Juliusz Słowacki - Lilla Weneda
Wydana w1840 r. w Paryżu. Jedna z zapowiedzianych w liście do Krasińskiego (przedmowa do Balladyny) sześciu tragedii o mitycznych początkach historii Polski. Większość z tych tragedii nigdy nie powstała. Ich celem miało być nie odtworzenie faktów historycznych, ale stworzenie fantastycznej legendy, będącej równocześnie wyrazem poglądów Słowackiego na sens dziejów Polski.
Prolog
Akcja: w okolicach jeziora Gopło w nieokreślonych czasach głębokiego pogaństwa. Wenedowie (plemię słowiańskie) broni się rozpaczliwie przed najazdem Lechitów (takoż braci Słowian). Dwie siostry - Lilla Weneda i Roza Weneda w grocie. Lilla lęka się śmierci i jest pewna klęski. Roza (wiedźma, mająca za sobą wsparcie złych mocy) wzywa do rozpaczliwej walki, choć sama mówi o ciążącej nad ojczyzną Wenedów klątwie. Przybywa dwunastu Starców-harfiarzy z wieścią, iż pojmany został ojciec obu sióstr - król Derwid - oraz ich bracia, Lelum i Polelum. Roza każe im zagrzewać lud do walki i nie wspominać o bliskiej przegranej. Wygłasza przepowiednię: za trzy dni Wenedowie wszyscy zginą, prowadzeni do walki przez wodza o dwóch głowach - trupiej i żywej - przeżyje zaś tylko ona, Roza. Następnie zostanie zapłodniona przez popioły rycerzy (zapowiedź narodzin mściciela?); kto uwierzy w Rozę, umierając, zostanie pomszczony.
Akt I
Pole nad Gopłem. Wódz Lechitów, (nomen omen) Lech (ten od Czecha i Rusa) oraz jego żona Gwinona drwią z pojmanego króla i jego synów. Do chaty pustelnika, świętego Gwalberta, przybywa Lilla Weneda, by błagać go o radę. Z jego namowy ślubuje chrześcijańskiemu Bogu czystość i wyruszają ku zamkowi Lecha.
Zamek. Gwinona próbuje odebrać królowi Derwidowi jego harfę, w której tkwi duch proroczy. On odgraża się, że ta harfa nie zagra w niewoli i że jej głosem mógłby Gwinonę zniszczyć. Ta każe wyłupić mu oczy. Przybyła Lilla błaga o wolność oślepionego króla, zapowiadając, że dzięki opiece Matki Boskiej trzykrotnie ocali go przed śmiercią. Gwinona podejmuje wyzwanie. Derwid zostaje zawieszony za włosy na drzewie.
Akt II
Sługa św. Gwalberta, Ślaz, błąka się po polu bitwy. Roza Weneda każe mu zabić tego, kto wykradł królewską harfę i odzyskać ją. Niechętny Ślaz wkłada złotą zbroję zabitego rycerza z armii Lecha i wyrusza.
Gwinona i dzieci dręczą Derwida. Lech próbuje ją od tego odwieść, na co królowa reaguje świetnie udaną babską histerią (rzucanie się z wieży etc.). Lech macha na to wszystko ręką. Lilla proponuje układ: jeśli Lelum albo Polelum ciśnie toporem tak, że zetnie włosy, za które przywiązany jest do gałęzi król, cała rodzina królewska otrzyma wolność. Polem ciska. Skutecznie.
Akt III
Ślaz pod zamkiem udaje, że jest zabitym rycerzem, któremu czarami zmieniono wygląd. Niewiarygodne, ale Lech wierzy. Gwinona nie.
Gwinona słyszy jęk harfy. Derwid mówi jej, że oznacza to, iż w ciągu trzech dni królowa umrze. Gwinona każe go rzucić do wieży pełnej wężów.
Do Lecha dociera wieść o przepowiedni Rozy. Ślaz nakłania św. Gwinona, by ten włożył złotą zbroję (nie pytajcie…), przez co podejrzliwość Lecha spada na nieszczęsnego pustelnika i ma on być ciśnięty wężom. Nagle przybywa sługa z wieścią: Lilla zaczarowała węże muzyką królewskiej harfy, ocalając w ten sposób króla.
Akt IV
Derwid jest trzymany w lochu bez pożywienia. Lilli w wianku z lilii udaje się przekonać Lecha, by wpuścił ją do ojca. Lech mówi Gwinonie, że ich syn, Lechon, jest w niewoli u Wenedów. Lilla wychodzi i ujawnia swój szczwany plan - nakarmiła ojca liliami, które Wenedzi jedzą w czasach głodu. Gdy rodzina królewska ma już bezpiecznie odejść, Gwinona stawia ultimatum: król musi zostawić albo harfę, albo córkę w niewoli. Lilla zapowiada, że odda się w niewolę i odchodzi z ojcem.
Roza Weneda przepowiada, że nad mogiłą Wenedów wzejdzie słońce. Nakłada skutym łańcuchem Lelum i Polelum hełmy, czyniąc z nich dwugłowego wodza z przepowiedni. Przybywa Ślaz i mówi, że król i Lilla nie żyją (liczy bowiem na posiłek…). W akcie zemsty Roza morduje pojmanego Lechona. Chwilę później wkraczają Derwid i Lilla. Lilla wraca do zamku Lecha, by oddać się w niewolę w zamian za harfę.
Akt V
Lilla przynosi Gwinonie wieść o śmierci syna. Gwinona ją dusi. Ślaz odbiera skrzynię z harfą i niesie ją królowi. Król otwiera skrzynię, w niej zaś zamiast harfy odkrywa ciało uduszonej córki. Derwid dotyka włosów córki (jak gdyby grał na harfie); Wenedzi jego bolesny jęk przyjmują za swój hymn bojowy i mężnie ruszają do przegranej z góry walki. Derwid przebija się sztyletem. Roza składa oba ciała na stosie i podpala.
Lech dowiaduje się o śmierci żony - oszalała z rozpaczy Gwinona rzuciła się ku stosowi Derwida i Lilli, tam zaś zabili ją Starcy-harfiarze, ciskając w nią urnami pełnymi popiołów zmarłych.
Polelum, dźwigając zabitego przez Lecha brata (wciąż przykutego doń łańcuchem), wstępuje na wygasły już stos. Wpadają Lech - „niosę wam życie” oraz św. Gwalbert - „niosę wam wiarę”. Polelum okazuje im swą pogardę. W stos uderza piorun, ogień pochłania braci. Nad stosem ukazuje się Maryja w wieńcu z płomieni. Roza ciska pod stopy Lecha łańcuch, którym skuci byli bracia, wołając: „Patrz, co zostało z twoich niewolników!”.
Każdy akt (poza V) kończy się pieśnią chóru starców, interpretującego dotychczasowe wydarzenia. Wątek Ślaza ma charakter wyraźnie groteskowy. Kilka momentów w sztuce (przepowiednia Rozy o słońcu, które wzejdzie nad grobem; ukazanie się Maryi; zapłodnienie przez popioły) sugeruje, że klęska Wenedów jest częścią szerszego Opatrznościowego planu historii i będzie miała swe przyszłe konsekwencje, co wskazywałoby na jakąś odmianę mesjanizmu w wykonaniu Słowackiego. Widoczne ślady romantycznej Północy (np. Gwinona nazywa siebie islandzką księżniczką).
1