzw. remonstrację. W oczekiwaniu na odpowiedź króla wstrzymywał rejestrację ustawy. Sprawa była jasna, gdy król na skutek remonstracji wycofał ordonans lub odesłał go do Parlamentu w formie przeredagowanej. W celu zmuszenia Parlamentu do rejestracji król mógł osobiście udawał się do Parlamentu paryskiego, tam zasiadał na swym tronie, zwanym ?łożem sprawiedliwości? i wobec sędziów nakazywał zarejestrowanie ustawy.
Wskutek wzrostu wynagrodzeń zaczęto zmniejszać liczbę funkcji państwowych. Spośród dawnych urzędników zachował się urząd kanclerza, miał on nadal bardzo wysoka rangę. Kanclerz utrzymał jednak w swym ręku pieczęć królewską, a zatem i faktyczną kontrolę wszystkich aktów wychodzących z kancelarii królewskiej. Był on również zwierzchnikiem wszystkich sądów, nadzorował funkcjonowanie rad królewskich, a sam przewodniczył Radzie Stron, która zajmowała się sprawami sądowymi. Sekretarze stanu wywodzili się ze skromnych notariuszy kancelarii królewskiej.
W XVI w. na skutek wzrostu ich autorytetu uniezależnili się oni od kanclerza i zostali podporządkowani bezpośrednio królowi z tytułem sekretarzy stanu. Było ich we Francji czterech. Colbert stał na straży finansów w państwie. Z nowym tytułem generalnego kontrolera finansów. Zakres jego władzy nie obejmował jedynie finansów , ale też roboty publiczne, rolnictwo, handel oraz przemysł. Można było go nazwać ?ministrem gospodarki narodowej?. Zespól tych wszystkich funkcji w państwie nazwano ministeriatem. Wszyscy oni współpracowali bezpośrednio z królem, indywidualnie lub na posiedzeniach Rady Królewskiej. Byli oni odpowiedzialni nie tylko przed królem, ale tez przed innymi organami państwowymi.
Król rządził państwem nie tylko we współpracy z ministrami. Jego decyzje opierały się również na organach państwowych, w skład organów doradczych wchodziły m.in. Rady Królewskie. Głoszono teorię, że król ?rządzi w wielkiej Radzie?.
Do rad należały :
1) Rada Stron Procesowych:
Przewodniczył jej kanclerz, miała charakter sądu kasacyjnego, mogła złamać, znieść wyroki sądów.
2) Rada stanu:
Przewodniczył w niej król, zajmowała się ona polityką zagraniczną i najważniejszymi sprawami w państwie.
3) Rada Depesz:
Odbywała się przy udziale króla i członków Rady Stanu. Obrady dotyczyły spraw zarządu wewnętrznego, w szczególności zapewnienie współdziałania między sekretarzami.
4) Rada Finansowa:
Główna rolę odgrywał w niej generalny kanclerz finansów. Zajmowała się głównie sprawami finansów państwowych.
Monarchia absolutna zmierzała do oparcia zarządu lokalnego na zasadach centralistycznych i biurokratycznych. Wymagało to wprowadzenia hierarchicznie zorganizowanego rozgraniczenia kompetencji poszczególnych urzędów, ograniczenia lub zniesienia pierwiastków decentralizacji, a więc wszelkich form samorządu lokalnego czyli stanowego. Baliowie i gubernatorzy od XV w. zaczęli oni tracić na znaczeniu. W końcu XV w. Głównym organem lokalnym stali się gubernatorzy, mianowani byli na trzy lata, przebywali głównie na dworze królewskim. Na terenach swych prowincji mogli się udawać tylko za pozwoleniem króla. Ich uprawnienia administracyjne przejęli intendenci. Urząd intendenta powstał w połowie XVII w., sprawowali oni władzę w okręgach generalnych. Okręgów takich we Francji istniało 30. Nominowani byli przez króla w Radzie, nie podlegali niczyjej kontroli lokalnej i podporządkowani byli bezpośrednio Radzie Królewskiej. Intendentom podporządkowali byli subdelegacji, rezydujący w głównych miastach, okręgu generalnego. Skarbowość w monarchii absolutnej należała do kompetencji Rady Finansowej i generalnego kontrolera finansów. Sądownictwo w monarchii absolutnej dopuszczalne było tylko jako sądownictwo królewskie. Dzieliło się na: sądownictwo patrymonialne, przez panów feudalnych wykonywane nad chłopami, uległo od XVI w. znacznym ograniczeniom oraz poddane zostało kontroli królewskiej. Sądownictwo kościelne ograniczało się jedynie do wewnętrznych spraw duchowieństwa i do spraw małżeńskich. Sądy dzieliły się na:
1) sądy patrymonialny
2) sądy prewotalne, sądziły w sprawach cywilnych karnych.
3) sądy baliwialne, były sądem odwoławczym od sądów prewotalnych oraz sądem I instancji na spraw cywilnych karnych.
4) sądy prezydialne , wprowadzone w XVI w. działały jako sądy odwoławcze od sądów baliwilanych.
5) Parlamenty, były sądami najwyższej instancji, wyroki ich mogły jednak ulec skasowaniu przez Radę Stron.
Sądownictwo królewskie zastrzeżone. Wykonywał je król osobiście, albo w Radzie tzn. że orzekała Rada Stron.
1) Placet oznaczał petycję skierowaną do króla o sprawiedliwości.
2) listy opieczętowane (popisane przez króla i opatrzone jego pieczęcią).
3) ewokacja, prawo to oznaczało możliwość wywołania przez króla sprzed właściwego sądu sprawy znajdującej się w jakimkolwiek stadium procesowym i przekazania jej Radzie Stron.
4) kasacja wyroku, czyli uchylenie wyroku zapadłego w najwyższej instancji.
5) listy sądowe, np. listy łaski, dotyczyły zmiany prawnie orzeczonej kary.
Ustawodawstwo królewskie. Wśród ustaw królewskich zwanych ordonansami wyróżnia się ordonanse właściwe, edykty i deklaracje.
Okres monarchii absolutnej we Francji mieścił się w granicach od końca XV w. do wybuchu rewolucji w 1789 roku. Do powstania monarchii absolutnej przyczynił się sojusz mieszczaństwa z królem skierowany przeciw możnowładcom. Przez cały okres zaznaczał się we Francji rozwój kapitalistycznych sił wytwórczych.
Monarchia absolutna we Francji stanowiła najpełniejsza znana realizację tej formy państwa. Tutaj najbogaciej rozwinęła się doktryna absolutyzmu i najkonsekwentniej wprowadzone zostały centralistyczne i biurokratyczne rządy absolutne. Francuska monarchia absolutna stała się wzorem dla wielu innych państw absolutnych. Nie wkroczyła ona jednak w etap absolutyzmu oświeconego. Nie zdobyła się w XVIII wieku na przeprowadzenie reform, które by mogły złagodzić przerosty feudalizmu, szczególnie rażące na tle francuskich stosunków społeczno-gospodarczych XVIII wieku.
1